Bernard Jesionowski. Malborska Madonna powstanie, zniszczenie i odbudowa.

Transkrypt

1 Bernard Jesionowski Malborska Madonna powstanie, zniszczenie i odbudowa.

2 Około 1340 roku dobiegały końca prace związane z rozbudową kościoła zamkowego. Decyzja o umieszczeniu we wschodniej blendzie wielobocznego zamknięcia świątyni Nadnaturalnej wielkości posągi Marii musiała zapaść juŝ wcześniej, bo budowniczowie zrealizowali zamiast okna szeroko rozglifioną wnękę. Brak profili w glifach blendy wskazuje na konsekwentną realizację zadania zaplanowanego juŝ w momencie powstania zamysłu powiększenia malborskiej świątyni zamkowej. Jak pisze Andrzej Grzybkowski 1 figura powstawała jednocześnie ze wznoszeniem murów kościoła. Figura miała ponad 8 metrów wysokości. Wykonano ją ze sztucznego kamienia (Kunststein) i pokryto polichromią połoŝoną na cienkim podkładzie tynkarskim. Szczegółowo najdawniejsze dzieje posągu opisał Maciej Kilarski 2. On teŝ zrekonstruował technologię wznoszenia posągu. Jak stwierdził Kilarski w najwcześniejszym okresie istnienia posągu pokryty on był barwną polichromią wykonaną na bazie farb wapiennych. Czy inwestor jakim był Zakon od początku zamierzał pokryć kolosa mozaiką nie wiemy. 1 Grzybkowski Andrzej, Geneza kolosa Malborskiego, [w:] Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii. Warszawa Kilarski Maciej, Figura matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła zamkowego w Malborku, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Warszawa 1988; tenŝe, Mozaikowa figura malborskiej Madonny, Malbork 1993.

3 Bezspornym jest jednak fakt, Ŝe zabieg tan dodał rzeźbie majestatu oraz uczynił z niej plastyczny symbol malborskiej warowni a jednocześnie podkreślał jedność Zakonu z Matką Boga. Spójrzmy na pochodzący z około 1480 roku zaginiony obraz OblęŜenie Malborka. Średniowieczny artysta stosuje na nim niezmiernie ciekawy zabieg ikonograficzny prezbiterium kościoła zamkowego kieruje na północ, a w miejscu wschodniego zakończenia świątyni ustawia wieŝową tynkowaną budowlę róŝniącą się w wielu szczegółach od architektury świątyni. Buduje artystyczną wizję relikwiarza poświęconego Matce Chrystusa, swoistą WieŜę z Kości Słoniowej z powstałej kilka stuleci później katolickiej litanii do Matki Boskiej. Ostatnim etapem rzeźby było pokrycie jej Technika ta obca jest sztuce powstawania mozaiką. Państwa

4 Zakonnego. Znamy tylko dwie realizacje z II połowy XIV wieku wykonane w tej technice. Jest to mozaika Męczeństwo świętego Jana w Oleju znajdująca się na południowej elewacji katedry w Kwidzynie oraz właśnie powłoka mozaikowa malborskiej rzeźby. Te dwa dzieła powstały pomiędzy 1370 a 1380 rokiem, często wiązane są z jeszcze jednym dziełem zrealizowanym w tym samym okresie z mozaiką z katedry świętego Wita w Pradze. Skąd zatem pochodził warsztat, który wykonał te prace? Historycy łączą je z osobą biskupa kwidzyńskiego Jana I Mnicha, a wykonanie mozaiki z inicjatywą Jana z Kwidzyna studiującego w Pradze, gdzie zetknął się ze wspomnianym powyŝej dziełem. Liczne kontakty dworu Wielkich Mistrzów z dworami panujących średniowiecznej Europy, szczególnie ze środowiskiem praskim (rzeźba Chrystusa modlącego się w Ogrójcu z kościoła świętego Wawrzyńca na Przedzamczu) wskazują na moŝliwość czeskiej inspiracji. Jednak wspomniany wyŝej brak na północy Europy artystów pracujących w tej technice wskazuje na moŝliwość przybycia do Państwa Zakonnego artysty ze środowiska weneckiego specjalizującego się w tego typu realizacjach i wykonanie przez niego obydwu dzieł. Nie ulega wątpliwości, Ŝe realizacje te przydały obiektom, w których zostały zrealizowane wielkiego splendoru oraz rangi centrów artystycznych.

5 Rzeźba Madonny odtąd zawsze fascynowała osoby odwiedzające Malbork. Jej opisy pojawiają się nader często w relacjach z podróŝy do naszego miasta, w pamiętnikach i listach pisanych w związku z pobytem tutaj. TakŜe artyści uwieczniają jej widok na swoich dziełach. Wspomnę tu chociaŝby XVI wieczną grafikę Moellera Bójka u stóp zamku malborskiego czy liczne grafiki z XIX wieku. XIX wiek przyniósł takŝe szereg prac konserwatorsko naprawczych przy niszczejącej coraz bardziej rzeźbie. Zapoczątkowały je roboty konserwatorskie przy mozaice przeprowadzone w latach przez włoskiego mistrza Gregoriego. Uzupełnił on przywiezionym częściowo z Włoch, a częściowo wyprodukowanym w Malborku materiałem mozaikarskim ubytki w powłoce pokrywającej rzeźbę. Kolejne prace konserwatorskie przeprowadzono w latach Wykonywał je wenecjanin Angelo Gagliardotti z materiału dostarczonego z Wenecji przez mistrza tej sztuki Salwatiego. Kolejne prace

6 podjęto w 1903 roku. Wówczas to 21 kwietnia odpadła prawa, podtrzymująca berło, dłoń Madonny. Wykonano replikę tego elementu, a oryginał z pozostałościami mozaiki znajduje się do dziś w zbiorach Kolekcji Detalu Architektonicznego muzeum malborskiego. W trakcie tych prac uzupełniono takŝe drobne ubytki w powłoce mozaikowej. Wówczas teŝ wykonano zachowany w zbiorach muzealnych gipsowy odlew głowy Madonny. Pojecie o tym jak wyglądała wschodnia elewacja Zamku Wysokiego ze stojącą we wnęce figurą Matki Boskiej dają zaprezentowane zdjęcia.

7 Wydawało się, Ŝe zamek malborski po pracach konserwatorsko budowlanych przeprowadzonych przez Konrada Steinbrechta będzie trwać wiecznie. Ale nadeszła II wojna światowa a wraz z nią zima 1945 roku. Wraz ze zniszczeniem kościoła zamkowego runął symbol Malborka figura Madonny. Pozostały jedynie pieczołowicie wydobyte z gruzu wykonane ze sztucznego kamienia, pozbawione mozaiki, segmenty rzeźby. Dzisiaj eksponujemy je w jednym z wnętrz piwnicznych pod Pałacem Wielkich Mistrzów. Jak wygląda pusta blenda i cała wschodnia elewacja nie muszę mówić, zaprezentuję tylko dwa zdjęcia. One mówią wszystko.

8 Naszym zadaniem jest przywrócenie rzeźby w przeznaczone dla niej przez średniowiecznych budowniczych miejsce. Jesteśmy na początku drogi, przed nami jeszcze cała masa formalności wymaganych prawem, zbiórka środków na realizację tego zadania, ale i określenie sposobu i technologii prac rekonstrukcyjnych. Musimy opracować program konserwatorski, wykonać projekt techniczny prac, uzyskać jego akceptację w róŝnych urzędach, przeprowadzić przetarg na realizację dzieła aŝ w końcu zrealizować zamiar i przekazać go potomnym. To duŝo gdy uświadomimy sobie, Ŝe jeszcze nie wiemy w jakiej technologii wykonana ma być replika rzeźby. Na obecnym etapie zakładamy, Ŝe nie wykorzystamy ocalałych segmentów. Nowe dzieło chcemy wykonać jako konstrukcję skorupową wykonaną z nowoczesnych tworzyw. Najwięcej problemów moŝe nam nastręczyć wykonanie kopii mozaiki, uzyskanie znanego z opisów i jednostkowych zdjęć kolorowych efektu lśnienia całej powierzchni rzeźby. Mamy nadzieję, Ŝe ten cel uda się nam zrealizować. Powiem więcej teraz nie mamy juŝ innego wyjścia, musimy to zrobić.