HISTORYCZNE BITWY EDWARD DĄBROWA. GAUGAMELA 331 p.n.e.

Transkrypt

1

2 Teresie i Oli

3 HISTORYCZNE BITWY EDWARD DĄBROWA GAUGAMELA 331 p.n.e. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1988

4 RODOWÓD PEWNEJ IDEI Latem 337 roku p.n.e. 1 na wezwanie króla Macedonii, Filipa II, do Koryntu przybyli przedstawiciele prawie wszystkich, z wyjątkiem Sparty, miast greckich 2. Celem spotkania było wspólne podjęcie decyzji mających uregulować sytuację polityczną powstałą w Grecji po stoczonej jesienią poprzedniego roku bitwie pod Cheroneją. Z inicjatywy Filipa II zebrani powołali do życia związek miast greckich, który przeszedł do historii pod nazwą Związku Korynckiego. Jego przywództwo zostało powierzone macedońskiemu monarsze. Do zadań Związku miało należeć utrzymanie ładu i spokoju we wszystkich miastach związkowych, tak w sprawach wewnętrznych, jak i we wzajemnych stosunkach. Przynależność do niego miała gwarantować obronę przed agresją ze strony państw trzecich, wolność żeglugi i autonomię wewnętrzną. Do Zgromadzenia Związku należeć miało czuwanie, aby w miastach członkowskich nie dochodziło do gwałtownych ruchów politycznych i społecznych mogących zagrozić istniejącemu w nich porządkowi. W razie potrzeby miało ono również występować w charakterze arbitra rozstrzygającego spory i konflikty wewnątrz Związku. Na Zgromadzeniu spoczywał też obowiązek występowania przeciw tym wszystkim, 1 Wszystkie pozostałe daty wymienione w tej książce dotyczą lat p.n.e. 2 J u s t y n, IX, 5,1 3.

5 którzy próbowaliby naruszyc zasady nowego ładu politycznego 3. Zebrani podjęli jeszcze jedną ważną decyzję uchwałę o wspólnej, macedońsko-greckiej wyprawie wojennej przeciw Persji. Dowództwo tej wyprawy powierzono królowi macedońskiemu 4. W Grecji nie zdążono jeszcze zapomnieć gorzkiego smaku porażki pod Cheroneją ani też oswoić się z zasadami świeżo narzuconego przez Filipa II porządku politycznego. W takiej sytuacji oczywisty staje się fakt, że decyzja ta nie mogła być spontanicznym gestem zainteresowanych stron, lecz została wymuszona przez najsilniejszego z partnerów. Stosowanie metod nacisku przez monarchę macedońskiego wskazuje, jak bardzo zależało mu na tej uchwale. Z jednej strony była ona ukoronowaniem jego polityki wobec Grecji, z drugiej zaś czyniła go jej przywódcą, i to nie tylko politycznym, ale i ideowym. Otwierała zupełnie nowy rozdział jego panowania, dając mu formalne podstawy do podjęcia kroków umożliwiających realizację najbardziej ambitnego zamiaru powziętego wcześniej, ale po raz pierwszy ujawnionego właśnie w Koryncie. Czas i forum, na którym to nastąpiło, dowodzą, że Filip II uczynił wszystko, aby temu wydarzeniu nadać właściwą oprawę. Utworzenie Związku Korynckiego pozwalało mu zrezygnować z osobistego czuwania nad biegiem spraw w Grecji. Od tej pory miał czuwać nad nimi sam Związek, co pozwalało macedońskiemu monarsze poświęcić całą energię przygotowaniom do wyprawy. Droga, jaką Filip II musiał pokonać, aby doczekać tej chwili, była niełatwa i długa. (Kiedy w 359 roku objął jako regent władzę w Macedonii, stanął w obliczu bardzo trudnej sytuacji politycznej, tak wewnątrz kraju, jak i na jego granicach. Mimo wielu przeszkód 3 A. M o m i g 1 i a n o, Filipo il Macedone. Saggio sulla storia greca del IV secoło a. C., Firenze 1934, s. 162 nn.; G.- C a w k w e 1 1, Philip ofmacedon, London Boston 1978, s. 169 nn.; G. T. G r i f f i t h, w: N. G. L. Hammond, G. T. Griffith, History of Macedonia, vol. II: B. C., Oxford 1979, s D i o d o r, XVI, 89,1 3; J u s t y n, IX, 5,4 7; A r r i a n, VII, 9,5.

6 trudności te udało mu się pokonać. Przy pomocy szybko zgromadzonych sił zdołał zlikwidować główne źródła niepokojów wewnętrznych i powstrzymać napierających nieprzyjaciół. Ustabilizowanie sytuacji pozwoliło mu zająć się umocnieniem własnej pozycji w państwie i przygotowaniem planów dalszych kroków. W chwili objęcia władzy przez Filipa II Macedonia była praktycznie pozbawiona dostępu do morza. Miasta greckie leżące na wybrzeżu macedońskim, zrzeszone w tzw. II Związku Morskim założonym przez Ateny w 378 roku, były niezależne od macedońskich królów. Wykorzystując swoje położenie bogaciły się, kontrolując cały eksport macedoński. Jednocześnie z dużym powodzeniem mogły ingerować w wewnętrzne sprawy Macedonii i w żadnym wypadku nie były zainteresowane wzrostem jej siły. Dały tego dowody popierając w 359 roku przeciwników Filipa II. Opanowawszy sytuację w państwie Filip II zdał sobie sprawę z konieczności szybkiego usunięca niebezpieczeństwa grożącego ze strony tych miast i zlikwidowania tworzonej przez nie bariery oddzielającej jego państwo od morza. Dla osiągnięcia tego celu nie wystarczała siła potrzebna była również umiejętna dyplomacja. Podjęcie działań przez Filipa II groziło nieuchronnie konfliktem z Atenami, gdyż trudno było przypuszczać, że pogodzą się one z utratą pozycji zajmowanych na macedońskim wybrzeżu. Sytuacja w państwie nakazywała władcy Macedonii unikanie za wszelką cenę otwartej konfrontacji z silniejszym przeciwnikiem. Pierwszym miastem, które skupiło na sobie uwagę Filipa II, było Amfipolis. Z racji swego położenia miało dla Macedonii ogromne znaczenie, gdyż nie tylko mogłoby bronić jej bezpieczeństwa od strony wschodniej, ale również umożliwić podjęcie ekspansji w tym samym kierunku. Okoliczności te sprawiały, że Amfipolis było przedmiotem licznych, choć nieudanych, prób podporządkowania go sobie przez dotychczasowych władców macedońskich. Zajęciem Amfipolis zainteresowane były także Ateny, które za obietnicę pomocy Filipa II w opanowaniu tego miasta wycofały się z koalicji przeciwników władcy Macedonii. Jednakże Fi-

7 lip II daleki był od realizacji tego zobowiązania. Wzmocniwszy w 358 roku swoje pozycje w Peonii i Ilirii zyskał swobodę działania na wschodzie i od razu postanowił ją wykorzystać. Wiosną 357 roku wyruszył pod Amfipolis. Jego zamiarom sprzyjało uwikłanie Aten w konflikt na Eubei, co sprawiło, że nie były one w stanie przeszkodzić mu. Wprawdzie zagrożone Amfipolis zwróciło się o pomoc do Aten deklarując w zamian gotowość podporządkowania się im, lecz Filip II wystąpił pod adresem Ateńczyków z jeszcze korzystniejszą ofertą. Zaproponował tajny układ, w którym zobowiązywał się oddać Amfipolis Atenom za uzyskanie od nich Pydny. Propozycja ta wydawała się tak korzystna, że Ateńczycy przyjęli ją. Jesienią 357 roku Amfipolis zostało zdobyte przez króla macedońskiego. Jednakże wbrew wcześniejszym obietnicom i zobowiązaniom Filip II uznał jego polityczną niezależność. Intencja tej deklaracji była aż nazbyt jasna, gdyż towarzyszyło jej wypędzenie przez nowe władze tego miasta zwolenników związków z Atenami. Wkrótce Filip II stał się również panem Pydny. Reakcją Aten na postępowanie macedońskiego monarchy było wypowiedzenie mu wojny, lecz w tym momencie krok taki nie miał większego znaczenia. Ateny, w dalszym ciągu uwikłane w walki, nie były w stanie podjąć jakichkolwiek kroków wojennych przeciw Macedończykowi. Niemal w tym samym czasie Filip II został nieoczekiwanie wciągnięty w krąg szeroko rozumianych spraw greckich. Na przełomie 357 i 356 roku mógł uważać, że bezpieczeństwo granic jego państwa jest ugruntowane, z jednym tylko wyjątkiem. Źródło potencjalnego zagrożenia kryło się w Tesalii, leżącej na południe od Macedonii. Doświadczenia poprzednich kilkudziesięcu lat wskazywały, że nie należy go lekceważyć, gdyż jakikolwiek silny politycznie ośrodek na jej terenie mógł zagrozić bezpieczeństwu Macedonii. W latach siedemdziesiątych IV wieku Jazon, tyran tesalskiego miasta Feraj, dzięki zgromadzeniu licznej i silnej armii, zdołał podporządkować sobie prawie całą Tesalię oraz sąsiadującą z posiadłościami macedońskimi Perrhebię. Nie zamierzał na tym poprzestać i nosił się z jeszcze ambitniejszymi zamiarami. Cho-

8 ciaż Jazon pozostawał w sojuszu z ówczesnym władcą Macedonii, Amyntasem I, to siły, jakimi dysponował, stanowiły potencjalne zagrożenie dla macedońskiego państwa. Zniknęło ono dopiero z chwilą zabójstwa Jazona w 370 roku. Pod koniec lat sześćdziesiątych IV wieku następcy Jazona przystąpili do odbudowy dawnych pozycji, co przez pewien czas uniemożliwiała polityczna obecność Tęb w Tesalii; miasto to, przeżywające wtedy okres swojej świetności politycznej i wojskowej, było zbyt silnym przeciwnikiem, by chcieli oni ryzykować wejście z nim w konflikt. Poczynania panów Feraj zmusiły przywódców zagrożonej przez nich Larisy do zwrócenia się o pomoc do Filipa II, który chętnie jej udzielił. Korzyścią, jaką z tego odniósł, było nawiązanie bliższych kontaktów z Larisą, utrwalonych związkiem małżeńskim, i osłabienie wpływów Aten na tym terenie. Nadal jednak uwaga Filipa II była skoncentrowana przede wszystkim na sprawach wschodniej granicy państwa. Stan wojny z Atenami stwarzał konieczność pozyskania przychylności Związku Chalkidyckiego, zrzeszającego trzydzieści dwa miasta leżące na półwyspie Chalkidyka. Związek ten był tak silny, że Filip II nie mógł w żadnym wypadku dopuścić, by sprzymierzył się przeciw niemu z Atenami. W zamian za obietnicę poparcia pewnych roszczeń Związku doszło do zawarcia w 357 roku dwustronnego sojuszu. Dał on Filipowi swobodę działania, którą wykorzystał do dalszego rozszerzenia granic Macedonii poprzez przyłączenie Krenides i wraz z tym uzyskanie kontroli nad złożami srebra i złota w pobliskich górach Pangajon 5. Uwikłanie Aten w wojnę z własnymi sprzymierzeńcami nie tylko nie pozwoliło im na jakiekolwiek przeciwdziałanie, ale pociągnęło za sobą dalsze osłabienie ich pozycji w tym rejonie. Pozbawiony pomocy ateńskiej król tracki, Ketriporis, musiał uznać zwierzchnictwo Filipa II. Wykorzystując sprzyjającą sytuację król macedoński nadal powiększał swój stan posiadania. W 355 roku zdobył Abderę i Maroneję, a następnie uderzył na Metone, ostatnią ważną bazę ateńską na wybrzeżu Macedonii. s D i o d o r, XVI, 8, 6 7; por. Justyn, VIII, 3, 8.

9 Tymczasem sytuacja polityczna w Grecji zaczęła się coraz bardziej komplikować. Przyczyną tego była tzw. III święta wojna, która rozgorzała w 356 roku angażując znaczną liczbę miast-państw środkowej Grecji. Dodatkowo ogólny chaos pogłębiany był przez ogniska lokalnych niepokojów będących bezpośrednim efektem owej wojny. Jedno z takich ognisk znajdowało się w Tesalii. Interwencja Filipa II z 357 roku -nie wyeliminowała na trwałe zagrożenia ze strony tyranów z Feraj. W 354 roku rozpoczęli oni ponownie działania przeciwko miastom tesalskim, które znowu zwróciły się z prośbą o pomoc do macedońskiego monarchy. Jego sukcesy skłoniły przeciwników do szukania poparcia u Fokejczyków *. Zanim je otrzymali, latem 353 roku Filip II pokonał ich po raz kolejny, lecz jeszcze jesienią tego samego roku sytuacja uległa zmianie. Przy pomocy Fokejczyków tyranom z Feraj udało się dwukrotnie pokonać macedońskiego króla i zmusić go do wycofania się z Tesalii. Filip II nie zamierzał ustąpić. Wiosną 352 roku podjął kontrofensywę, w wyniku której Feraj znalazło się w oblężeniu. W obliczu tak trudnego położenia tyrani tego miasta po raz kolejny zwrócili się o pomoc do Fokejczyków, a także do Aten. Zdając sobie sprawę z tego, czym może to grozić, Filip II przekonał miasta tesalskie, aby przekazały mu komendę nad własnymi wojskami. Argumenty, które przedstawił na poparcie swych racji, musiały być tak przekonywające, że uzyskał więcej, niż mógł się spodziewać. Miasta tesalskie powołały go na archonta, czyli formalnego przywódcę tworzonego przez nie Związku. Z punktu widzenia następstw tej decyzji, należała ona do niezwykle doniosłych. Stanowisko archonta Związku Tesalskiego było godnością dożywotnią. Z jej sprawowaniem wiązały się szerokie uprawnienia wykonawcze, w tym także prawo kontrolowania dochodów państwowych miast członków Związku. Otrzymanie przywództwa Związku Tesalskiego było nie tylko równoznaczne z dalszym umocnieniem pozycji i prestiżu Fili- * Objaśnienie niektórych terminów znajdzie Czytelnik w słowniczku na końcu książki.

10 pa II jako króla Macedonii, ale oznaczało także istotną zmianę charakteru roli, jaką do tej pory odgrywał w konflikcie dzielącym Greków. Jako archont Związku stawał się on jego formalnym reprezentantem w Radzie Amfiktionii Delfickiej, a wobec tego także stroną w toczącej się świętej wojnie. W ten sposób Filip II zyskał znakomitą sposobność do mieszania się w sprawy greckie. Do starcia sił macedońsko-tesalskich z oddziałami tyranów z Feraj i wspierającymi ich Fokejczykami doszło w 352 roku na tzw. Krokusowym Polu, Dzięki zręcznemu manewrowi udało się Filipowi II nie dopuścić posiłków z Aten na pole bitwy i odnieść błyskotliwe zwycięstwo. Umożliwiło mu ono ostateczne uporządkowanie wewnętrznych spraw Związku Tesalskiego. Kontynuując operacje wojenne, latem 352 roku Filip II ruszył wraz z armią w kierunku Termopil, lecz wieści o zagrożeniu interesów macedońskich w Tracji przez Kersobleptesa, jednego z królów niepodległej części tej krainy, zmusiły go do odwrotu. Zaabsorbowanie króla macedońskiego sprawami trackimi zamierzały wykorzystać Ateny dla zintensyfikowania działań wojennych mających na celu uniemożliwienie mu zajęcia Chersonezu. O tym, czy operacje ateńskie przyniosły jakiekolwiek godne uwagi sukcesy, źródła milczą. Około połowy 349 roku Filip II wystąpił przeciwko Związkowi Chalkidyckiemu. Według zachowanej tradycji, przyczyną konfliktu była odmowa wydania przez Olint dwóch przyrodnich braci króla macedońskiego, Arridajosa i Menelaosa, wygnanych z ojczyzny za działalność przeciw Filipowi II ^.Rzeczywisty powód tego wystąpienia był jednak nieco innej natury. Związek Chalkidycki, dotychczas pozostający w dobrych stosunkach z Macedonią, nawiązał kontakty z Atenami. Te ostatnie, poza względami historycznymi Olint należał do I Z- wiązku Morskiego w odnowieniu tych kontaktów widziały sposób na powstrzymanie ekspansji macedońskiej i ochronę własnych pozycji. W tej sytuacji Filip II nie mógł pozostać bezczynny. 6 Diodor, XVI, 53, 2; Justyn, VIII, 3, 10 11; zob. G r i f - f i t h, op. cit., s. 699 nn.

11 Jak wynika z przekazów źródłowych, przede wszystkim skierował on swe działania przeciwko najsłabszym członkom Związku Trudności, jakie jednocześnie pojawiły się w Tesałii, zmusiły króla macedońskiego do chwilowego osłabienia działań w Chalkidyce. W sposób bardziej zdecydowany podjął je dopiero wiosną 348 roku. W ich efekcie, już w lipcu tego roku, przystąpił do oblężenia Olintu, który w obliczu zagrożenia zwrócił się o pomoc do Aten. Posiłki ateńskie za szczupłe, by zmienić bieg wydarzeń przybyły jednak zbyt późno i we wrześniu wojska macedońskie zdobyły miasto. Pomoc ateńska miała raczej dość symboliczny charakter, gdyż w tym samym czasie (przełom 349 i 348 roku) Ateny były uwikłane w konflikt z pragnącą usamodzielnić się Eubeją. Porażka na tym froncie oznaczałaby zagrożenie bezpieczeństwa samych Aten, przeto nie mogły one dopuścić do rozproszenia swoich sił. Zwycięski Filip II gotów był do nawiązania rozmów pokojowych z Atenami. Pokonanie Związku Chalkidyckiego i zdobycie Olintu były niebagatelnymi atutami w zamierzonej przez niego grze politycznej i w jego odczuciu czyniły go godnym partnerem Aten. Pierwsze, nieformalne kontakty, próbował z nimi nawiązać jeszcze przed zdobyciem Olintu, a po jego zajęciu podjął ponownie odpowiednie starania. W Atenach gestów tych jednak nie dostrzegano, co więcej, szermując hasłami zagrożenia z północy, doprowadzono do stworzenia koalicji miast greckich, które wspólnie z Ateńczykami miały ewentualnie zażegnać rosnące niebezpieczeństwo. Mimo to Filip II nie podjął żadnych poważniejszych kroków wojskowych, ograniczając się tylko do niewielkich operacji morskich wymierzonych przeciwko bazom ateńskim na Lemnos, Imbros i Skyros. Prowadząc je chciał wywołać efekt nieustannego zagrożenia pozycji Aten, zaś jego agenci stale informowali go dokładnie o dominujących w miastach greckich poglądach w odniesieniu do ewentualnego konfliktu z Macedonią. Pokój z Atenami był dla Filipa II bardzo ważny w perspek- 7 M o m i g 1 i a n o, op. cits. 110 nn.; C a w k w e 1 1, op. cit., s. 82 nn.; G r i f f i t h, op. cit., s. 316 n.

12 tywie jego dalszych planów działań w Grecji. Przede wszystkim pozwoliłby mu doprowadzić do Rońca świętą wojnę, w której Ateny po cichu sprzyjał}' Fokejczykom, będącym jego przeciwnikami 8. Także dla Aten pokój z Macedonią był ze wszech miar pożądany, zwłaszcza że przedłużająca się wojna mogła przynieść następstwa trudne do przewidzenia. W marcu 346 roku Ateny zdecydowały się na wysłanie poselstwa do Filipa II celem nawiązania rozmów o pokoju i przedyskutowania spraw interesujących obie strony, w tym także kwestii sojuszu, z której władca macedoński uczynił jeden z głównych warunków zawarcia układu. Po wielu dyskusjach warunki Filipa II, przekazane przez posłów ateńskich, przedstawiały się następująco: podstawą układu pokojowego ma być uznanie aktualnego stanu posiadania obydwu stron, bez kwestionowania jego legalności; między Filipem II a Atenami zostanie zawarty nie tylko pokój, ale i sojusz obronny. Ponadto przewidywano w traktacie klauzulę dotyczącą wspólnego przeciwstawienia się piratom 9. Zasady pokoju i sojuszu dotyczyły również sprzymierzeńców obydwu partnerów. Jedynym wyjątkiem, jakiego zażądał Filip II, byli Fokejczycy, z którymi zamierzał się rozprawić. To zastrzeżenie wywołało też największą dyskusję na Zgromadzeniu Ludowym w Atenach. Jako najwyższa władza państwowa miało przedłożone mu dokumenty zaakceptować bądź odrzucić. Po długich debatach przedstawione propozycje zostały przyjęte, zaś sprawę Fokejczyków dyplomatycznie ominięto mając nadzieję na rozwiązanie jej po zaprzysiężeniu traktatu przez Filipa II. Aby zrozumieć postawę Aten w kwestii Fokejczyków w trakcie rokowań z królem macedońskim, należy na nią spojrzeć przez pryzmat konfliktu absorbującego w owym czasie uwagę miast środkowej Grecji, który z racji swego religijnego podłoża przeszedł do historii pod nazwą III świętej wojny. Fokejczycy, po złupieniu Delf oskarżeni przez Teby o świętokradztwo, stali 8 Zob. Justyn, VIII, 1,10 11.» G r i f f i t h, op. ar., s

13 się zgodnie z prawem i tradycją obiektem ataku ze strony pozostałych członków Amfiktionii Delfickiej. Jednakże Ateńczycy, mimo próśb Filipa II, nie kwapili się do udziału w operacjach wojskowych przeciw Fokę jeżykom, widząc w tym sposób na osłabienie pozycji swoich odwiecznych przeciwników miast beockich, zwłaszcza Teb, i tesalskich 10. Natomiast monarcha macedoński zbyt wiele planów na przyszłość wiązał z Atenami i nie chciał, aby ten incydent stał się tuż po podpisaniu pokoju źródłem nowych zatargów. Nadzieje Aten na osiągnięcie politycznych korzyści w wyniku świętej wojny nie ziściły się. Termopile, pozostające dotychczas pod kontrolą Fokejczyków, dostały się w ręce Filipa II, zaś o ich losie miała zadecydować Rada Amfiktionii, a dokładniej mówiąc beoccy i tesalscy sprzymierzeńcy króla macedońskiego, do których należała większość głosów w tej Radzie. Dla ostatecznego uregulowania spraw związanych ze świętą wojną Rada Amfiktionii zebrała się późnym latem roku 346. Jedną z pierwszych jej decyzji Fokęjczycy zostali pozbawieni członkostwa w Amfiktionii, zaś należące do nich dwa głosy otrzymał Filip II. Kolejną decyzją postanowiono zachować Fokejczyków przy życiu choć zgodnie z tradycją powinno się ich wymordować z tym jednak, że ich miasta miały być przekształcone w wioski, natomiast oni sami rozproszeni po całym obszarze Fokidy 11. Niezależnie od tego mieli płacić 60 talentów grzywny rocznie aż do czasu, kiedy spłacą wartość zagarniętych w Delfach dóbr. W podjęciu tych surowych, ale i tak znacznie złagodzonych w porównaniu z tymi, jakich wymagały normy zwyczajowe, sankcji najprawdopodobniej znaczny udział miał król macedoński. Jego zakulisowe działania nie miały jednak nic wspólnego ze współczuciem spowodowane były głównie wyrachowaniem politycznym. Wymordowanie Fokejczyków mogło sprawić, że należące do nich ziemie znalazłyby się w rękach Beotów, co znacznie by ich wzmocniło, a do tego, chociaż byli oni jego sprzymierzeńcami, Filip II nic chciał dopuścić. 10 D i o d o r, XVI, 57,1 4; Justyn, VIII, 1,1 M " D i o d o r, XVI, 60, 1 2; por. J u s t y n, VI11. S,7 li

14 Rada Amfiktionii ukarała też miasta, które popierały bądź też współdziałały z Fokejczykami, m.in. Spartę i Ateny. O ile wobec Sparty okazała się surowa usuwając ją z szeregu swych członków, o tyle Ateny zostały potraktowane stosunkowo łagodnie, za czym z pewnością kryła się ręka Macedończyka 12. Spośród wszystkich postanowień podjętych w Delfach najważniejsze było to, które uczyniło Filipa II członkiem Amfiktionii, ponieważ wynikały z niego określone konsekwencje na przyszłość. Wprawdzie Amfiktionia Delficka była stowarzyszeniem religijnym, nie mającym praktycznie żadnych możliwości wyegzekwowania poza swym kręgiem postanowień własnej Rady, to jednak cieszyła się dużym prestiżem w Grecji. Filip II, będąc członkiem Amfiktionii, zyskiwał bardzo wiele, zaś siła, jaką reprezentował, nie mogła pozostać bez wpływu na wzrost znaczenia jej samej. Jednakże siła była tym czynnikiem, jakiego Filip II chciał w tym momencie jak najmniej używać, ponieważ dysponował o wiele skuteczniejszym politycznie narzędziem. Spośród dwudziestu dwóch głosów w Radzie w razie potrzeby mógł dysponować trzynastoma dwoma swoimi i jedenastoma Związku Tesalskiego, którego był archontem. To właśnie dawało mu nowe i szerokie możliwości oddziaływania w Grecji. Pozycja Filipa II różnie była oceniana przez współczesnych. Część z nich widziała w niej niebezpieczeństwo, grożące wolności miast greckich, inni stali się gorącymi zwolennikami jego potęgi. Należy do nich zaliczyć Izokratesa, wybitnego polityka ateńskiego, zwolennika jedności politycznej całego świata greckiego. Swoim przekonaniom dał on wyraz w opublikowanym w 346 roku, niedługo po podpisaniu pokoju macedońsko-ateńskiego, traktacie Filip". Pokój z Atenami, zakończenie świętej wojny i decyzje Rady Amfiktionii pozwoliły królowi macedońskiemu zająć się sprawami ważnymi dla ochrony interesów jego państwa. Pierwszym krokiem w tym kierunku była wojna, którą w 345 roku podjął w Ilirii. O tym, jaki był powód tej kampanii, źródła milczą. 12 G r i f f i t h, op. cit., s

15 Niewiele też da się powiedzieć o jej przebiegu. Wiadomo jednak, że pozwoliła mu ona podporządkować sobie tereny dzisiejszej Albanii. Sam Filip II został w czasie walk ciężko ranny. Długotrwała rekonwalescencja spowodowała, że w następnym roku nie przejawiał większej aktywności na zewnątrz, ale też nie pozostawał bezczynny. W 344 roku przeprowadził reformę administracyjną w Związku Tesalskim. Wiosną 342 roku Filip II wyprawił się do Epiru przeciw Arybbasowi, władcy Molossów. Celem tej wyprawy było umocnienie wpływów macedońskich. Wprawdzie Arybbas był od roku 350 wasalem macedońskim, Filip II wolał zastąpić go jednak Aleksandrem, bratem swojej żony Olimpias. Jego osoba dawate mu nie tylko rękojmę lojalności, ale co istotniejsze większego bezpieczeństwa południowej granicy państwa Argeadów Pod koniec czerwca tego samego roku Filip II podjął kolejną, szeroko zakrojoną kampanię, w pierwszej fazie skierowaną przeciw królowi Kersobleptesowi, a następnie rozszerzoną także na inne rejony Tracji. W rezultacie prowadzonych działań wojska macedońskie dotarły do doliny rzeki Maricy. W 340 roku oddziały Filipa II przystąpiły, do oblężenia Perintu 14. Fakt ten odbił się szerokim echem w świecie greckim i spowodował głębokie zmiany sytuacji politycznej w Grecji. Pokój z 346 roku już w chwili jego podpisywania miał w Atenach przeciwników. Dla pewnej grupy polityków, wśród których pierwsze miejsce zajmował Demostenes, był on nie do przyjęcia, gdyż w ich odczuciu zmuszał Ateny do rezygnacji z własnych aspiracji politycznych na korzyść Macedonii. Dlatego też, ilekroć tylko nadarzała się okazja, starali się podsycać nastroje antymacedońskie wszędzie tam, gdzie było to możliwe. Te wrogie Macedonii działania nasiliły się po 344 roku, kiedy to poselstwo Filipa II przedstawiło propozycję umocnienia pokoju z 346 roku poprzez przekształcenie go w kojne cirene dla wszystkich Greków, w którym jakakolwiek agresja pociągałaby za sobą wspólną akcję wszystkich przeciw napastnikowi. 11 Zob. D i o d o r, XVI, 72,1; J u s t y n, VIII r. " O przebiegu walk pod t y m miastem,, 7 4, 2-7 6, 4.

16 W trakcie dyskusji nad propozycją stronnictwo wojenne stało na stanowisku, że umocnieniu pokoju najlepiej posłuży zwrócenie Amfipolis Atenom przez Filipa II. Niezależnie od tego prowokacyjnego żądania podjęło ono akcję przeciw zwolennikom współpracy z Macedonią, w wyniku której przed sądem stanęli dwaj członkowie poselstwa pokojowego do Macedonii Filokrates, od imienia którego pokój ten wziął swoją nazwę, i Ajschines. Nie brakło jednak stronników pokoju, którzy choć uznawali go za upokarzający uważali, że jego utrzymanie leży w interesie Aten i całego świata greckiego. W Filipie II widzieli przywódcę zdolnego poprowadzić Greków przeciw Persji, jak również męża opatrznościowego", który był w stanie zapewnić bezpieczeństwo małym miastom greckim przed atakami ze strony silniejszych sąsiadów Mimo coraz bardziej wrogich nastrojów w Atenach Filip II w 342 roku wystąpił raz jeszcze z propozycją umocnienia pokoju, ale i ona została zlekceważona. On sam był coraz gwałtowniej atakowany przez Demostenesa i jego zwolenników. Wysiłki króla macedońskiego w celu utrzymania korzystnego dla niego pokoju zostały przekreślone przez działania Aten. Na przełomie 343 i 342 roku zostali wysłani na Chersonez Tracki osadnicy, mający umocnić tam ateńskie pozycje. Na czele osłaniających ich oddziałów najemników stał strateg Diopeites. Splądrowana przez najemników Kardia, pozostająca w przymierzu z Filipem II, zwróciła się ze skargą do swego macedońskiego protektora. Odpowiedzią na jego interwencję w Atenach była mowa Demostenesa O Chersonezie", w której stwierdził, że akcja ateńskiego stratega była uzasadniona, ponieważ Macedonia jest faktycznie w stanie wojny z Atenami. Filip II zareagował wysłaniem wojska do Kardii. Diopeites odpowiedział dalszymi akcjami zbrojnymi. Tymczasem Demostenes czynił wysiłki, żeby stworzyć ligę miast greckich, skierowaną przeciw Macedonii. Podróż do wielu z nich nie przyniosła spodziewanych wyników. Nie przeszkodziło mu to jednak propagować ewentualnego poparcia dla ateńskich działań w nader obiecujących słowach. W 342 roku

17 udało się Atenom zawrzeć kilka sojuszy z różnymi miastami, ale ich rzeczywista wartość była, jak pokazały późniejsze wydarzenia, dość iluzoryczna. Większą wartość miały ateńskie działania w roku następnym. Ich efektem było odzyskanie wpływów na Eubei i przystąpienie miast eubejskich do Ligi Greckiej, organizowanej przez Ateny. Inną inicjatywą Demostenesa było wysłanie poselstwa do Persji w sprawie uzyskania pomocy finansowej od jej króla na cele wojny z Filipem II; misja ta nie przyniosła jednak spodziewanych efektów. Sytuacja polityczna w chwili podjęcia przez Filipa II oblężenia Perintu nie była dla niego zbyt pomyślna, tym bardziej że oblężonemu miastu pośpieszyło z pomocą Bizantium i satrapowie perscy, dostarczając żywność i uzbrojenie. Udział Persów spowodowany był zaleceniem ówczesnego króla perskiego,artakserksesa III Ochosa, obawiającego się wzrostu potęgi Macedonii 16. Przedłużające się oblężenie skłoniło Filipa II do podjęcia akcji wymierzonej przeciw Bizantium 17. Wiadorność o tym wywołała w Atenach głębokie zaniepokojenie, ponieważ sukces Macedończyka oznaczałby dla nich odcięcie od Morza Czarnego. Władze ateńskie postanowiły wesprzeć miasto. Z pomocą wojskową pośpieszyły też Chios, Rodos i Kos, sprzymierzone z Bizantium. W tej sytuacji, we wrześniu 340 roku, Filip II wypowiedział wojnę Atenom. Decyzja ta skłoniła go do odstąpienia od oblężenia Bizantium 18. Jakkolwiek, ze strategicznego punktu widzenia, zajęcie tego miasta dawało bardzo wymierne korzyści, to jednak nie było ono w tym momencie zdobyczą, o którą należało walczyć bez względu na cenę, zwłaszcza że walka z koalicją śpieszącą na pomoc oblężonym musiałaby spowodować trudne do uniknięcia straty. Przed rozpoczęciem działań wojennych w Grecji Filip II zimą z 340 na 339 rok podjął kampanię przeciw Scytom w Dobrudży. Wysuwa się przypuszczenie, że jej celem, mimo stanu wojny z Atenami i ich sprzymierzeńcami, było dążenie do za- 16 D i o d o r, XVI, 74,4; 75,1 2;76,3. " Diodor, XVI, 76,3 4; J u s t y n, XI, 1,2 6; P 1 u t a r c h, Demoslenes 17, Fokiem 14,2. 18 Diodor, XVI, 77,2 3.

18 pewnienia bezpieczeństwa tyłom na wypadek dojścia do skutku wyprawy przeciw perskiemu imperium 19. Pokonawszy Scytów, Filip II powrócił do Macedonii, aby przygotować się do wojny w Grecji. Jesienią 339 roku armia Filipa II wyruszyła na południe. Ateńczycy sądzili, że marsz ten uda się im zatrzymać, ponieważ Termopile, przez które wiodła główna droga do centralnej Grecji, były kontrolowane przez Teby, uczestniczące za sprawą Demostenesa w koalicji antymacedońskiej 20. Wbrew tym oczekiwaniom Filip II wybrał drogę, której istnienie, aczkolwiek powszechnie wówczas znane, zostało zignorowane. Była to bowiem trudna, górska droga wiodąca z Fokidy. Oddziały macedońskie przebyły ją przez nikogo nie niepokojone w listopadzie 339 roku i zajęły Elateję, oddaloną o trzy dni marszu od granic Attyki. Łatwość, z jaką udało się Macedończykom pokonać tę drogę, była nie tylko wynikiem zaskoczenia przeciwnika, ale i owocem wcześniejszej, przychylnej Fokidzie polityki Filipa II. Sukces ten nie od razu mógł być wykorzystany w pełni, bowiem drogą do Fokidy przeszła armia bez taborów i ciężkiego sprzętu wojennego, co uniemożliwiało Filipowi rozpoczęcie dalszych, skutecznych działań. W grę wchodziły jeszcze inne okoliczności. Król macedoński zwlekał z podjęciem kampanii mając nadzieję, że dzięki dyplomacji uda mu się pozbawić Ateny sprzymierzeńców i tym samym znacznie ograniczyć rozmiary konfliktu. Przede wszystkim usiłował przeciągnąć na swoją stronę Teby, proponując im zawarcie sojuszu lub przynajmniej wyrażenie zgody na przejście taborów przez Termopile. Tebańczycy odrzucili tę ofertę, gdyż takiej postawy wymagała wierność sojuszowi z Atenami. Do starcia sił antymacedońskiej koalicji miast greckich z Atenami na czele i wojsk macedońskich doszło ostatecznie w sierpniu 338 roku pod Cheroneją. Po obu stronach stały armie liczące ponad 30 tysięcy żołnierzy. Mimo że oddziały koalicji zajmowały korzystniejsze pozycje, w bezpoś C a w k w e 11, op. cit., s.140. D i o d o r, XVI,84,5; 85,1; Justyn, IX,3,5 7.

19 rednim starciu musiały uznać wyższość Macedończyków. O zwycięstwie Filipa II w dużej mierze zadecydowało uderzenie oddziałów jazdy dowodzonej przez jego syna, Aleksandra, na lewe skrzydło wojsk greckich 21. Ostateczny rezultat bitwy był dla pokonanych opłakany. Armia ateńska została rozbita i ok. 6 tysięcy Ateńczyków znalazło się w niewoli;,,święty hufiec", Tebańczyków został wycięty w pień. Oddziały dostarczone przez inne miasta doznały również ciężkich strat. Na wieść o klęsce te miasta, które opowiedziały się po stronie Aten, rozpoczęły gorączkowe przygotowania do obrony, jednakże Filip II zrezygnował z dalszych działań 22. Postawa zajęta przez króla macedońskiego nie była gestem wielkoduszności, lecz wynikała z trzeźwej kalkulacji. Odniesione zwycięstwo sprawiło, że plany polityczne Filipa II zyskały na aktualności. Jakkolwiek były to tylko jego własne koncepcje, ich realizację uzależniała w decydującej mierze pomoc Greków. W związku z tym nie było dla niego rzeczą obojętną, czy za partnerów będzie miał miasta greckie pokonane, ale zasobne w ludzi i środki materialne, czy też miasta nie dość że pokonane, to jeszcze wyniszczone. Świadoma rezygnacja z dalszych operacji wojennych przeciwko miastom greckim nie była bynajmniej równoznaczna z darowaniem im błędów. Przeciwnie, poprzez ukaranie ich chciał uświadomić wszystkim zainteresowanym nowe realia, w jakich po Cheronei Grecja miała żyć. Główny sprawca wojny, Ateny, został potraktowany przez Filipa II wyjątkowo łagodnie, co wskazuje, że mimo wszystko macedoński monarcha chciał w nim widzieć ważnego partnera. Spośród miast walczących przeciw Filipowi II najdotkliwsza kara spotkała Teby 23. Został w nich umieszczony macedoński garnizon, zaś przywódców politycznych skazano lub wygnano, konfiskując należące do nich dobra. Jeńcy tebańscy mieli być 21 D i o d o r, XVI,85,1 86,6; Justyn, IX,3,9 11; P 1 u t a r c h, Aleksander 9,2 3. «P o 1 i b i u s z, V,10,l 5; D i o d o r, XVI,87,3; Justyn, IX,4,1; P 1 u t a r c h, Demostenes, 20. " D i o d o r, XVI,83,4; Justyn, IX,4,6 10; C a w k w e 1 lj np. cit., s.168.

20 zwalniani tylko za okup. Ponadto Tebańczycy mieli zapłacić za prawo pogrzebania swych poległych. Każdy z pozostałych, mniej znaczących uczestników koalicji antymacedońskiej, miał zawrzeć dwustronny traktat pokojowy z Filipem II. Oprócz Teb, garnizony macedońskie zostały umieszczone także w Koryncie i w Chalcis. Filip II zajął się również sprawami Peloponezu, a ściślej biorąc Sparty, będącej źródłem ciągłych niepokojów na tym obszarze. Szczegóły decyzji podjętych celem zapewnienia spokoju sąsiadom wojowniczych Spartan nie są znane, lecz popularność, jaką monarcha macedoński cieszył się w miastach peloponeskich, wskazuje, że zyskały mu one wielu sympatyków 24. Poza wszystkimi względami doraźnymi, kompleksowe uregulowanie spraw miast greckich poprzez zjednoczenie ich w ramach wspomnianego Związku Korynckiego było dla króla macedońskiego podstawowym warunkiem umożliwiającym mu uczynienie następnego kroku uzyskanie jednomyślnej aprobaty dla jego wojennych planów wobec Persji. Dążenie Filipa II najpierw do narzucenia hegemonii światu greckiemu, a następnie uzyskania z jego rąk dowództwa w wojnie z państwem perskim, można uznać za jeden z przejawów idei politycznej, której korzenie sięgają w głąb V wieku. Po raz pierwszy zrodziła się ona w 480 roku, w obliczu agresji króla perskiego Kserksesa. Wtedy to zagrożenie miast całej Grecji przez wspólnego wroga skłoniło je do utworzenia związku wojskowego, w którym po raz pierwszy udało się zjednoczyć liczbę miast-państw greckich, pomimo dzielących je różnic politycznych, a nawet odwiecznej wrogości. Pozornie oba te Związki, Panhelleński i Koryncki, miały ten sam cel: stworzenie frontu miast greckich przeciw temu samemu wrogowi Persji. Jednakże powstanie Związku Panhelleńskiego było wynikiem indywidualnych decyzji podjętych w obliczu zagrożenia ze strony Wielkiego Króla, natomiast utworzenie Związku Korynckiego zostało na miastach greckich wymuszone siłą. 24 C a w k w e 1 1, op. cit., s

21 W okresie między 480 a 337 rokiem idea zjednoczenia świata greckiego pojawiała się kilkakrotnie 25. W ciągu V wieku towarzyszyła ona, pozostając zarazem w jej cieniu, rywalizacji ateńsko- -spartańskiej o przywództwo w świecie greckim Później pojawiła się po zakończeniu wojny peloponeskiej ( ), lecz w zupełnie innym kontekście politycznym. Jej odrodzenie było następstwem ingerencji Persji w sprawy grecku Według zachowanej tradycji koncepcja ogólnogreckiego from u antyperskiego została po raz pierwszy przedstawiona przez Gorgiasza z Leontinoj w trakcie igrzysk olimpijskich w 392 roku W wygłoszonej tam mowie wyraził opinię, że podzielone i ograbiające się wzajemnie miasta Grecji powinny zjednoczyć się i zwrócić swoją energię przeciw barbarzyńcom i u nich szukai zdobyczy i łupów 26. W cztery lata później, na kolejnych igrzyskach olimpijskich, do tego samego tematu powrócił Lizjasz 27. W swej mowie zachęcał Greków do podjęcia wspólnego wysiłku zbrojnego przeciw tyranom i barbarzyńcom". Pojęcie barbarzynev budziło u ówczesnych Greków jednoznaczne skojarzenie, mianem tym bowiem określano przede wszystkim Persów. Natomiast tyranem, do walki z którym nawoływał Lizjasz, był władający Syrakuzami Dionizjusz. Myśl zespolenia wysiłków wszystkich Greków do walki z tyranami i barbarzyńcami była wspólna dla obu autorów. Zasadniczo różnili się oni w kwestii przywództwa. Gorgiasz wi-j działw tej roli Ateny, natomiast Lizjasz Spartę. W 380 roku, roku kolejnej olimpiady,'pojawił się następny głos podejmujący myśl rzuconą przez Gorgiasza. Należał do Izokratesa, który swoje stanowisko przedstawił w Panegiryku Moment wygłoszenia mowy został specjalnie wybrany. Obecność przybyszów ze wszystkich zakątków świata greckiego w czasie igrzysk olimpijskich mogła bez wątpienia przyczynić się do sze- 25 G. Mathieu,!«idées politiques d'lsocrate, Paris 1925, s Filostrat, Vitae Sophistarum, 1,493; Arystoteles, Retoryka 1414 b,29; Mathieu,^, cit., s. 23 nn. 27 M a t h i e u, op. cit., s. 25 nn.; M o m i g 1 i a n o, op. cit., s Mathieu, op.cit., s.28 nn.; tenże, Isocrate, Discours, vol. II, Paris 1938, s. 5, przyp. 1; M o m i g 1 i a n o, op. cit., s. 184 nn.

22 rokiego rozpropagowania prezentowanej koncepcji. Z przekazów źródłowych różnych autorów wiadomo, że Izokrates poświęcił ok lat swego życia na przygotowanie tego dzieła. Porównując daty można stwierdzić, że pracę nad nim podjął prawie w tym samym czasie, w którym Gorgiasz po raz pierwszy wypowiedział myśl o potrzebie zjednoczenia Greków. Ta zbieżność dat nie jest przypadkowa, ponieważ w Panegiryku można odnaleźć echa wystąpień Gorgiasza i innych współczesnych zwolenników jedności greckiej. Tak długi czas powstawania Panegiryku wynikał z faktu, że Izokrates chciał zgromadzić jak najwięcej opinii i argumentów na poparcie słuszności swego stanowiska; o wiele więcej niż zdołali ich przytoczyć poprzednicy. Wywody autora Panegiryku koncentrują się wokół dwóch wątków: konieczności przywrócenia zgody i jedności wśród Greków, niezbędnej dla podjęcia wspólnej wyprawy przeciw Persom, oraz uzasadnienia potrzeby takiej wyprawy. Według Izokratesa sprawą pierwszorzędnej wagi jest przede wszystkim ułożenie wzajemnych stosunków Sparty i Aten na zasadach partnerstwa. Przywództwo w zjednoczonej Grecji powinno jednak przypaść Atenom z tytułu zasług i dokonań w przeszłości. Sparta z powodu swej powszechnie znanej okrutnej polityki wobec własnych poddanych i sprzymierzeńców oraz wielu miast greckich tak w przeszłości, jak i w czasach współczesnych Izokratesowi zdobyła zbyt złą sławę, aby mogła sprawować tak ważną funkcję. Jej przywództwo mogłoby wzbudzać uprzedzenia i rodzić obawy przed»wykorzystaniem go do realizacji własnych, złych celów) Kiedy weźmie się pod uwagę możliwe skutki walki między Atenami i Spartą, ich rywalizacja może wydać się obserwatorowi z zewnątrz czystym szaleństwem, skoro jednocząc swe siły mogłyby uzyskać w Azji rozległe tereny i ogromne bogactwa. W istniejącej sytuacji król perski we własnym interesie podsyca konflikt między tymi miastami. Tymczasem słabość państwa Achemenidów i nienawiść, jaką Grecy żywią do Persów, powinna zachęcić oba miasta do wspólnego wysiłku, który może jak najlepiej służyć umocnieniu jedności świata greckiego. Wojna przeciw Persji przyniesie wszystkim Grekom korzyści materialne i bę-

23 dzie odwetem za wszystkie krzywdy doznane od Persów. Grecy, mając przed sobą takie perspektywy, powinni zdaniem Izokratesa wzajemnie zachęcać się do działania i przyczyniać się do pogodzenia Sparty z Atenami, aby wyprawę uczynić realną. Apel Izokratesa pozostał jednak bez echa, przede wszystkim z tego powodu, że został przedstawiony w okresie dominacji Sparty w życiu politycznym Grecji. Jednakże do myśli wypowiedzianych w Panegiryku Izokrates powracał jeszcze wiele razy w swych dalszych dziełach. Pozostając wiernym zasadniczym założeniom swej koncepcji, modyfikował ją jedynie w pewnych szczegółach dotyczących głównie kwestii przywództwa. Początkowo Izokrates przyznawał palmę pierwszeństwa miastom, a następnie współczesnym mu politykom. Na przywódców zdolnych stanąć na czele Greków kreował on m.in. Jazona z Feraj, Dionizjusza, tyrana Syrakuz, Archidamosa, króla Sparty 29. Ostatecznie, po wielu rozczarowaniach, Izokrates związał swoje nadzieje z osobą króla Macedonii, Filipa II. Stało się to w 346 roku z chwilą, kiedy zaaprobowanie pokoju Filokratesa przez ateńskie Zgromadzenie Ludowe przyczyniło się do unormowania stosunków ateńsko-macedońskich. Wyrazem postawy Izokratesa była mowa Filip wygłoszona wiosną tego roku, wkrótce po ratyfikowaniu pokoju przez Ateny. W mowie tej Izokrates zwraca się bezpośrednio do Filipa II, ponieważ jego zdaniem wystąpienia kierowane do ogółu nie przynoszą pożądanych rezultatów. Autor zachęca macedońskiego władcę, aby podjął się zadania pogodzenia wszystkich Greków i poprowadzenia ich przeciw Persom. Realizację tego trudnego dzieła umożliwi mu rozbudowanie dyplomacji, zgromadzenie środków materialnych i armii. Jeśli mu się nie uda pokonać całkowicie państwa perskiego, powinien zdobyć przynajmniej Azję Mniejszą, założyć na jej terenie kolonie najemników i w ten sposób zapewnić bezpieczeństwo Helladzie. Jednocześnie Izokrates przestrzega Filipa przed użyciem siły 29 M.M. M a r k 1 e (III) Support of Athenian Intellectuals for Philip. A Siudy of Isocrates Philippus" and Speusippus'Letter for Philip, Journal of Hellenie Studies", 96 (1976), s. 80.

24 w stosunkach z Grekami zaleca jedynie stosowanie perswazji. Początkiem drogi do celu winno być zdaniem Izokratesa pogodzenie Argos, Sparty, Teb i Aten. Miasta te, z racji dzielących je odwiecznych konfliktów, nigdy nie zgodziłyby się na powierzenie przywództwa jednemu ze swego grona. Filip, jako osoba z zewnątrz, powinien wykorzystać niestabilną sytuację w Grecji, przejąć rolę przywódcy i uczynić wszystko, aby być dla Greków dobroczyńcą, królem ale nie tyranem dla Macedończyków i panem jak największej liczby barbarzyńców 30. Izokrates wielce się przejmował losami swoich planów i nadziei. Świadczy o tym jego list do Filipa II z 344 roku 31. Został on napisany na wieść o odniesieniu przez króla Macedonii ciężkiej rany w walkach w Ilirii. Zwracając się do władcy autor wyjaśnia, że list ten pozostaje w ścisłym związku z ideami sformułowanymi w Filipie. Uważa bowiem, że w sytuacji, kiedy w całej Grecji wiąże się wielkie nadzieje z osobą Filipa II, nie powinien on zdobywać sławy z narażeniem życia, bo jego śmierć nikomu nie przyniesie korzyści. Nie wypada królowi Macedonii wdawać się w takie walki, zwłaszcza z sąsiadami, którzy i tak zdaniem Izokratesa nie są nazbyt niebezpieczni dla jego państwa. Powinien podjąć walkę z Wielkim Królem (mianem tym określano perskich monarchów), która okryje go sławą i zjednoczy u jego boku wszystkich Greków. Wprawdzie w Atenach nie brak polityków nieprzyjaznych Filipowi II, to jednak są one partnerem, na jakim można polegać. Zarówno Filip, jak i list do króla są od dawna przedmiotem licznych dyskusji i interpretacji, gdyż w jakimś stopniu stanowią odbicie pragnień i nastrojów panujących w ówczesnej Grecji. Analizujący te źródła badacze usiłują dociec, za jakim programem politycznym opowiadał się autor, jaki był wpływ zawartych w nich koncepcji na świadomość ogółu Greków i ich w Zob. S. P e r 1 m a n, Isocrates' Advice on Philip's Attitude towards Barbarians (V, 154), Historia", 16(1967), s ; t e n ż e Isocrates' Philippus" and Panhellenism, Historia", 18 (1969), s ; tenże, Panhellenism, the Polis and Imperialism, Historia", 25 (1976), s Mathieu, Isocrate, Discours, vol. IV, Paris 1962, s. 175.

25 postawy 32. Chociaż problemy te są bardzo ważne dla poznania realiów epoki, to jednak jeszcze istotniejsza jest odpowiedź na pytanie, jak dalece rady i sugestie Izokratesa wpłynęły na postawę i politykę ich adresata w Grecji. Wszyscy badacze są jednomyślni co do tego, że bezpośrednio nie wywarły one żadnego wpływu. W latach, kiedy wspomniane dzieła zostały ogłoszone, władca macedoński prowadził politykę, który była zupełnym przeciwieństwem tej, jaką zalecał Izokrates. Zamiast dążyć do zjednoczenia i pogodzenia miast greckich, Filip II podsycał dzielące je animozje, aby w ten sposób zyskać jak największy wpływ na bieg wydarzeń w Grecji. Nie jest wykluczone, że niektóre z koncepcji Izokratesa zostały wykorzystane prze/ Filipa II, ale dopiero po 338 roku, kiedy nikt w Grecji nic był w stanie zakwestionować jego pozycji 33. Uregulowawszy sprawy greckie Filip II przystąpił z całą energią do przygotowań wojennych. Już wiosną 336 roku wysłał do Azji Mniejszej 10-tysięczny korpus ekspedycyjny. Oficjalnie jego zadaniem miało być wyzwolenie greckich miast na tym terenie spod panowania Wielkiego Króla, a faktycznie stworzenie przyczółka dla ataku w głąb imperium Achemenidów. Na czele korpusu stali Parmenion i Attalos 34. Filip II zamierzał dołączyć z resztą wojsk później, gdyż przed wyruszeniem w pole musiał uporządkować sprawy polityczne w Macedonii. Formalnym powodem wszczęcia działań wojennych było tak, jak to przedstawiał na spotkaniu w Koryncie ukaranie Persów za profanację świątyń greckich, jakiej dopuścili się w czasie wyprawy Kserksesa w 480 roku 35. Dzięki temu wyprawa nabierała charakteru krucjaty. Jednak nie wszyscy Grecy byli do niej całkowicie przekonani, chociaż hasła, pod jakimi wyruszali na Wschód wraz z Macedończykami, propagandowo wydawały się 32 Zob. Mathieu, Les idées, s. 28 nn; U. Wilcken, Phäip II. von Makedonien und die Panhellenische Idee, Berlin 1929; J. L u c c i o n i, Démosthene et panhellénisme, Paris 1961; P. Cloché, Isocrate et son temps, Paris 1963; S. P e r 1 m a n, Isocrateé Philippus" a Reinterpretation, Historia", 6 (1957), s ; M a r k 1 e (III), op. cit., s Mathieu, Isocrate, Discours, vol. IV, s D i o d o r, XVI, 91,2; XVII,2,4; J u s t y n, IX,5,8. 35 D i o d o r, XVI,89,2.

26 atrakcyjne. Nie bez powodu obawiano się, że w ostatecznym rachunku stroną, która na tej wojnie zyska najwięcej, będzie monarcha macedoński, zaś ewentualne zwycięstwo nie pozostanie bez wpływu na jego postawę wobec Grecji 3<ł. Te właśnie obawy sprawiły, że greccy sojusznicy nie śpieszyli się z realizacją swoich zobowiązań podjętych wobec Filipa II 3?. Mimo tych nastrojów król macedoński był pewien powodzenia swoich wojennych planów. Utwierdzała go w tym pomyślna odpowiedź wyroczni delfickiej i pełna sukcesów działalność Parmeniona, który idąc od Hellespontu wzdłuż wybrzeża Jonii dotarł aż do Efezu, nie napotykając po drodze żadnego oporu. Dopiero pod Magnezją marsz jego oddziałów został zatrzymany przez najemników greckich w służbie Wielkiego Króla pod wodzą Memnona z Rodos,8. Jak się miało rychło okazać, były to pierwsze i ostatnie sukcesy, jakie udało się odnieść Macedończykom w walce z Persami za życia Filipa II. Dalsze operacje wstrzymała jego niespodziewana śmierć w wyniku zamachu w lecie 336 roku. Następcą Filipą_ Ii został jego syn, Aleksander, chociaż nie był on ani jedynym, ani najbardziej uprzywilejowanym kandydatem do tronu macedońskiego. Skłócenie Aleksandra z zamordowanym królem w okresie bezpośrednio poprzedzającym zamach stawiało pod znakiem zapytania jego nadzieje na sukcesję. Koronę zawdzięczał przede wszystkim zdecydowanemu poparciu ąrmnj?. - - Władzę Aleksandra uznały prawie wszystkie miasta greckie. Nie obyło się jednak bez niepokojów. Na wieść o śmierci Filipa II tak w Grecji, jak i regionach przygranicznych Macedonii doszło do ataków na garnizony macedońskie, prób zrzucenia zwierzchności, a nawet odmowy uznania pozycji Aleksandra. Największymi ośrodkami tych niepokojów były Argos, Sparta, Ateny i Teby, którym śmierć Filipa II stwarzała nadzieję na 34 M o m i g 1 i a n o, op. cit., s P 1 u t a r c h, Fokion, 16,5; G r i f f i t h, op. cit., s. 632 n. 38 P. Gieen, Aleksander Wielki, Warszawa 1978, s ; C a w k w e 11, op. cit., s. 117.» D i o d o r, XVII,2,1; J u s t y n, XI,1,8.

27 odzyskanie dawnej wolności. Liczyły nie tylko rui pomoc króla perskiego, ale i wodzów macedońskich walczących w Azji Mniejszej, zwłaszcza Parmeniona 40. W swych rachubach srodze się zawiodły. Aleksander, uzyskawszy przywództwo Związku Tesalskiego i Amfiktionii Delfickiej, zmusił Ateny i Tcby do poddania się. Parmenion, wbrew nadziejom opozycji, poparł młodego króla, a kilku potencjalnych konkurentów do tronu zapłaciło głową za swe aspiracje 41. Dzięki tym posunięciom pozycja Aleksandra nie była już przez nikogo kwestionowana. Obrady zwołanej przez niego jesienią 336 roku Rady Związku Korynckiego miały charakter czysto formalny i nie pozostawiły żadnych wątpliwości co do tego, że nowy władca Macedonii nie tylko pragnie zachować rolę hegemona w świecie greckim, ale zamierza również podjąć wyprawę przeciw Persji, której nie zdążył zrealizować ojciec. Jak w 337 roku Filipa II, tak teraz Aleksandra Rada jednomyślnie uznała przywódcą Związku i naczelnym wodzem jego sił w wyprawie na Wschód 42. W przeciwieństwie do ojca Aleksander od razu ustalił bardzo szczegółowo wielkość i charakter obowiązków, jakie miały spoczywać na każdym z uczestników planowanej wojny 43. Po spotkaniu w Koryncie, późną jesienią 336 roku, Aleksander powrócił do Macedonii. Od razu przystąpił do szkolenia wojsk i przygotowywania kampanii, którą planował na wiosnę 335 roku. Przed wyruszeniem na Persję chciał jeszcze umocnić północną granicę państwa macedońskiego i doprowadzić do trwałego usunięcia zagrożenia ze strony plemion trackich. Zamierzał to osiągnąć przez przesunięcie tej granicy aż na linię Dunaju, przy czym walkę z Trakami traktował jako element praktycznego sprawdzianu poziomu wyszkolenia swojej armii Diodor, XVII,3, D i o d o r, XVII,4,1 9; 5,1 2; Justyn, XI,2, Diodor, XVII,4,9; Justyn, X 1,2,5 6; A r r i a n, 1,1,2; P 1 u t a r c h, Aleksander 14,1. 43 Por. D i o d o r, XVI,'89,3. 44 Diodor, XVII,8,1; A r r i a n, 1,1,4 4,8; P 1 u t a r'c h, Aleksander 11,5.

28 Pochód zwycięskich wojsk macedońskich znad Dunaju został zahamowany przez wieści o buncie w Ilirii 45. Aleksander, wspierany przez Langarosa, króla Agrian, został zaangażowany w nową wojnę, co natychmiast postanowili wykorzystać jego przeciwnicy. Demostenes rozpuścił wiadomość o śmierci młodego króla, popierając jej prawdziwość sfabrykowanymi dowodami 46. Efektem tego były wystąpienia przeciw garnizonom macedońskim; w Tebach doszło nawet do powstania, potajemnie wspieranego przez Ateny 47. Sytuacja w Macedonii była również niepokojąca, a co gorsza, do akcji przeciwko Aleksandrowi włączył się król perski, wspierając finansowo jego wrogów. Stan spraw w Azji Mniejszej nie przedstawiał się dobrze, gdyż Macedończycy utracili tam większość swych zdobyczy. Sprawcą porażek był Memnon z Rodos, który po zwycięstwie pod Magnezją w 335 roku stojąc na czele najemników greckich zajął Efez i wyparł wojska Parmeniona z wielu wcześniej zdobytych przez nie terenów. Macedończycy zdołali jedynie utrzymać swą bazę w Kyzikos 48. Chcąc zahamować niekorzystny rozwój wydarzeń, Aleksander przesłał swej matce, przebywającej w Pełli, polecenie usunięcia najniebezpieczniejszych rywali, sam zaś, na czele 30-tysięcznej armii, wyruszył z Ilirii pod Teby. Pokonanie tej odległości zajęło mu tylko dwa tygodnie, co już starożytni uważali za niebywały wyczyn, gdyż droga wiodła przez trudno dostępne górskie tereny 4 '. Teby, mimo zdecydowanej przewagi Aleksandra, nie zamierzały kapitulować, czym podpisały wyrok na siebie. Kiedy zostały zdobyte, Aleksander wydał je na łup żołnierzom, a potem zrównał z ziemią. Część Tebanczyków zginęła w walce, większość dostała się jednak w ręce wroga i z wyjątkiem niewielkiej grupy została sprzedana w niewolę. Sprze- «Arrian, 1,5,1 6, J u s t y n, XI,2,8. 47 Diodor, XVII,8,1 2; Justyn, XI,2,7 9; Arrian, 1,7, Diodor, XVII,7,2; 7,8 10. «Diodor, XVII,4,4; Justyn, XI,2,10; Arrian, 1,7,5; P 1 u - t a r c h, Aleksander 11,6.