PRACE KONSERWATORSKIE PRZY ILUZJONISTYCZNEJ POLICHROMI OŁTARZA BOCZNEGO p.w. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA W KOŚCIELE PARAFIALNYM W BRZOZDOWCACH NA UKRAINIE

Transkrypt

1 PRACE KONSERWATORSKIE PRZY ILUZJONISTYCZNEJ POLICHROMI OŁTARZA BOCZNEGO p.w. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA W KOŚCIELE PARAFIALNYM W BRZOZDOWCACH NA UKRAINIE 1. Historia kościoła Parafia w Brzozdowcach ufundowana została w roku 1410 przez Benka z Brzozdowców i jego syna Stanisława z Żabokruków, a uposażona na wsi Czyżyce. Uposażenie parafii powiększone zostało w roku 1439 przez Małgorzatę, właścicielkę Laszek i Milczyc. Nadania te potwierdzone zostały w roku 1497 przez Jana Sieniawskiego. Parafia należała do dekanatu rohatyńskiego, następnie po wiek XX do dekanatu świrskiego. Pierwsza, drewniana jeszcze świątynia pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii wzniesiona została z fundacji Benka za zgodą arcybiskupa halicko lwowskiego Jakuba Strepy. Kościół, zapewne kolejny drewniany w tym miejscu, ucierpiał podczas najazdów tureckich i tatarskich które miały miejsce w latach W inwentarzu z roku 1705 zanotowano informacje o częściowym zniszczeniu wyposażenia spowodowanym zapewne działaniami wojsk szwedzkich i rosyjskich podczas III wojny północnej. Kolejne wzmianki z 1718 r. mówią o zniszczonym i pozbawionym sprzętów kościele brak było wówczas ołtarza głównego, organów a także posadzek. Przystąpiono wówczas do gruntownego remontu świątyni przy wsparciu Franciszka i Anny Cetnerów oraz okolicznej szlachty. Pracami kierował ówczesny proboszcz, ksiądz Mikoszowicz. Wkrótce kościół stał się ośrodkiem kultu maryjnego, którego obiektem był słynący łaskami obraz Matki Boskiej z ołtarza głównego, przyozdobiony koronami i sukienką wykonanymi w Augsburgu, ufundowanymi w 1728 r. przez Marcina i Helenę Aleksandrowiczów. Jednak szczególną sławę centrum pielgrzymkowego zyskała świątynia po przeniesieniu do niej z domu Jadwigi Dolińskiej obrazu Chrystusa Ukrzyżowanego, który dnia 16.V.1746 r. zapłakał krwawymi łzami. W roku 1747 dekretem arcybiskupa lwowskiego Ignacego Wyżyckiego uznano wizerunek Ukrzyżowanego za łaskami słynący i pozwolono wystawić jako obiekt kultu. Wzrastająca liczba pątników spowodowała konieczność budowy większej, bardziej okazałej świątyni. Decyzję taką podjął w roku 1761 wojewoda podolski Michał Józef Rzewuski, który postanowił wystawić murowany kościół obok istniejącego, drewnianego. Świątynia według planów Floriana Richtera, wzorującego się na kościele w Hodowicy autorstwa Bernarda Meretyna wznoszona była i wyposażana praktycznie do końca XVIII wieku. O Richterze zachowała się informacja w wizytacjach biskupich kościoła w Żydaczowie, jako ex oppido Brzozowce architectus, pozostający na usługach Rzewuskich. W roku 1769 Michał Józef Rzewuski wyasygnował florenów na zakończenie budowy świątyni, i na wzniesienie plebanii. Ważną rolę odegrała również żona Michała Rzewuskiego, Franciszka z Cetnerów, którą często utożsamia się z fundacją kościoła. Według wizytacji z roku 1774 stały obie świątynie, z tym, że nowa, wzniesiona z cegły, znajdowała się w stanie surowym, przykryta jedynie dachem, z trzema wymurowanymi mensami ołtarzowymi. Mimo to, w tymże roku nastąpiła konsekracja kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego przez arcybiskupa lwowskiego Wacław Hieronima Sierakowskiego. Prace budowlane trwały jeszcze do października 1777 roku, kiedy to Rzewuski nakazał oddać pozostałe materiały budowlane i pieniądze na budowę kościoła w Chodorowie, uważając, że tak dobrze uposażona parafia powinna dokończyć wszelkie prace własnym sumptem. W końcu XVIII wieku wykonano malowane, iluzjonistyczne ołtarze, a także część wyposażenia ruchomego. W protokole wizytacji biskupiej z roku 1819 odnotowano prace przy remoncie dzwonnicy bramnej, a także postulowano konieczność naprawy dachu oraz elewacji z których odpadał tynk. Prace remontowe wykonano, dodatkowo kontynuując roboty malarskie we wnętrzach, gdzie wymalowano iluzjonistyczny ołtarz główny ze sceną Zdjęcia z krzyża, sceny na ścianach prezbiterium Przekazanie kluczy św. Piotrowi oraz Modlitwę w Ogrojcu, a także polichromie na ścianach chóru muzycznego - Mojżesz z wężem miedzianym i Dawid grający na harfie oraz pod chórem muzycznym, datowane na rok 1822.

2 W kopule wykonano kompozycję Wniebowstąpienia, na pendentywach natomiast przedstawienia czterech Ewangelistów malowane en grisaille datowane na rok Kolejne wizytacje z roku 1829 określają zarówno stan budynku kościelnego jak i wyposażenia jako dobry. Dopełnieniem wystroju świątyni było zamontowanie w roku 1884 organów, które sfinansowano z funduszy pozyskanych od kolatorów jak i ze składek wiernych. Z powodu wzrastającej liczby pątników przymierzano się w latach międzywojennych do powiększenia kościoła od strony północnej, ale zamierzenia te spełzły na niczym. Ostatecznie wykonano jedynie w roku 1932 prace remontowe podczas których uzupełniono tynki na elewacjach oraz poddano renowacji elementy wystroju kamieniarskiego. W latach II wojny światowej kościół nie poniósł szczególnych strat poza rekwizycją przez Niemców dwóch dzwonów. Wskutek przesunięcia granic po drugiej wojnie światowej Brzozowce pozostały poza terytorium państwa polskiego co zaważyło na dalszych losach świątyni. Już 16. X 1945 r. ksiądz Michał Kaspruk odprawił ostatnią msze i opuścił Brzozdowce zabierając ze sobą obraz Chrystusa Ukrzyżowanego wraz z wotami, niewielką część argentariów, chorągwie kościelne, ornaty i kapy. Większość uratowanego przed zniszczeniem wyposażenia została przewieziona do katedry w Kamieniu Pomorskim, pozostała część umieszczona została w kościołach filialnych katedry kamieńskiej. Opuszczony przez większość wiernych kościół w Brzozowcach został zamknięty w 1947 r. i zamieniony na magazyn kołchozowy w którym przechowywano nawozy, paliwo i materiały chemiczne. Zabytkowe wyposażenie zostało w większości zniszczone, ściany wewnętrzne zdewastowane, wyposażenie techniczne uległo degradacji. Zdewastowaną świątynię zwrócono wspólnocie katolickiej dopiero w 1992 r. Rekonsekracja kościoła przez księdza infułata Marcjana Trofimiaka została przeprowadzona 23 I 1993 r. i od tego czasu trwają prace nad przywróceniem wnętrzu kościoła wyglądu zbliżonego do pierwotnego: w 1993 r. położono dach na kościele, wstawiono okna, otynkowano zakrystię i zamontowano instalację elektryczna i grzewczą; w 1994 r. ułożono posadzkę w prezbiterium oraz założono fundamenty pod ogrodzenie placu kościelnego; w 1995 r. wprowadzono do świątyni kopię cudownego obrazu Chrystusa Ukrzyżowanego, ufundowaną przez księdza infułata Olgierda Ostrokołowicza; w 2000 r. wykonano odwodnienie, położono tynki oraz dach nad zakrystią; od 17.IX do 16.XI r. konserwacja polichromii w niszy nad ołtarzem głównym, wykonana przez warszawskich konserwatorów Danutę Komorowską i Andrzeja Zalewskiego; w 2001 r. wykonano remont dzwonnicy oraz zawieszono dwa dzwony. 2. Stan zachowania polichromii w kościele w Brzozdowcach Obecnie w kościele z całości dekoracji zachowały się fragmenty malowideł na ścianie ołtarzowej w prezbiterium ( po konserwacji), na ścianach bocznych nawy (po konserwacji za ołtarzem pierwszym od prezbiterium na ścianie południowej ), w glifach okiennych, na sklepieniu nawy oraz na sklepieniu pod chórem ( prawdopodobnie z początku XIX wieku). Stan zachowania polichromii, które nie były konserwowane jest bardzo zły i wymaga jak najszybszych prac zabezpieczających i konserwatorskich. W ciągu ostatnich 20 lat od momentu kiedy kościół parafialny w Brzozdowcach ponownie wrócił do sprawowania funkcji liturgicznych wykonano pełny remont konstrukcji architektonicznej wraz z uporządkowaniem wnętrza. Ubytki wewnętrznych tynków zostały uzupełnione i zapobiałkowane z pozostawieniem fragmentów zachowanych polichromii, które wymagają specjalistycznych prac konserwatorskich. W najgorszym stanie zachowały się fragmenty polichromii na ścianie północnej nawy za pierwszym od prezbiterium ołtarzem bocznym, który historycznie określany był p.w. Św. Michała Archanioła. Stan zachowania tych malowideł można określić jako tragiczny, gdyż zniszczenia widoczne są na całej powierzchni. Pod przemalowaniami temperowymi pomiędzy ubytkami można zauważyć odspojenia i spudrowania tynków, odspojenia w formie łusek pobiał wraz z warstwą malarską oraz całkowity brak polichromii w pasie poniżej menzy ołtarzowej. Zachowane malowidła obejmują powierzchnię ok. 20 m 2 na których to praktycznie w

3 każdym miejscu konieczne jest wykonanie zabiegów z zakresu konserwacji technicznej obejmującej podklejenie i stabilizację podłoża. Najwięcej ubytków tynków widoczne jest w pasie osi pionowej malowanego ołtarza od zwieńczenia po część centralną. Ubytki te widoczne są również na elementach sztukatorskich gzymsów, które podpierają owalny profil zamykający niszę ołtarzową. Obecnie stan zachowania oryginalnych polichromii freskowych można ocenić jedynie na podstawie wcześniej wykonanych i widocznych sond pasowych. Można tam zauważyć ślady profilowań oraz elementów ornamentyki jak również delikatne zróżnicowanie kolorystyczne. Na tej podstawie można przypuszczać, że pod temperowymi przemalowaniami zachowały się malowidła freskowe w stopniu pozwalającym na odsłonięcie i ekspozycję. 3. Zakres prac konserwatorskich przy iluzjonistycznej polichromii ołtarza bocznego p.w. św. Michała Archanioła W celu ratowania cennego obiektu historycznego minionych epok, wykonano pełną konserwację techniczną i estetyczną malowidła. Głównym założeniem zamierzonych prac było przywrócenie jego pierwotnego wyglądu, a także wykonanie niezbędnych prac technicznych, wzmacniających strukturę elementów podkładowych w postaci tynków oraz zachowanej warstwy malarskiej. Po zapoznaniu się z budową technologiczną malowidła w pierwszej kolejności wzmocniono warstwy podkładowe malowideł freskowych, a następnie usunięto późniejsze nawarstwienia temperowe z pocz. XIX w. w celu odsłonięcia pierwotnej warstwy malarskiej. Aby przywrócić pierwotny wygląd iluzjonistycznej polichromii, uzupełniono brakujące elementy malarskie obiektu wraz z fragmentami sztukatorskimi ściany przy zachowaniu środków i techniki wykonania, odpowiadających obecnej wiedzy konserwatorskiej. W ramach konserwacji technicznej wzmocniono, a następnie podklejono metodą iniekcji osypujące się i odspojone warstwy podkładowe przy zastosowaniu materiałów mineralnych. W następnej kolejności uzupełniono ubytki tynków oraz elementów sztukatorskich kitem mineralnym oraz zaprawą szeroko porową. Ostatnią czynnością z zakresu konserwacji technicznej było usunięcie przemalowań temperowch i odsłonięcie pierwotnej warstwy malarskiej wykonanej w technice freskowej. Ubytki warstwy malarskiej zostały uzupełnione w technice mineralnej przy zastosowaniu pigmentów z historycznej palety freskowej technologicznie zbliżonej do pierwotnego malowidła. Taka technologia pozwala na osiągnięcie efektu barokowego malowidła wykonanego w technice fresku suchego w jakiej pierwotnie było wykonane malowidło. Opracowanie: Agnieszka Chojkowska-Sawicka i Tomasz Dziurawiec

4 Ołtarz Św. Michała Archanioła. Stan przed konserwacją.

5 Ołtarz Św. Michała Archanioła. Stan po konserwacji. Fot. Agnieszka Chojkowska- Sawicka