SYLWETKA IRENY SENDLEROWEJ

Transkrypt

1 Załącznik nr 2 do Zarządzenia nr 246/GK/2018 Prezydenta Miasta Słupska z dnia 22 lutego 2018 r. SYLWETKA IRENY SENDLEROWEJ Irena Stanisława Sendlerowa z domu Krzyżanowska, ps. Jolanta (ur. 15 lutego 1910 w Warszawie, zm. 12 maja 2008 tamże) polska działaczka społeczna i charytatywna, członkini PPS i kierowniczka referatu dziecięcego Rady Pomocy Żydom ( Żegoty ). Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, dama Orderu Orła Białego i Orderu Uśmiechu. W czasie II wojny światowej współtworzona przez nią sieć ludzi i organizacji podjęła próbę uratowania ok żydowskich dzieci (nie wszystkie przeżyły wojnę). W październiku 1943 została aresztowana przez Gestapo, jednak Żegocie udało się ją uwolnić. W czasie powstania warszawskiego była sanitariuszką w jednym z powstańczych punktów sanitarnych na Mokotowie. Po wojnie pracowała w opiece społecznej i średnim szkolnictwie medycznym. Przez długie lata jej działalność podczas okupacji była nieznana. W latach 2007 i 2008 została zgłoszona do Pokojowej Nagrody Nobla. Życiorys Młodość Ojciec, Stanisław Krzyżanowski ( ), syn Jana i Marianny z domu Krajewskiej, był lekarzem. Matka, Janina Karolina Krzyżanowska z domu Grzybowska ( ), była córką Franciszka Ksawerego i Konstancji z domu Zakrzewskiej. Ojciec należał do Polskiej Partii Socjalistycznej, wziął udział w rewolucji 1905 roku. Z powodu zaangażowania politycznego miał kłopoty z ukończeniem studiów medycznych na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (ostatecznie studia ukończył w 1908 w Charkowie). W 1909 wraz z nowo poślubioną żoną wrócił do Warszawy i podjął pracę w szpitalu św. Ducha[4]. Irena Sendlerowa była jedynaczką. W wieku dwóch lat zachorowała na koklusz, co skłoniło Krzyżanowskich do przeprowadzenia się z Warszawy do mającego status podmiejskiego uzdrowiska Otwocka. Tam jej ojciec rozpoczął prywatną praktykę, lecząc głównie biedotę żydowską oraz chłopów. Był bardzo zaangażowany w działalność społeczną. Atmosfera domu rodzinnego miała duży wpływ na działalność Ireny Sendlerowej w czasie II wojny światowej. W Otwocku, bawiąc się z żydowskim i rówieśnikami, nauczyła się języka jidysz[6]. Odwiedzała również Tarczyn, gdzie mieszkali jej dziadkowie ze strony ojca.

2 W 1917 Stanisław Krzyżanowski zmarł na tyfus plamisty, którym zaraził się od swoich pacjentów. W 1920 Janina Krzyżanowska przeprowadziła się z córką do Tarczyna, a następnie do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie mieszkała jej rodzina. Po zdaniu egzaminów Irena rozpoczęła naukę w trzeciej klasie Gimnazjum Heleny Trzcińskiej. W szkole średniej działała w harcerstwie. W Piotrkowie poznała swego przyszłego pierwszego męża Mieczysława Sendlera. W 1927, po zdaniu matury, wyjechała do Warszawy. W stolicy rozpoczęła studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po dwóch latach przeniosła się na Wydział Humanistyczny i rozpoczęła studia o specjalności polonistyka. Odbyła praktykę pedagogiczną w filii Domu Sierot Janusza Korczaka Różyczka w Wawrze. Należała do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. W czasie zajść antysemickich, do których w latach 30. dochodziło na Uniwersytecie Warszawskim, sprzeciwiała się blokowaniu dostępu do sal wykładowych i wyrzucaniu z nich Żydów. Po wydaniu w październiku 1937 przez rektora Włodzimierza Antoniewicza zarządzenia wprowadzającego getto ławkowe siadała z nimi w czasie zajęć. Stała się przez to celem ataków ze strony studentów należących do ONR. Po tym, jak była świadkiem znęcania się nad jej żydowskimi koleżankami, skreśliła stempel w indeksie przyznający jej prawo do zajmowania miejsc w ławkach dla chrześcijan. W sesji egzaminacyjnej w roku akademickim 1937/1938 została za to zawieszona w prawach studenta. Tę decyzję zmienił jednak Tadeusz Kotarbiński, zastępujący nieobecnego rektora. Przygotowywała pracę magisterską u Wacława Borowego. W czerwcu 1939 przystąpiła do egzaminu końcowego i uzyskała absolutorium. W 1932 podjęła pracę w Sekcji Opieki nad Matką i Dzieckiem Obywatelskiego Komitetu Pomocy Społecznej Wolnej Wszechnicy Polskiej, kierowanej przez Helenę Radlińską[19]. Pracowała także w Poradni Prawnej Komitetu, której pracownicy m.in. bronili bezrobotnych przed eksmisjami[20]. W 1935 organizacja została włączona w struktury Zarządu Miejskiego m.st. Warszawy. Jako urzędniczka magistratu pracowała m.in. w VI Ośrodku Opieki i Zdrowia przy ul. Siedzibnej 25 oraz w różnych działach w siedzibie Wydziału Opieki Społecznej i Zdrowia przy ul. Złotej 74. Zajmowała stanowiska opiekunki terenowej, referentki społecznej, a następnie kierowniczki Referatu do Walki z Włóczęgostwem, Żebractwem i Prostytucją. Po wyjściu za mąż (1931) zamieszkała wraz mężem przy ul. Lipowej 8/10 m. 3. Później Sendlerowie przeprowadzili się na Wolę do jednopokojowego mieszkania w domu Spółdzielni Mieszkaniowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy ul. Ludwiki 3 m. 63, skąd w 1935 przenieśli się do dwupokojowego mieszkania w sąsiednim domu spółdzielni ZUS przy ul. Ludwiki 6 m. 82. II wojna światowa W czasie okupacji niemieckiej była zatrudniona jako opiekunka społeczna w Referacie Opieki Otwartej w Wydziale Opieki i Zdrowia Zarządu Miejskiego w Warszawie. Pracowała w ośrodkach zdrowia i opieki przy ul. Wolskiej 86, a następnie przy ul. Grochowskiej 36, gdzie została przeniesiona w związku z zarzutami za udzielanie pomocy Żydom w getcie. Ukończyła także kurs pielęgniarski Polskiego Czerwonego Krzyża. Mąż, oficer Wojska Polskiego, po kapitulacji Warszawy jako jeniec trafił do Oflagu II C Woldenberg, gdzie przebywał do końca wojny.

3 W październiku 1939 władze niemieckie zakazały Zarządowi Miejskiemu udzielania jakiejkolwiek pomocy ludności żydowskiej. Nakazały także zwolnienie żydowskich pracowników. Pomimo tych zarządzeń grupa pracowników miejskiej pomocy społecznej zorganizowana przez Irenę Sendlerową w dalszym ciągu pomagała Żydom[14]. Głównym motywem tych działań były powody humanitarne. Grupa ta liczyła początkowo pięć, a później dziesięć osób, w większości kobiet. Udzielanie pomocy Żydom stało się jeszcze trudniejsze po utworzeniu w październiku 1940 getta i odizolowaniu go miesiąc później od reszty miasta. W 1940 uczestniczyła w akcji dożywiania i pomocy dla polskich żołnierzy chorych na gruźlicę, których odsyłano do Warszawy z niemieckich obozów jenieckich i umieszczano w Szpitalu Ujazdowskim. Nie chcąc tracić kontaktu ze swoimi żydowskimi podopiecznymi, zdobyła w dyrekcji Miejskich Zakładów Sanitarnych dla siebie i koleżanki (Ireny Schultz) legitymacje pracowników kolumny sanitarnej zwalczającej choroby zakaźne w getcie. Uzyskanie przepustki wiązało się z koniecznością poddania się serii uciążliwych szczepień[33]. Przepustka umożliwiała wchodzenie i swobodne poruszanie się po getcie do stycznia Irena Sendlerowa nosiła tam żywność, odzież, pieniądze i lekarstwa, m.in. razem z Ireną Schultz przeniosły do dzielnicy zamkniętej ok porcji szczepionki Weigla na tyfus plamisty, produkowanej nielegalnie w Państwowym Zakładzie Higieny. Wchodziła do getta nawet 2 3 razy dziennie (aby nie wzbudzać podejrzeń wartowników przez różne bramy). Chcąc wyrazić solidarność z jego mieszkańcami, w getcie wkładała opaskę z Gwiazdą Dawida. Dzięki temu nie zwracała również na siebie uwagi i unikała legitymowania. Później przepustki do getta otrzymała większość jej współpracowniczek. Została koordynatorką i najbardziej aktywną uczestniczką akcji objęcia żydowskich dzieci działaniami prowadzonymi przez Referat Opieki Zamkniętej nad Dziećmi i Młodzieżą Wydziału Opieki i Zdrowia, polegających na kierowaniu bezdomnych dzieci do zakładów opiekuńczych. W tym celu przygotowywano fałszywe wywiady środowiskowe, zmieniając żydowskim dzieciom życiorysy. To pozwalało na kierowanie ich do zakładów opiekuńczych jako polskich sierot na podstawie oficjalnych skierowań podpisywanych przez kierownika Referatu Opieki nad Dzieckiem Jana Dobraczyńskiego. Duży wkład w ratowanie żydowskich dzieci wniosła Matylda Getter, naczelna matka przełożona prowincji warszawskiej Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. Zgromadzenie prowadziło sierocińce w Chotomowie, Aninie, Płudach oraz przy ul. Hożej w Warszawie. Ponad trzydzieścioro żydowskich dzieci przechowano w zakładzie opiekuńczym Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Marii Panny w Turkowicach. W akcji pomocowej uczestniczyły także zakłady opiekuńcze Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny przy ul. Kazimierzowskiej w Warszawie i w Szymanowie. Do największej miejskiej placówki dla sierot, Domu ks. Boduena, z getta trafiało 8 10 dzieci miesięcznie. Na to, gdzie trafiło dane dziecko, miały wpływ jego wiek, płeć, wygląd oraz stopień znajomości języka polskiego. Dzieci wyprowadzano z getta m.in. przez gmach Sądów Grodzkich przy ul. Leszno 53/55 i remizę tramwajową Muranów przy ul. Sierakowskiej 8/Żoliborskiej 3/5.

4 Niemowlęta usypiano i wywożono w skrzynkach i workach karetką Miejskich Zakładów Sanitarnych. Wykorzystywano także tramwaje przejeżdżające przez getto, wozy strażackie, przejścia przez piwnice domów graniczących z budynkami po aryjskiej stronie oraz kanały. Wiele dzieci przekradało się za mury getta samodzielnie[38]. Irena Sendlerowa i jej współpracownicy pomagali także w ucieczkach z getta osobom dorosłym[36]. Młodzież i dorośli najczęściej opuszczali dzielnicę zamkniętą po przekupieniu wartowników wraz z grupami żydowskich robotników zatrudnionych na tzw. placówkach poza gettem. Akcja ratowania Żydów z warszawskiego getta uległa nasileniu latem 1942, po rozpoczęciu przez Niemców wywózek do obozu zagłady w Treblince. W sierpniu 1942 Irena Sendlerowa była świadkiem pochodu dzieci i Janusza Korczaka na Umschlagplatz, co określiła jako jedno z najdramatyczniejszych przeżyć w czasie wojny. W listopadzie 1942 nawiązała kontakt z tworzoną Radą Pomocy Żydom Żegota, zgłaszając do współpracy działającą w konspiracji grupę pracowników Wydziału Opieki i Zdrowia. Dotychczasowa działalność jej grupy została podporządkowana kierownictwu Żegoty, dzięki czemu przybrała ona bardziej zorganizowany charakter i otrzymała wsparcie finansowe. Po zaangażowaniu się w prace Żegoty, Irena Sendlerowa miała pod swoją opieką 8 10 mieszkań, w których ukrywali się Żydzi. Jesienią 1943 została kierownikiem referatu dziecięcego Żegoty. Tę funkcję pełniła do końca okupacji. W pracach tego referatu uczestniczyło kilkadziesiąt osób. Jego głównym zadaniem było umieszczanie oddzielonych od rodziców lub osieroconych żydowskich dzieci w klasztorach, przytułkach, zakładach opiekuńczych i wychowawczych oraz polskich rodzinach, dostarczanie dzieciom fałszywych metryk urodzenia, a także świadczenie na ich rzecz stałej pomocy finansowej, materialnej i lekarskiej. Pomagano też Żydom zagrożonym szantażami szmalcowników. Stałą opieką referatu na terenie Warszawy objęto ponad 1000 dzieci, dodatkowo dużej grupie udzielano pomocy o charakterze doraźnym. Jako kierowniczka Irena Sendlerowa prowadziła zaszyfrowaną kartotekę dzieci oraz dorosłych objętych pomocą Żegoty. W czasie okupacji kontynuowała również działalność w PPS, do której wstąpiła jeszcze przed wojną. Przekazywała pomoc materialną rodzinom uwięzionych działaczy, a także przewoziła lekarstwa i środki opatrunkowe ludziom ukrywającym się w lasach. Została aresztowana przez Gestapo nad ranem 21 października (według innych źródeł 18 października 1943 w swoim mieszkaniu przy ul. Ludwiki 6 m. 82. Jej nazwisko wydała Niemcom aresztowana właścicielka pralni, w której znajdował się jeden z punktów konspiracyjnych spotkań. Podczas rewizji Niemcy nie znaleźli kartoteki uratowanych dzieci. Została osadzona na oddziale kobiecym Pawiaka (Serbii). Była przesłuchiwana i torturowana w siedzibie Gestapo przy alei Szucha 25[59]. Jako więźniarka Pawiaka pracowała w pralni. Żegota zdołała ją uratować, wpłacając wysoką łapówkę, dzięki której 13 listopada 1943 została wyprowadzona z gmachu w alei Szucha 25 przez jednego z gestapowców i puszczona wolno. Po uwolnieniu kontynuowała konspiracyjną działalność w Żegocie, która dostarczyła jej fałszywe dokumenty na nazwisko Klara Dąbrowska.

5 Krótko przed wybuchem powstania warszawskiego, wraz z Jadwigą Piotrowską zakopała zaszyfrowaną kartotekę Żegoty w dwóch butelkach w ogrodzie domu Piotrowskiej przy ul. Lekarskiej 9. Wybuch powstania zastał ją na Mokotowie. Ponieważ ukończyła sześciomiesięczny kurs PCK dla pielęgniarek, została sanitariuszką w powstańczym punkcie sanitarnym przy ul. Łowickiej 51. Po zajęciu tej części dzielnicy przez Niemców Powstańczy Punkt Ratowniczo-Sanitarny nr 2 wraz z kilkudziesięcioosobową grupą ludności cywilnej został przeniesiony do budynku SGGW przy ul. Rakowieckiej i na ul. Fałata 4. W czasie wypędzania ludności z Mokotowa, 14 września 1944, dzięki przekupieniu niemieckich konwojentów, ranni i chorzy zamiast na Dworzec Zachodni trafili na Okęcie. Tam Irena Sendlerowa uczestniczyła w tworzeniu szpitala (późniejszy Szpital Czerwonego Krzyża nr 2), w którym została pielęgniarką, a następnie siostrą oddziałową. Po wyzwoleniu lewobrzeżnej części miasta w styczniu 1945 szpital został przekształcony w Dom Dziecka Warszawy. W wyniku działań Żegoty i współpracujących z nią organizacji podjęto próbę uratowania ok żydowskich dzieci. Około 1300 znalazło pomoc w polskich rodzinach, ok. 500 w zakładach prowadzonych przez zgromadzenia zakonne, ok. 500 w zakładach Rady Głównej Opiekuńczej, ok. 200 w Pogotowiu Opiekuńczym Miejskim w Domu ks. Boduena, a ok. 100 nastolatków w wieku lat trafiło do partyzantki. Nie wszystkie dzieci przeżyły do dnia wyzwolenia. Lista żydowskich dzieci objętych ewidencją Żegoty prowadzona przez Irenę Sendlerową zachowała się w ok. 75%[72]. W 1945 została wykopana i po przepisaniu przekazana Adolfowi Bermanowi[64]. To pozwoliło Centralnemu Komitetowi Żydów Polskich na połączenie dzieci z ocalałymi z Holocaustu rodzicami, ich krewnymi lub umieszczenie ich w ośrodkach prowadzonych przez Komitet. Stamtąd wiele z nich wyjechało później do Palestyny i Izraela. Irena Sendlerowa nigdy nie wskazała konkretnej liczby dzieci, które uratowała. Twierdziła, że było ich za mało i że w czasie wojny można było ocalić więcej Żydów. Okres powojenny W marcu 1945 Jerzy Albrecht zaproponował Irenie Sendlerowej pracę na stanowisku zastępcy naczelnika Wydziału Opieki Społecznej Zarządu m.st. Warszawy. W zniszczonym mieście organizowała od podstaw domy dziecka, domy starców, a także dom opieki w Henrykowie dla tzw. gruzinek (kobiet, które w gruzach miasta oddawały się prostytucji). Na stanowisku naczelnika Wydziału Opieki Społecznej pracowała do marca W latach była kierownikiem Wydziału Opieki w Związku Inwalidów, a następnie: instruktorem Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy ( ), zastępcą dyrektora w Państwowej Szkole Położnych ( ) i zastępcą dyrektora Państwowej Szkoły Laborantów ( ). W latach była dyrektorem Departamentu Średnich Szkół Medycznych w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej. Od 1962 pracowała na stanowisku zastępcy dyrektora Państwowej Szkoły Techników Dentystycznych. Przeszła na emeryturę w 1967.

6 Pracowała jeszcze, w ograniczonym wymiarze godzin, do 1984 w bibliotece Medycznej Szkoły Pomaturalnej. Po wojnie była wielokrotnie przesłuchiwana przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Była oskarżana m.in. o zatrudnianie członków Armii Krajowej. W 1949 po przesłuchaniach straciła syna (urodził się przedwcześnie i po 11 dniach zmarł). Nie została aresztowana dzięki interwencji jednej z uratowanych kobiet, która po wojnie wyszła za mąż za szefa stołecznego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W 1948 znalazła się w gronie założycieli Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem, będącej jedyną w tamtym czasie próbą społecznej instytucjonalizacji walki z antysemityzmem. Przez dwie kadencje była radną Rady Narodowej m.st. Warszawy, w tym w latach przewodniczącą Komisji Zdrowia. Była także członkinią zarządu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i członkinią komisji rewizyjnej Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża. Należała do Towarzystwa Szkoły Świeckiej oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego. W 1980 zapisała się do NSZZ Solidarność. Była członkinią Stowarzyszenia przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita od początku istnienia tej organizacji. W 1965 otrzymała tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata. W latach 70. chciała odwiedzić Izrael, aby zgodnie z tradycją posadzić swoje drzewko w alei Sprawiedliwych w Jad Waszem w Jerozolimie. Władze odmówiły jej jednak wydania paszportu[86]. Ostatecznie wyjazd do Izraela doszedł do skutku w kwietniu Drzewko w Jad Waszem zasadziła 6 maja W 1991 otrzymała honorowe obywatelstwo Izraela. Po wojnie zaczęła mieć kłopoty ze zdrowiem, do czego przyczyniły się m.in. ciągły stres w czasie działalności konspiracyjnej i urazy głowy odniesione w 1943 podczas przesłuchań przez funkcjonariuszy Gestapo. Cierpiała na bóle głowy, nerwicę lękową, miała także problemy z układem kostno-stawowym. W 1967 i 1968 przebywała w szpitalu. Mimo tego, że kierowany przez nią zespół uratował od zagłady dwa razy więcej Żydów niż Oskar Schindler, w PRL jej działalność była nieznana[90]. Ona sama przez wiele lat po wojnie nie wypowiadała się na temat roli, jaką odegrała w akcji pomocy Żydom. Pierwszy artykuł na ten temat opublikowała w 1963, a w 1967 udzieliła wywiadu tygodnikowi Prawo i Życie. Zyskała rozgłos po 2000 dzięki przygotowaniu przez grupę amerykańskich uczennic szkolnego przedstawienia teatralnego Life in a Jar, którego tematem była jej działalność w czasie II wojny światowej. Po wojnie mieszkała przy ul. Bagatela 10, Ustronie 2, Belwederskiej 20 (do 1954), Sieleckiej 3 (do 1957), Sieleckiej 26 (do 1961) i przy placu Na Rozdrożu 3. Odmówiła, ze względu na wspomnienia z getta, przyjęcia proponowanego jej mieszkania przy ul. Pawiej. Ostatnie lata życia spędziła w Domu Geriatryczno-Rehabilitacyjnym Konwentu Bonifratrów przy ul. Sapieżyńskiej 3 w Warszawie. Zmarła 12 maja Pogrzeb odbył się 15 maja 2008 na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Została pochowana w kwaterze 54 (rząd 4, grób 22).

7 W maju 2013 pamiątki po Irenie Sendlerowej (m.in. medal i dyplom Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, honorowe obywatelstwo Izraela, honorowe obywatelstwo miasta Otwocka wraz z kluczem do bram miasta) zostały przekazane przez jej córkę Janinę Zgrzembską do Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Wcześniej, w 2009, do kolekcji muzeum trafiły również medale, pamiątki, książki, a także listy, które Irena Sendlerowa przez wiele lat otrzymywała od młodzieży z całego świata. Życie prywatne W 1931 wyszła za Mieczysława Sendlera ( ), młodszego asystenta na Wydziale Filologii Klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego[99]. Sendlerowie rozwiedli się w W tym samym roku poślubiła Stefana Zgrzembskiego (właściwie Adama Celnikiera, ), Żyda, którego poznała w latach uniwersyteckich. Miała z nim troje dzieci: Janinę (ur. 1947), Andrzeja (ur. i zm. w 1949) i Adama ( )[101]. Małżeństwo nie układało się i zakończyło się rozwodem w Po śmierci Zgrzembskiego ponownie wyszła za mąż za Mieczysława Sendlera, który po ich rozstaniu w 1947 ożenił się powtórnie i owdowiał. Po 10 latach małżeństwa ponownie zdecydowali się rozstać, jednak przyjaźnili się do końca życia. Źródło informacji: Z up. PREZYDENTA Miasta Słupska Krystyna Danielecka-Wojewódzka