PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI

Transkrypt

1 UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI Zeszyt poświęcony Przeglądowi Zachodniopomorskiemu i jego długoletniemu redaktorowi prof. dr. hab. Tadeuszowi Białeckiemu z okazji osiemdziesiątych urodzin K W A R T A L N I K SZCZECIN 2013 ROCZNIK XXVIII (LVII) ZESZYT 1

2 Komitet Redakcyjny Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego), Radosław Skrycki (sekretarz redakcji) Rada Naukowa Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący), Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań), Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin), Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald), Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Lista recenzentów znajduje się na stronie i zostanie opublikowana w czwartym numerze 2013 r. Redaktor Wydawnictwa Krzysztof Gołda Korektor Małgorzata Szczęsna Tłumaczenie streszczeń Piotr Wahl Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Ewa Radzikowska-Król Adres redakcji: Szczecin, ul. A. Mickiewicza 66 tel. (91) redakcja_wnus@wneiz.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2013 ISSN WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 14,5. Ark. druk. 14,5. Format 170/240. Nakład 190 egz. Cena zł 21,00 (w tym 5% VAT)

3 SPIS TREŚCI Zamiast wstępu... 7 O PRZEGLĄDZIE ZACHODNIOPOMORSKIM TADEUSZ BIAŁECKI Ze wspomnień redaktora naczelnego Przeglądu Zachodniopomorskiego... 9 EDWARD WŁODARCZYK Szczecin czasopismo poświęcone sprawom regionu zachodniopomorskiego jako prekursor Przeglądu Zachodniopomorskiego w latach WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Problematyka historyczna na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego lat RADOSŁAW PTASZYŃSKI Obecność nauk politycznych na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego w latach O PROFESORZE TADEUSZU BIAŁECKIM KAZIMIERZ KOZŁOWSKI Profesor Tadeusz Białecki historyk Szczecina RADOSŁAW SKRYCKI Chojna w zainteresowaniach naukowych Tadeusza Białeckiego. Przyczynek do portretu profesora regionalisty EDWARD RYMAR Tadeusz Białecki jako leksykograf i encyklopedysta ERYK KRASUCKI Ciekawość jako źródło radości. O pamiętnikarskiej przygodzie Tadeusza Białeckiego EWA GWIAZDOWSKA Źródła obrazowe w badaniach dziejów pomorskich prof. Tadeusza Białeckiego DARIUSZ WYBRANOWSKI Okres średniowiecza i Pomorze średniowieczne w twórczości naukowej prof. Tadeusza Białeckiego TOMASZ ŚLEPOWROŃSKI Tadeusz Białecki wobec badań Instytutu Zachodniopomorskiego poświęconych Niemieckiej Republice Demokratycznej

4 4 TABLE OF CONTENTS Instead of an Introduction (Radosław Gaziński)... 7 ABOUT THE WEST-POMERANIAN JOURNAL TADEUSZ BIAŁECKI Reminiscences of the Editor-in-Chief of the West- Pomeranian Journal... 9 EDWARD WŁODARCZYK Szczecin : A Journal Dealing with Questions of the West-Pomeranian Region as a Forerunner of the West-Pomeranian Journal in the Years WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Historical Problems in the West-Pomeranian Journal in the Years RADOSŁAW PTASZYŃSKI Political Sciences in the West-Pomeranian Journal in the Years ABOUT PROFESSOR TADEUSZ BIAŁECKI KAZIMIERZ KOZŁOWSKI Professor Tadeusz Białecki: Historian of Szczecin. 117 RADOSŁAW SKRYCKI Chojna as a Matter of Academic Concern of Tadeusz Białecki: A Contribution to the Portrait of the Professor-Regionalist EDWARD RYMAR Tadeusz Białecki as a Lexicographer and Encyclopaedist 137 ERYK KRASUCKI Curiosity as a Source of Joy: On Tadeusz Białecki s Incursion into the Field of Memoirs EWA GWIAZDOWSKA Pictorial Sources in Professor Tadeusz Białecki s Investigations into the Pomeranian History DARIUSZ WYBRANOWSKI The Middle Ages and the Medieval Pomerania in Professor Tadeusz Białecki s Scientific Production TOMASZ ŚLEPOWROŃSKI Tadeusz Białecki and the Investigations of the West- Pomeranian Institute Concerning the German Democratic Republic

5 prof. dr hab. Tadeusz Białecki fot. J. Giedrys

6

7 ZAMIAST WSTĘPU Społeczeństwo polskie na Pomorzu Zachodnim winno nadal budować swoją własną tradycję i trwałe związki z pomorską ziemią. Nie musimy już oswajać Pomorza, lecz należy je dogłębnie poznawać. Żyjemy bowiem na obszarze niezwykłym, który w historii przechodził zmienne koleje losu. Był pod panowaniem Słowian, potem Duńczyków, wreszcie zasiedlili go Niemcy. Na opisywanym terytorium wykształciło się w XII w. państwo Gryfitów, funkcjonujące przez ponad 500 lat. Warto w tym miejscu dodać, że książęta pomorscy byli także lennikami królów polskich. Po wygaśnięciu Gryfitów Pomorze stało się przedmiotem rywalizacji między Szwecją a państwem brandenbursko-pruskim. Ostatecznie ten ostatni organizm państwowy wyszedł zwycięsko z długich zmagań i Pomorze jako osobną prowincję przyłączono do Prus. Wraz z całymi Prusami ziemia pomorska stała się następnie częścią składową II Rzeszy Niemieckiej. Dwie wojny światowe w XX w. diametralnie zmieniły obraz Europy. W nowej rzeczywistości po 1945 r. Pomorze weszło w granice państwa polskiego. W tej sytuacji jesteśmy tu niekwestionowanymi gospodarzami już od prawie siedemdziesięciu lat i czas najwyższy ostatecznie zakorzenić się na Pomorzu. Procesowi temu bardzo sprzyjało i nadal sprzyja budowanie polskiej tradycji bytowania na pomorskiej ziemi. Jednym z jej elementów był i jest nadal Przegląd Zachodniopomorski, którego początki sięgają 1963 r., a który wykształcił się z kwartalnika Szczecin, ukazującego się od roku Przegląd Zachodniopomorski to z dzisiejszej perspektywy tysiące artykułów z różnych dziedzin wiedzy oraz setki autorów. To swoista kronika rozwoju polskiej nauki na Pomorzu. Przeglądowi Zachodniopomorskiemu jako czasopismu ukazującemu różne aspekty dziejów Pomorza oraz jego życie gospodarcze, społeczne i polityczne poświęcona została pierwsza część zeszytu pierwszego z 2013 r. Przegląd

8 8 Zamiast wstępu to także ludzie, a zwłaszcza jego redaktorzy. Do tej pory było ich dwóch prof. Henryk Lesiński prowadził Przegląd Zachodniopomorski w latach , prof. Tadeusz Białecki redagował czasopismo w latach Temu ostatniemu poświęcono drugą część niniejszego zeszytu. Dzisiaj nowa redakcja czasopisma ma wolę podtrzymania tradycji Przeglądu Zachodniopomorskiego jako regionalnego kwartalnika naukowego poruszającego różnorodne problemy Pomorza i krain sąsiednich. Jest to tym bardziej uzasadnione, że w Szczecinie pojawiły się tymczasem liczne periodyki poświęcone rozmaitym dziedzinom nauki. W tej sytuacji znakiem czasu jest powrót do czasopisma zajmującego się tylko problematyką pomorską. Jesteśmy otwarci na autorów ze wszystkich ośrodków pomorskich zainteresowanych sprawami regionu. Chcielibyśmy udostępnić nasze łamy także badaczom z innych części Polski oraz z Niemiec, zajmującym się zarówno zagadnieniami pomorskimi, jak i z Pomorzem związanymi. Będziemy się starali skupić wokół naszego kwartalnika środowiska naukowe Szczecina, Koszalina i Słupska. Zmiany zachodzące w nauce polskiej i europejskiej zmuszają nas do modyfikacji Przeglądu, np. do wprowadzenia obowiązkowych streszczeń w języku angielskim oraz umieszczania po pół roku treści kwartalnika na jego stronie internetowej. Ponadto komunikacja z autorami odbywać się będzie elektronicznie. Nie zmieniamy jednak układu wewnętrznego czasopisma, jego szaty graficznej. Mamy także nadzieję, że jak dawniej i zgodnie z tradycją Przegląd Zachodniopomorski poprzez zamieszczane artykuły będzie prezentował osiągnięcia nauki pomorskiej i opisywał stan środowisk naukowych Pomorza. RADOSŁAW GAZIŃSKI

9 PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI TOM XXVIII (LVII) ROK 2013 ZESZYT 1 O PRZEGLĄ DZIE ZACHODNIOPOMORSKIM TADEUSZ BIAŁECKI Szczecin ZE WSPOMNIEŃ REDAKTORA NACZELNEGO PRZEGLĄDU ZACHODNIOPOMORSKIEGO Gdzieś w początkach 1958 r., będąc jeszcze studentem historii Uniwersytetu Warszawskiego, natknąłem się w czytelni głównej tejże uczelni na leżący na półce regionalnych periodyków historycznych nowy tytuł Szczecin. Wywarł on na mnie duże wrażenie, wszystko bowiem, co dotyczyło tego miasta, bardzo mnie wówczas interesowało. Okazało się, że jest to pierwszy numer nowego miesięcznika, mającego jako tytuł nazwę tego pomorskiego miasta. Jest oczywiście zrozumiałe, że natychmiast zabrałem się do lektury pisma i przeczytałem je od początku do końca. Treść niewielkiego zresztą objętościowo periodyku miała charakter historyczny. Ucieszyłem się, że wreszcie to miasto, do którego miałem się po studiach przeprowadzić, będzie dysponowało swym historycznym periodykiem. Zapoznając się wówczas z jego zawartością, nawet w najfantastyczniejszych skojarzeniach nie mogłem przewidzieć, że już niebawem moje losy życiowe zetkną mnie z tym pismem, że jeszcze w tym samym roku poznam jego twórcę, a za 27 lat sam zostanę redaktorem naczelnym tego periodyku, chociaż już pod zmienionym tytułem. Tak się zaczęła, jeśli można użyć tego słowa, moja przygoda z obecnym Przeglądem Zachodniopomorskim, który zaważył decydująco na mojej naukowej drodze historyka. Ponieważ na stronie redakcyjnej tego i następnych numerów Szczecina nie było nazwiska redaktora naczelnego (figurował tylko zespół redakcyjny), nie wiedziałem, że jest nim Henryk Lesiński, z którym już niebawem spotkałem się osobiście. Nastąpiło to wiosną 1958 r., kiedy znalazłszy się w Szczecinie, udałem się do Wojewódzkiego Archiwum Państwowe-

10 10 Tadeusz Białecki go, którego dyrektorem był właśnie, wtedy jeszcze magister, Henryk Lesiński. Od niego też dowiedziałem się więcej szczegółów na temat genezy powstałego właśnie miesięcznika Szczecin. Lesiński już od dłuższego czasu nosił się z zamiarem powołania do życia periodyku poświęconego przeszłości historycznej Pomorza Zachodniego, ponieważ w sposób widoczny narastało już wówczas coraz większe zapotrzebowanie społeczeństwa polskiego na wiedzę historyczną o tej krainie, o której wiedziano tylko tyle, że były to niegdyś ziemie piastowskie, utracone w ciągu wieków na rzecz Niemiec. Po wielu zabiegach udało się Lesińskiemu już w 1956 r. wydać pierwszy numer periodyku, który otrzymał tytuł Zapiski Szczecińskie, ale był to tylko maszynopis powielany (jednostronny formatu A4) i ukazał się zaledwie jeden raz. Okazał się on jednak prekursorem powołanego rok później i wydawanego już metodą tzw. dużej poligrafii miesięcznika Szczecin, którego Lesiński został redaktorem naczelnym. Funkcję tę pełnił nieprzerwanie 28 lat (do 1985 r.). Znalazłszy się w 1958 r. w Szczecinie, z tym właśnie pismem zacząłem wiązać duże nadzieje co do mojej dalszej edukacji historycznej. Chcąc zajmować się pracą naukowo-badawczą, należało drukować cząstkowe wyniki swoich badań. Sytuacja układała się więc dla mnie wprost idealnie, ale wszystko zależało od postawy redaktora naczelnego, od jego pozytywnego stosunku wobec raczkującego adepta historii. W pierwszym numerze Szczecina sformułowany został program miesięcznika na najbliższe lata, którego fragment warto tutaj przytoczyć: Chcielibyśmy, aby spełniało ono ważną rolę, mianowicie przyczyniło się do rozszerzenia się wśród społeczeństwa zachodniopomorskiego wiedzy o historii tego regionu, o jego słowiańskiej przeszłości i żywych związkach z Polską. Nie może być bowiem mowy o postępie w teraźniejszej działalności bez gruntownego poznania przeszłości. Nie chcemy się tylko ograniczać do publikacji z zakresu dyscyplin historycznych. Pragniemy także w przystępny sposób zapoznawać czytelnika ze środowiskiem gospodarczo-geografi cznym i demografi cznym oraz zwracać uwagę na aktualne problemy ekonomiczne i kulturalne. Uważamy, że pismo to powinno być trwałą trybuną dla wszystkich szczecińskich towarzystw i środowisk badawczych, mających za zadanie popularyzację gałęzi wiedzy przez nie reprezentowanych. W ciągu dziesiątków lat ukazywania się periodyku zmieniał on wielokrotnie wydawcę, objętość i częstotliwość ukazywania się, nakład, skład zespołu redakcyjnego, ale programowi nakreślonemu w pierwszym numerze Szczecina

11 Ze wspomnień redaktora naczelnego pozostał wierny. Program ten był konsekwentnie realizowany, a także modyfikowany i znacznie rozszerzany na inne dyscypliny nauk społecznych. Zaczęły się więc ukazywać artykuły naukowe dotyczące nie tylko historii Pomorza Zachodniego, lecz także socjologii, ekonomii, demografii, prawa, kultury, archeologii, stosunków polsko-niemieckich, problemów przestrzennych i geograficznych tych ziem. Na łamach Szczecina publikowano jednak artykuły nie tylko na temat województwa szczecińskiego, ale i koszalińskiego, ponieważ oba te województwa obejmowały dawne historyczne ziemie Księstwa Pomorskiego. Tytuł czasopisma był zatem mylący, nazwa Szczecin wprowadzała w błąd wielu potencjalnych odbiorców, sugerując, że pismo zajmuje się głównie sprawami tego miasta. W 1962 r. postanowiono więc zmienić tytuł periodyku na Przegląd Zachodniopomorski, tym bardziej że w 1961 r. Szczecin stał się organem nowo powstałego Instytutu Zachodniopomorskiego. Przejęcie periodyku przez ten instytut zagwarantowało pismu trwałe podstawy finansowe, właściwe zaplecze autorskie, wpłynęło również częściowo na zmianę jego profilu. Periodyk stał się pismem naukowym, wydawanym od 1968 r. jako kwartalnik, co umożliwiło lepszy dobór i selekcję materiałów wpływających do jego redakcji. W pierwszych latach istnienia pisma przeważała w nim niewątpliwie tematyka historyczna, później, w miarę rozwoju w Szczecinie innych dyscyplin naukowych o charakterze humanistycznym, zaczęły dominować ekonomia oraz socjologia. W dyscyplinie ekonomicznej na czoło wysunęła się socjologia ludzi morza, bez wątpienia zupełnie nowa specjalność w skali ogólnokrajowej, a nawet europejskiej, jak wykazały późniejsze doświadczenia. W Przeglądzie Zachodniopomorskim opublikowano m.in. pierwsze w polskiej literaturze socjologicznej prace mówiące o kształtowaniu się podstawowych zawodów morskich: dokera, portowca, marynarza, rybaka, stoczniowca. Zapoczątkowała je sesja socjologiczna o nazwie Ludzie morza, zorganizowana w marcu 1968 r. Jej wyniki opublikowano w zeszycie 1 z 1969 r. Dużo miejsca zajmowała też problematyka ekonomiczna krajów nadbałtyckich i zachodnioeuropejskich (głównie istniejących wówczas obu państw niemieckich: NRD i RFN). Dzięki powiększaniu się środowiska naukowego szczecińskich humanistów podnosił się poziom naukowy pisma. Przeważające początkowo artykuły popularnonaukowe ustąpiły miejsca opracowaniom naukowym.

12 12 Tadeusz Białecki Ponieważ Przegląd Zachodniopomorski miał i nadal ma charakter pisma ogólnohumanistycznego (taki był bowiem profil badań naukowych Instytutu Zachodniopomorskiego), publikowano w nim prace z różnych dyscyplin humanistycznych. Pragnąc uniknąć przeplatania się zagadnień, redakcja przyjęła zasadę publikowania zeszytów jednolitych pod względem treści. Ukazywały się więc zeszyty poświęcone poszczególnym problemom oraz dziejom poszczególnych regionów i ośrodków miejskich. Takie jednolite tematycznie zeszyty zaczęły się ukazywać jeszcze w 1958 r. i zasada ta była w następnych latach stosowana dość systematycznie. Do pierwszej grupy zeszytów, zarówno Szczecina, jak i Przeglądu Zachodniopomorskiego, zaliczyć można te, które poświęcono historii i współczesnym problemom miast i subregionów Pomorza Zachodniego, np. Kamienia Pomorskiego (z. 4 5/1958), Stargardu Szczecińskiego (z. 7 8/1961), Gryfic (z. 9 10/1962), Kołobrzegu (z. 1 2/1962). Na treść tych zeszytów złożyły się materiały z sesji naukowych organizowanych przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe. Do tego samego typu zaliczyć należy z. 3/1960, poświęcony całkowicie dziejom miasta Szczecina w latach , autorstwa Wojciecha Myślenickiego; z. 4 5/1961 zbiorowe opracowanie historii miast województwa szczecińskiego; z. 3/1965, w którym zawarto materiały o odbudowie i rozbudowie miast na Pomorzu Zachodnim po 1945 r., pióra Bronisława Sekuli; oraz monografię Zamku Książąt Pomorskich w z. 1 2/1959, w opracowaniu Henryka Dziurli. Odmienny nieco, lecz również historyczny charakter miały zeszyty będące plonem rozmaitych sesji naukowych organizowanych przez Instytut Zachodniopomorski z okazji rocznic związanych z powstaniem Polski Ludowej i repolonizacją Pomorza Zachodniego. Należą tu: XXX-lecie Polski Ludowej (z. 3 4/1975), rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego w XXXV-leciu Polski Ludowej (z. 2 3/1980), XXV-lecie Polski Ludowej i XX-lecie powstania NRD (z. 1/1971) czy XX-lecie powstania Ludowego Wojska Polskiego i XVIII rocznica wyzwolenia Pomorza Zachodniego (z. 5/1963). Oprócz silnie początkowo preferowanej tematyki historycznej najwięcej miejsca zaczęła z czasem zajmować problematyka ekonomiczno-gospodarcza. Opublikowano wiele specjalnych zeszytów poświęconych szeroko pojętej gospodarce morskiej, jej odbudowie i rozbudowie po 1945 r. Były to tzw. zeszyty morskie, traktujące z osobna o przemyśle stoczniowym, żegludze morskiej i przybrzeżnej, rybołówstwie morskim i zalewowym, portach morskich rejonu ujścia Odry i zespole portowym Szcze-

13 Ze wspomnień redaktora naczelnego cin-świnoujście. W zeszytach tych zawarto faktycznie całą historię szczecińskiej gospodarki morskiej i jej różnorodnych problemów w okresie Polski Ludowej (m.in. zeszyty: 4 5/1959, 4 5/1960, 9 10/1961, 2/1963, 1 2/1965, 6/1967). Do drugiej grupy zagadnień, które znalazły swoje miejsce na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego, zaliczyć należy zróżnicowaną tematykę społeczno-gospodarczo-kulturalną oraz przyrodniczo-krajoznawczą związaną z regionem zachodniopomorskim. I tak, ukazały się zeszyty specjalne poświęcone szczecińskiemu środowisku literackiemu np. 6 7/1959, 12/1960, 1 2/1961 (materiały z IV Zjazdu Pisarzy Ziem Zachodnich w Szczecinie 26 maja 1961 r.) i 6/1966; środowisku prawników 1/1966; krajoznawstwu, turystyce i ochronie środowiska przyrodniczego 6/1958, 3/1959 i 6/1961; archiwistyce 2/1968; rozwojowi nauk humanistycznych i wyższym uczelniom Szczecina 10 11/1960 i 3 4/1981; szczecińskiej archeologii 7 8/1958; badaniom pomorzoznawczym i etnograficznym 8 9/1959 i 6 7/1960; demografii 10/1959; polskiej ludności rodzimej 4/1968 oraz wiele innych. Ukazał się też zeszyt specjalny poświęcony życiu i twórczości malarza Feliksa Ciechomskiego (z. 3/1961 w opracowaniu Feliksa Jordana). Trend do publikowania zeszytów specjalnych w kolejnych latach słabł jednak systematycznie, a niejako ostatnim akordem tego przedsięwzięcia był zeszyt jak najbardziej współczesny, poświęcony roli kobiety w kulturze politycznej świata (z. 2/2012). W końcu XX w. pojawiła się natomiast tendencja do czczenia specjalnymi zeszytami jubileuszy, przechodzących na emeryturę lub obchodzących rocznice swych urodzin, zasłużonych szczecińskich historyków. Takie numery jubileuszowe jak dotychczas poświęcono profesorom: Henrykowi Lesińskiemu (z. 3 4/1983), Januszowi Farysiowi (z. 3/2004), Edwardowi Rymarowi (z. 4/2006), Kazimierzowi Kozłowskiemu (z. 4/2007) i Lucynie Turek-Kwiatkowskiej (z. 3/2010). Różnorodność zagadnień poruszanych na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego była w ubiegłych latach przedmiotem wielu dyskusji, krytycznych wypowiedzi, propozycji. Wskazywano na tę słabą stronę pisma, zarazem jednak podkreślano jego atrakcyjność z uwagi właśnie na rozmaitość prezentowanych treści. W Szczecinie przez wiele lat nie było pism naukowych o charakterze humanistycznym i to zadanie spełniał właśnie Przegląd Zachodniopomorski, który w pewnym sensie je zastępował, zdobywając sobie z tego względu licznych autorów i rozszerzając krąg swych odbiorców zarówno w kraju, jak i za granicą. Nie ma prawie dziedziny życia społeczno-gospodarczego, która nie znalazła-

14 14 Tadeusz Białecki by odzwierciedlenia w artykułach publikowanych na łamach pisma. Sądzę, że wspomniane dyskusje będą się jeszcze toczyć w najbliższej przyszłości. Przez cały okres ukazywania się Przegląd Zachodniopomorski prowadził kilka w zasadzie stałych działów: Artykuły, Materiały (oba zastąpione w 2003 r. działem Rozprawy i studia ), Recenzje. Omówienia. Polemiki oraz okresowo: Sprawozdania, Biografie, Materiały źródłowe, Wspomnienia oraz Przeglądy... i Kronika (morska, sportowa). Spośród wymienionych działów najmniej regularnie ukazywał się dział sprawozdań. Były to krótkie relacje z tzw. życia naukowego środowiska szczecińskich humanistów, na co składały się liczne konferencje, sesje i seminaria naukowe (oraz popularnonaukowe) organizowane przez różne instytucje i placówki, a była tych imprez znaczna liczba. Można tylko żałować, że zabrakło konsekwencji w regularnej rejestracji i opisie odbywających się konferencji powstałaby w ten sposób niezwykle cenna dokumentacja życia naukowego Szczecina. Korzystniej wyglądał dział Przegląd społeczny, gospodarczy i kulturalny. Przez dział ten należy rozumieć kronikę najważniejszych wydarzeń z życia społeczno-gospodarczego województwa szczecińskiego. Faktycznie była ona prowadzona nieprzerwanie od 1959 r., ale z pewnymi modyfikacjami. Tak zwaną Kronikę kulturalną Szczecina zapoczątkował Feliks Jordan już w jednym z numerów Szczecina w 1958 r. W roku następnym Przegląd społeczny i gospodarczy podjęli Wojciech Myślenicki oraz Jadwiga Ostromęcka, która następnie prowadziła ten dział aż do 1986 r. Po jego likwidacji zapisy kronikarskie w dotychczasowej postaci przejął nowo powołany, a ukazujący się pod redakcją Kazimierza Kozłowskiego, rocznik Kronika Miasta Szczecina (od 1990 r. Kronika Szczecina ), który kontynuuje ją na bieżąco do dziś. Ponieważ w Przeglądzie społecznym i gospodarczym zapisy z życia kulturalnego nie zawsze były reprezentowane, uzupełniano je tzw. Przeglądem kulturalnym autorstwa Michała Misiornego, Haliny Boczkowskiej, Anny Gregorkiewicz i Ewy Kołodziejek. Natomiast Tadeusz Gasztołd (z Koszalina) sporządził podobny przegląd dla województwa koszalińskiego za lata Pewną kontynuacją idei przeglądów stały się publikowane od 2000 r. dwie kroniki: Kalendarium morskie Szczecina autorstwa Ryszarda Techmana i Kronika sportowa Szczecina Zbigniewa Szafkowskiego, retrospektywnie odtwarzające wydarzenia z tych dziedzin od 1945 r. Sporadycznie natomiast publikowano materiały w działach: Biografie, Wspomnienia i Materiały źródłowe. Wszystkie te działy początkami sięgają

15 Ze wspomnień redaktora naczelnego zeszytów Szczecina. Dokumenty i wspomnienia drukowano pierwotnie z okazji przypadających rocznic np. w pierwszych sześciu zeszytach Szczecina z 1962 r. Kazimierz Golczewski opublikował, po raz pierwszy, wybór dokumentów źródłowych dotyczących początków władzy ludowej w Szczecinie i działań Polskiej Partii Robotniczej. Dokumenty zamieszczane w następnych numerach Przeglądu Zachodniopomorskiego dotyczyły przeróżnych zagadnień odnoszących się do czasów współczesnych oraz dawnych, a związanych z historią Księstwa Pomorskiego m.in. fragmenty dziennika podróży Filipa Hainhofera na dwór książęcy w Szczecinie w 1617 r. (z. 2/1998) czy opublikowany przez Jerzego Podralskiego inwentarz zawartości statku szwedzkiego wywożącego z Polski łupy wojenne w okresie potopu (z. 1 2/1997). Stosunkowo obficie prezentują się wspomnienia aż siedemnaściorga autorów, będące pokłosiem konkursu Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku (zeszyty z lat 90. ubiegłego wieku). Te dwa działy ściśle się ze sobą zazębiają, ponieważ wspomnienia mają w dużej mierze charakter dokumentalny. Na zakończenie tej części rozważań podzielę się z czytelnikami pewną sprawą, która, wiążąc się z Przeglądem Zachodniopomorskim w okresie Polski Ludowej, stanowiła wówczas ścisłą tajemnicą. Sprawą tą był problem papieru drukowego, towaru w Polsce Ludowej reglamentowanego, na którego przydział musiało się mieć specjalne zezwolenie odpowiednich czynników. Kiedy zacząłem pracować w Instytucie Zachodniopomorskim (od 1965 r.), na sprawę tę nie zwracałem w ogóle uwagi, ponieważ zajmował się nią redaktor naczelny pisma i zarazem dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie, Henryk Lesiński. Ale gdy w 1968 r. zostałem dyrektorem wspomnianego instytutu, kwestia papieru ujawniła się automatycznie. Nawet jeśli miało się przyznany limit na kupno takiego papieru, nie zawsze można go było dostać. Braki papieru występowały zawsze. Sprawę utrudniał jeszcze fakt, że Przegląd Zachodniopomorski był drukowany na papierze dobrej jakości głównie był to papier klasy III, 70 g, format 70x100/16, piśmienny lub ilustracyjny. Jeżeli ilustracje umieszczano w tzw. bloku, to tylko na tzw. kredzie, czyli papierze kredowym. Ponieważ od 1968/69 r. wzięliśmy w Instytucie Zachodniopomorskim dosyć ostry kurs na publikacje książkowe, wyłonił się poważny problem papieru, i to w dużych ilościach, których zdobycie oficjalną drogą było niemożliwe. Żeby się jednak nad tym zbytnio nie rozwodzić, przytoczę poniżej odnośny fragment z opublikowanego w 2012 r. drugiego tomu moich wspomnień, wyjaśniający sprawę papieru.

16 16 Tadeusz Białecki Może on też stanowić skromny przyczynek do tego, jak w Polsce Ludowej radzono sobie z niektórymi trudnymi problemami: Wydając około dziesięciu książek rocznie oraz kwartalnik Przegląd Zachodniopomorski, potrzebowaliśmy na ich wydrukowanie kilku ton papieru, który, mówiąc potocznym językiem, należało jakoś zorganizować. To z powodu braku papieru w 1972 roku z zaplanowanych aż 28 książek wydaliśmy osiemnaście. Łatwo więc sobie wyobrazić, jakie ilości papieru były potrzebne. Tylko na Przegląd Zachodniopomorski mieliśmy stały przydział. Limit papieru drukowego (w kilogramach) ustalało Ministerstwo Kultury, które wydawało też zgodę na druk. Bez tej zgody żadna drukarnia w Polsce nie wydrukowałaby nawet jednej kartki. Dopiero kiedy zostałem dyrektorem instytutu, poznałem dokładnie mechanizm pozyskiwania papieru, a w tajniki owego pozyskiwania wprowadził mnie Henryk Lesiński, ówczesny redaktor naczelny Przeglądu Zachodniopomorskiego. Pojedziemy do Zakładów Grafi cznych, tam dowiesz się wszystkiego powiedział kiedyś. Pojechaliśmy więc do dyrektora tych zakładów pana Narkiewicza. Henryk przedstawił mnie jako nowego szefa IZP, który teraz będzie załatwiać papier na nasze potrzeby. Powiedział również o naszym aktualnym zapotrzebowaniu na papier, co dyrektor Narkiewicz skwitował tylko jednym słowem: dobrze i było po sprawie. Zaskoczyło mnie to, ale Lesiński wszystko mi wkrótce wyjaśnił. Podstawa sukcesu to dobre stosunki z Narkiewiczem, gdyż ma on świetne układy z kilkoma papierniami w Polsce (jedną z nich było Świecie). Krótko mówiąc, tajemnica polegała na tym, że w danej papierni pracował swój człowiek, który obsługiwał maszynę nawijającą papier na bele, sobie tylko znanym sposobem wyłączał na jakiś czas licznik nawijanego papieru i w ten sposób powstawała nadwyżka. Potem szła informacja do dyrektora Narkiewicza, w których belach idących do Szczecina mieszczą się te nadwyżki. Nas kosztowało to zazwyczaj osławione pół litra lub jakiś koniak. Szczegóły załatwiał Narkiewicz i to nam wystarczało. Nigdy też nie zażądał ani złotówki. Zawsze podkreślał, że robi to dla dobra szczecińskiej nauki. Cała ta procedura z papierem była naturalnie tajemnicą, o której wiedzieliśmy tylko my trzej, nikogo w nią nie wtajemniczając. Ale w komitecie wojewódzkim chyba domyślano się jednak kombinacji z papierem, a świadczyło o tym pewne zdarzenie. Byliśmy właśnie, ja i Henryk Lesiński, u sekretarza Henryka Hubera w sprawie wydania jakiejś nieplanowanej książki (nie pamiętam tytułu), gdy ten ze znaczącym uśmieszkiem powiedział, że papieru nie ma, ponieważ nawet u nich są w tej kwestii jakieś trudności. Lesiński oświadczył wówczas,

17 Ze wspomnień redaktora naczelnego iż papier już mamy, wystarczy tylko zgoda na druk. Wówczas Huber, uśmiechając się, zapytał: A co, będziecie drukować na kradzionym papierze?. Lesiński, zaskoczony takim pytaniem, coś tam zaczął bąkać, lecz Huber, nadal uśmiechnięty, powiedział zgoda i na tym się skończyło. Nigdy więcej nie poruszał spraw pozyskiwania papieru. Do końca mojej pracy w IZP nie miałem z tym żadnego kłopotu. Mieliśmy wiele szczęścia po prostu dlatego, że Huber wyróżniał się spośród innych partyjniaków zupełnie innym podejściem do wielu spraw, sprzyjał rozwojowi kultury i przymykał oko na nasze przekręty, przedkładając dobro publiczne nad interes partyjny czy nieżyciowe przepisy. Ale to nie był koniec problemów z papierem. Musieliśmy jeszcze otrzymać limit papieru drukowego, przyznawany przez Ministerstwo Kultury. W 1969 roku pojechałem do ministerstwa, zabierając ze sobą plan wydawniczy i kilka książek wydanych przez instytut. Rozmowa z dyrektorem departamentu trwała bardzo długo. Po prostu nie chciano dać nam tak wysokiego limitu, tłumacząc się brakiem papieru. Nie wiem, czy pomogły moje hurapatriotyczne argumenty, że przede wszystkim na odzyskanych ziemiach należy popierać wszelką działalność wydawniczą w obliczu zalewającej nas antypolskiej literatury niemieckiej i jest to nasz święty obowiązek, czy też przekonała go moja żarliwość, ale w końcu ów dyrektor oświadczył, iż może nam podwyższyć limit, ale bez przydziału papieru; muszę tylko w tym piśmie dopisać, że papier załatwimy we własnym zakresie. Mnie to wystarczało, byłem w siódmym niebie. Nie mogłem go przecież wtajemniczać w nasze papierowe układy. Ustaliliśmy, że jeżeli w każdym następnym planie wydawniczym zamieścimy klauzulę o rezygnacji z przydziału papieru i wystąpimy tylko o limit, uzyskamy go bez kłopotu. Tak więc przez sześć kolejnych lat drukowaliśmy książki na kradzionym państwowym papierze *. 1*. Przegląd Zachodniopomorski ma na swoim koncie ogromny dorobek naukowy, na który złożyły się tysiące artykułów, rozpraw, materiałów, recenzji, kronik, źródeł, wspomnień, napisanych przez bardzo wielu autorów. Najwięcej uwagi poświęcono historii, kwestiom ekonomicznym i socjologii, a w okresie po 1990 r. licznie reprezentowana jest politologia. Znalazła tu swoje odzwierciedlenie niemal cała literatura dotycząca tych dziedzin nauki po 1945 r. To samo można odnieść do wielu dziedzin gospodarki narodowej, kwestii demograficzno-osadniczych, kultury i oświaty oraz zagadnień niemieckich, również w wielu wypadkach ujmowanych historycznie. Poszczególne roczniki Szczecina * T. Białecki, Szczecin przystanek na całe życie. (Część 2. Wspomnienia z lat ), Szczecin 2012, s

18 18 Tadeusz Białecki i Przeglądu Zachodniopomorskiego zawierają ogromny zasób wiedzy o Pomorzu Zachodnim, o jego przeszłości oraz zachodzących tu po 1945 r. procesach repolonizacyjnych i integracyjnych, o dorobku tego regionu w dziedzinie gospodarczej i kulturalnej. Większość opublikowanych prac stanowi oryginalny, oparty na badaniach źródłowych i empirycznych dorobek badaczy nie tylko z byłego Instytutu Zachodniopomorskiego, lecz całego środowiska naukowego Szczecina, dla którego ten kwartalnik był często jedynym dostępnym miejscem publikacji dociekań naukowych z szeroko pojętej humanistyki. Dodać też należy, że na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego publikowali i publikują także działacze społeczno-gospodarczy i polityczni naszego regionu oraz pracownicy innych środowisk w kraju, związani z Pomorzem Zachodnim lub ziemiami nadbałtyckimi z racji swoich zainteresowań naukowych. Dużego znaczenia nabiera również fakt, iż pismo to publikowało i wciąż publikuje prace młodych badaczy, którzy tutaj właśnie zdobywali doświadczenie w dyskusjach naukowych, a pomnażając swój dorobek publikacyjny, osiągali stopnie naukowe i doświadczenie badawcze, wpływając tym samym na rozwój całego środowiska naukowego Szczecina. Również i mój dorobek naukowy z okresu przed doktoratem i habilitacją związał się ściśle z tym pismem, w którym opublikowałem wówczas większość swoich artykułów. Kwartalnik ten służył (i służy nadal) zarówno społeczeństwu zachodniopomorskiemu, jak i samej nauce, umożliwiając wymianę myśli naukowej oraz szybką publikację wyników ciekawszych badań prowadzonych przez coraz to liczniejszą rzeszę badaczy ze szczecińskiego środowiska humanistów, dla których był i jest czasopismem integrującym to środowisko. Od 1986 r. Przegląd Zachodniopomorski jest naukowym organem nowo powołanego Uniwersytetu Szczecińskiego. Nowa redakcja pisma wyszła z założenia, że jego zasadniczy charakter i profil, z uwagi na wielki dorobek kwartalnika w zakresie badań regionalnych nad Pomorzem Zachodnim, powinny zostać utrzymane w dotychczasowym kształcie. Należy więc przede wszystkim kontynuować publikacje związane z teraźniejszością i przeszłością tej krainy, wraz z jej historycznymi powiązaniami z sąsiednimi państwami czy regionami, na czołowe miejsce wysuwając tutaj historyczne związki dawnego Księstwa Pomorskiego z Polską, Słowiańszczyzną zachodnią i krajami niemieckiego obszaru państwowego oraz państwami strefy bałtyckiej. W dziedzinie najnowszej historii Pomorza Zachodniego winno się uwzględniać wszelkie aspekty związane z przemianami społeczno-ekonomicznymi Polski Ludowej i III Rzeczypospolitej, ziem

19 Ze wspomnień redaktora naczelnego zachodnich i północnych, jak również powiązania społeczno-ekonomiczne tej części Polski z krajami basenu Morza Bałtyckiego. Na czoło wysuwać się tu powinna kwestia wzajemnych stosunków współpracy z północnymi regionami Niemiec (także b. NRD). W szerszym zakresie uwzględnić należy udział autorów z innych ośrodków naukowych kraju w publikowaniu artykułów w Przeglądzie Zachodniopomorskim, ale wyłącznie w kontekście spraw nakreślonych w powyższym programie. Pismo ma nadal odgrywać rolę integrującą szczecińskie środowisko humanistów. W tzw. punktacji ministerialnej, oceniającej poziom naukowy kwartalnika, uzyskiwaliśmy zawsze ocenę najwyższą. Na łamach Przeglądu Zachodniopomorskiego publikowaliśmy w zasadzie artykuły o objętości około jednego arkusza autorskiego (i mniej), ale trafiały się też teksty półtora-, a w wyjątkowych wypadkach nawet dwuarkuszowe. Do redakcji napływały też jednak opracowania większe objętościowo i wówczas, jeśli zapadła decyzja o ich druku, ogłaszaliśmy je w numerowanych częściach, nierzadko łączonych wspólnym tytułem faktycznej serii. Tak stało się np. w dwóch wypadkach: prof. Jerzy Strzelczyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu opublikował cykl prac o Słowianach połabskich pod wspólnym tytułem Połabszczyzna zapomniana, rekordzistą zaś, jeżeli można użyć takiego słowa, okazał się prof. Edward Rymar z Pyrzyc opracował on mianowicie obszerny materiał toponomastyczny (nazwy geograficzne miejscowe i fizjograficzne) południowych ziem zachodniopomorskich, należących niegdyś do tzw. Nowej Marchii. Z braku możliwości wydania tak obszernej książki postanowiłem odcinkami opublikować całość w naszym kwartalniku. W sumie w latach ukazało się około trzydziestu artykułów prof. Rymara pod wspólnym tytułem Nazwy wodne dorzecza dolnej Odry (dokumentacja, identyfi kacja, lokalizacja). Z tego powodu byłem nawet krytykowany co do celowości druku tak obszernego materiału, którym interesuje się tylko wąskie grono specjalistów. Jakoś to jednak przetrwałem. Wychodziłem z założenia, że taki materiał, mający dużą wartość naukową i historyczną, nie może zalegać w szufladzie. Publikowane nazwy w ogromnej większości są nazwami słowiańskimi, polskimi, i takie materiały powinny być zawsze dokumentowane w naszej historiografii, szczególnie gdy dotyczą takiego regionu jak Zachodnie Pomorze. Obszerna okazała się też tematyka dotycząca historii czasopiśmiennictwa zachodniopomorskiego w opracowaniu Władysława Myka. Opublikował on łącznie sześć artykułów poświęconych sprawom Księstwa Pomorskiego w XVII w. oraz dziejom prasy tego regionu do 1945 r.

20 20 Tadeusz Białecki Na zakończenie należałoby jeszcze kilka słów poświęcić zapleczu materiałowo-finansowemu Przeglądu Zachodniopomorskiego. Otóż przez lata jego redakcja mieściła się w Archiwum Państwowym przy ul. św. Wojciecha 13, ponieważ dyrektorem tej placówki był Henryk Lesiński, redaktor naczelny pisma. Tak było zawsze, pomimo że Instytut Zachodniopomorski, którego organem był właśnie ten kwartalnik, kilkakrotnie zmieniał swoją siedzibę (ul. Kochanowskiego 15, Mazurska 24, Rycerska 3 [Zamek] i Wojska Polskiego 65). Dopiero po przejęciu redakcji przeze mnie umiejscowiono ją w obecnej siedzibie Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Szczecińskiego (ul. Mickiewicza 66). Strona finansowa pisma była w zasadzie ustabilizowana, tzn. fundusze na jego druk były zawsze zagwarantowane przez władze wojewódzkie, a po przejęciu kwartalnika przez Uniwersytet Szczeciński przez tę uczelnię. Kwestie papieru w wypadku jakichś komplikacji załatwialiśmy tak, jak już wyżej wspominałem. Był tylko jeden krótki okres zagrożenia, gdy byt czasopisma stał pod znakiem zapytania. Odnosi się to do końcówki lat osiemdziesiątych i pierwszych lat dziewięćdziesiątych minionego wieku tzw. transformacji ustrojowej. Wtedy po raz pierwszy zabrakło pieniędzy na względnie terminowe wydawanie Przeglądu. Wówczas to niektóre numery wydawaliśmy techniką małej poligrafii. Okres ten jednak szybko minął i szczęśliwie wybrnęliśmy z tej zapaści. W ciągu ponad pięciu dziesiątków lat ukazywania się pismo nasze wielokrotnie zmieniało wydawcę, objętość, częstotliwość publikacji i nakład. W latach (dwa pierwsze zeszyty) ówczesny Szczecin wydawany był przez Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie i Wydział Propagandy Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Nosił wówczas podtytuł: Pismo poświęcone sprawom regionu zachodniopomorskiego. Od zeszytu 3/1958 wydawcami pisma były Prezydium Rady Okręgu Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich i Szczecińskie Towarzystwo Naukowe. Od zeszytu 4/1958 pismo nosiło podtytuł Miesięcznik Pomorza Zachodniego. Od zeszytu 9/1961 wydawcą został Instytut Zachodniopomorski, a od zeszytu 2/1975 Instytut Zachodniopomorski Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Szczecinie. Od 1962 r. podtytuł brzmiał Czasopismo regionu zachodniopomorskiego. Do 1962 r. ukazywało się ono jako miesięcznik, od 1964 r. jako dwumiesięcznik, a od 1968 r. jako kwartalnik. W 1963 r. nastąpiła zmiana tytułu na Przegląd Zachodniopomorski, pod którym pismo ukazuje się do chwili obecnej. Jak już wspomniałem, od 1986 r. wydawcą jest Uniwersytet Szczeciński. Początkowe zeszyty miały po 6 8 arkuszy wydawniczych, następne oko-

21 Ze wspomnień redaktora naczelnego ło dziesięciu, a już jako kwartalnik po arkuszy. Od kilku lat objętość ukształtowała się na poziomie dwunastu arkuszy wydawniczych. Pismo zamieszcza w zależności od potrzeb ilustracje i reprodukcje dokumentów. Redaktorzy naczelni: Henryk Lesiński, Tadeusz Białecki, od 2013 r. Radosław Gaziński. Bibliografia Białecki T., Szczecin przystanek na całe życie. (Część 2. Wspomnienia z lat ), Szczecin Białecki T., 30 lat działalności kwartalnika Przegląd Zachodniopomorski ( ), Przegląd Zachodniopomorski 1986, z. 4, s Chmielewski Z., XXX-lecie Przeglądu Zachodniopomorskiego, Przegląd Zachodniopomorski 1989, z. 3 4, s Encyklopedia Szczecina, red. T. Białecki, t. II: P Ż, Szczecin Lesiński H., Dwadzieścia lat Przeglądu Zachodniopomorskiego, Przegląd Zachodniopomorski 1977, z. 3, s Prusak F., Prekursor uniwersyteckich badań naukowych, Przegląd Zachodniopomorski 1986, z. 4, s. 5 8.

22

23 PRZEGLĄ D ZACHODNIOPOMORSKI TOM XXVIII (LVII) ROK 2013 ZESZYT 1 O PRZEGLĄ DZIE ZACHODNIOPOMORSKIM EDWARD WŁODARCZYK Szczecin SZCZECIN CZASOPISMO POŚWIĘCONE SPRAWOM REGIONU ZACHODNIOPOMORSKIEGO JAKO PREKURSOR PRZEGLĄDU ZACHODNIOPOMORSKIEGO W LATACH Słowa kluczowe: historia Pomorza, periodyki naukowe na Pomorzu, historiografia pomorska, środowisko naukowe w Szczecinie. Keywords: the history of Pomerania, academic journals in Pomerania, Pomeranian historiography, academic community in Szczecin. W październiku 1957 r. ukazał się pierwszy zeszyt czasopisma Szczecin. Wydawcami były: Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie i Wydział Propagandy Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W nocie od redakcji podkreślano: Oddajemy do rąk Czytelników pierwszy zeszyt czasopisma Szczecin. Chcielibyśmy, aby spełniało ono bardzo ważną rolę, a mianowicie przyczyniło się do rozszerzenia wśród społeczeństwa zachodnio-pomorskiego wiedzy o historii tego regionu, o jego słowiańskiej przeszłości i żywych związkach z Polską. Nie może być bowiem mowy o postępie w teraźniejszej działalności bez gruntownego poznania przeszłości 1. Redakcja w dalszej części wspomnianej noty zaznaczała, iż nie chce czynić z nowego czasopisma periodyku historycznego, wręcz przeciwnie deklarowała otwartość na problematykę gospodarczo-geograficzną, demograficzną oraz na 1 Szczecin 1957, z. 1.

24 24 Edward Włodarczyk zagadnienia szeroko rozumianej kultury. Czasopismo miało się stać trybuną dla wszystkich szczecińskich towarzystw i środowisk badawczych. Warto w tym miejscu przybliżyć kilka wydarzeń, które doprowadziły do dosyć ważnego wydarzenia, jakim było powołanie czasopisma o charakterze przynajmniej popularnonaukowym, które powoli miało ewoluować w kierunku periodyku naukowego o charakterze interdyscyplinarnym. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX stulecia Szczecin dosyć mocno zaznaczył swoje miejsce na mapie akademickiej Polski. Początki tego procesu sięgały jednak pierwszych lat powojennych, kiedy najpierw, w październiku 1946 r., utworzono Oddział Akademii Handlowej z Poznania, który w 1948 r. został przekształcony w samodzielną uczelnię. W 1947 r. powołano Wyższą Szkołę Inżynierską, a w 1948 r. Akademię Lekarską. W 1954 r. powstała Wyższa Szkoła Rolnicza, a rok później, po fuzji Wyższej Szkoły Ekonomicznej ze Szkołą Inżynierską Politechnika Szczecińska 2. W połowie lat pięćdziesiątych powstały w Szczecinie także placówki instytutów Polskiej Akademii Nauk, w tym Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN i Pracownia Zakładu Historii Pomorza Instytutu Historii PAN. Środowisko naukowe Szczecina zaczęło również coraz dobitniej artykułować potrzebę powstania instytucji, która by je integrowała. W efekcie tych działań powołano w grudniu 1956 r. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe (STN). W jego strukturze zaczął funkcjonować Wydział I Nauk Humanistycznych, któremu przewodniczył prof. Alfred Wielopolski, sekretarzem zaś został mgr Władysław Filipowiak 3. Towarzystwo po sformułowaniu swoich celów i zadań rozpoczęło m.in. działalność wydawniczą, koncentrując się w pierwszych miesiącach na przygotowaniu kilku monografii poświęconych różnym dziedzinom wiedzy, w tym pracy o gospodarce Pomorza Zachodniego XIX w., pióra przewodniczącego Wydziału I 4. Problemem dosyć istotnym było powołanie organu naukowego STN. Początkowo popierano inicjatywę utworzenia przy Wojewódzkim Archiwum Państwowym czasopisma pt. Zapiski Szczecińskie. Inicjatywa ta nie doczekała się realizacji. Środowisko historyczne, a przede wszystkim muzealnicy, mogli już wprawdzie od 1955 r. 2 Z. Puchalski, E. Włodarczyk, Na drodze do uniwersytetu, w: Uniwersytet Szczeciński na przełomie wieków i czasów , red. W. Stępiński, W. Tarczyński, Szczecin 2010, s Szerzej: T. Ślepowroński, Polska i wschodnioniemiecka historiografi a Pomorza Zachodniego ( ). Instytucje koncepcje badania, Szczecin 2008, s. 328 i n.; H. Lesiński, Uczelnie wyższe i nauka, w: Dzieje Szczecina, red. G. Labuda, t. IV: , red. T. Białecki, Z. Silski, Szczecin 1998, s A. Wielopolski, Gospodarka Pomorza Zachodniego w latach , Szczecin 1959.

25 Szczecin publikować na łamach Materiałów Zachodniopomorskich, wydawanych przez Muzeum Pomorza Zachodniego, rocznik ten jednak prezentował tylko wyniki badań z zakresu archeologii, etnografii, historii sztuki i żeglugi. Stąd trwały zabiegi o utworzenie czasopisma naukowego, które miałoby formułę bardziej otwartą i prezentowało szersze spektrum wyników badawczych oraz osiągnięcia w innych dziedzinach nauki, a także w szeroko rozumianej kulturze. Takim czasopismem zdawał się być wspomniany już dwumiesięcznik Szczecin. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe swoje zainteresowanie skierowało właśnie w stronę tego periodyku. Dał temu wyraz Józef Pasternak, który omawiając na łamach Szczecina pierwszy rok działalności STN, pisał: W dalszym rozwijaniu działalności wydawniczej S.T.N. czyni starania o przejęcie czasopisma Szczecin, na łamach którego zamierza uprawiać działalność naukowo-popularną 5. Takie plany wydawały się oczywiste, chociażby z tej racji, że głównym redaktorem wydawnictw STN był dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego mgr Henryk Lesiński, który, jak się można domyślać, redagował także Szczecin 6. Musimy tutaj pozostać w sferze domysłów, gdyż w pierwszych zeszytach Szczecina nie podano nigdzie ani składu redakcji czasopisma, ani nazwiska głównego redaktora. Starania Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego o przejęcie Szczecina miały jeszcze inną racjonalną przesłankę w tym, iż przy powstaniu zarówno STN, jak i czasopisma istotną rolę odegrał Komitet Wojewódzki PZPR. Do zeszytu czwartego z 1958 r. wydawcami Szczecina pozostawały wspomniane już Wydział Kultury Prezydium WRN i Wydział Propagandy KW PZPR. Od numeru piątego pismo zostało przejęte przez Prezydium Rady Okręgu Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich (TRZZ) i Szczecińskie Towarzystwo Naukowe. Pojawienie się wśród wydawców Szczecina TRZZ nie powinno specjalnie dziwić. Ojcowie założyciele szczecińskiego środowiska historycznego i humanistycznego (Henryk Lesiński, Bogdan Dopierała, Władysław Filipowiak czy Edmund Dobrzycki) należeli do aktywnych działaczy TRZZ, pełniąc nie tylko ważne funkcje we władzach regionalnych, ale również w jego Radzie Naczelnej 7. Dopiero w zeszycie 7 8/1958 po raz pierwszy w stopce redakcyjnej pojawiło się 5 J. Pasternak, Działalność Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego w roku 1957, Szczecin 1958, z. 4, s Ibidem. Przypuszczenie to potwierdza B. Wachowiak, Profesor dr hab. Henryk Lesiński zarys biografi i naukowej, w: R. Gaziński, W. Stępiński, Ziemiom Odzyskanym umysł i serce. Henryk Lesiński. Uczonego życie i dzieło, Szczecin 2010, s W. Stępiński, W kwestii ideologii i martyrologii w tradycji regionalnej i edukacji społeczeństwa na Pomorzu Zachodnim ( /1980), Edukacja Humanistyczna 1999, nr 1, s. 47 i n.

26 26 Edward Włodarczyk kolegium redakcyjne Szczecina. W jego skład wchodziły cztery osoby: Władysław Filipowiak, Jerzy Krygier, Henryk Lesiński jako redaktor i Wojciech Myślenicki. Wydaje się, że ten skład przygotowywał od początku wszystkie numery Szczecina. Na początku 1959 r. do kolegium redakcyjnego dołączył jeszcze Feliks Jordan, a we wrześniu tegoż roku Bogdan Dopierała 8. W początkach 1961 r. członkiem redakcji został Jerzy Zajdel, funkcję zaś sekretarza redakcji od Jerzego Krygiera przejął Bogdan Dopierała. Od zeszytu 9 10/1961 skład redakcji Szczecina został znacznie poszerzony znaleźli się w niej również Edmund Dobrzycki, Kazimierz Golczewski, który pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Redakcyjnego, ponadto zaś Franciszek Gronowski, Zdzisław Łaski, Stanisław Schwann, Alfred Wielopolski i Piotr Zaremba. Ten skład redakcji wyraźnie wskazywał na dominację nauk społecznych, głównie historii i ekonomii, na łamach czasopisma. Przed krótką charakterystyką zawartości poszczególnych numerów Szczecina warto się jeszcze odwołać do refleksji jego redaktora Henryka Lesińskiego, który w 1977 r. z okazji dwudziestolecia Przeglądu Zachodniopomorskiego tak pisał o jego poprzedniku: Nakreślony [...] program redakcja czasopisma i kolejni wydawcy znacznie rozszerzyli, udostępniając łamy nie tylko miejscowemu środowisku naukowemu, ale wszystkim badaczom, którzy, reprezentując określone dyscypliny nauk społecznych, wnosili nowe wartości do naukowego rozpoznania procesów gospodarczych, społecznych i kulturowych, zachodzących na Pomorzu Zachodnim w przeszłości i w czasach współczesnych. Rozszerzono też znacznie zasięg terytorialny i tematyczny przedmiotu badań i publikacji, nie ograniczając się wyłącznie do regionu zachodniopomorskiego 9. Wydaje się, że pierwszy zeszyt Szczecina stanowił pewną, nigdzie wprawdzie nieartykułowaną, zapowiedź, że na jego łamach w niektórych tomach będzie dominowała jednak problematyka historyczna. Otwierał ten historyczny zeszyt artykuł Henryka Lesińskiego poświęcony roli Szczecina jako polskiego okna na świat w średniowieczu, w którym to tekście autor skupił się na pokazaniu związków handlowych portu z ziemiami polskimi. Kazimierz Ślaski, reprezentujący poznańskie środowisko historyczne skupione w Zakładzie Historii Pomorza IH PAN, zaprezentował zasięg języka polskiego na Pomorzu w okresie od XVI do XIX w. włącznie. Bogdan Wachowiak, podobnie jak Ślaski związany 8 Szczecin 1958, z. 7 8; ibidem, 1959, z H. Lesiński, Dwadzieścia lat Przeglądu Zachodniopomorskiego, Przegląd Zachodniopomorski 1977, z. 3, s. 5.

27 Szczecin z poznańską placówką, który w swoich pierwszych badaniach skupiony był mocno na historii Szczecina, przedstawił intensywność tutejszego życia portowego w XVI stuleciu. Do obecności wojskowej Polaków na Pomorzu w okresie napoleońskim nawiązywały rozważania Zbigniewa Rogaczewskiego, oparte całkowicie na literaturze. Do najnowszych dziejów Pomorza Zachodniego odnosiły się rozważania Bogdana Dopierały, analizującego tzw. kwestię polską w prowincji pomorskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego, i Bogusława Drewniaka, poświęcone polskiej emigracji (zarobkowej) na Pomorze Zachodnie na przełomie XIX i XX w. 10 Drugi zeszyt Szczecina ukazał się pod znamiennym hasłem Za wolność waszą i naszą i był skoncentrowany na wydarzeniach rewolucyjnych lat oraz na historii ruchu robotniczego na Pomorzu Zachodnim, stanowiąc jednocześnie pokłosie konferencji historyków polskich ze Szczecina i wschodnioniemieckich z Greifswaldu. Wydaje się rzeczą oczywistą, że w ten sposób redakcja pisma spłacała swój dług wobec Wydziału Propagandy KW PZPR, jednego z wydawców Szczecina. Pamiętać musimy jednocześnie, iż koła naukowe, wprawdzie nie werbalnie, ale w praktyce aprobowały politykę partii, gdyż wbrew woli tej siły politycznej budowa zrębów nauki humanistycznej na Pomorzu była niemożliwa 11. W nocie wstępnej do omawianego zeszytu czytamy m.in.: Czterdzieści lat temu, Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa zapoczątkowała erę wcielenia w realne kształty wielowiekowych dążeń mas ludowych [...]. Idee Rewolucji Październikowej dotarły i na te ziemie: na Pomorze Zachodnie. Zmagania mas ludowych Pomorza Zachodniego, ich walka pod kierownictwem Komunistycznej Partii Niemiec o wyzwolenie społeczne weszły na trwałe do dorobku rewolucyjnego niemieckiej klasy robotniczej. Pierwiastki współpracy z robotnikami polskimi i rosyjskimi na Pomorzu Zachodnim pozostaną na zawsze bezcennym świadectwem idei internacjonalizmu 12. Ten zeszyt zawierał jedenaście artykułów i trzy wspomnienia niemieckich działaczy komunistycznych z Pomorza. Trzej historycy niemieccy (Klaus Schreiner, Günther Heidorn i Johan Copius) zamieścili swoje teksty zarówno po polsku, jak i w języku niemieckim. Z polskich historyków Bogdan Dopierała scharakteryzował 10 Zob. Szczecin 1957, z W. Stępiński, Środowisko historyków Szczecina i Greifswaldu. Bilans otwarcia. Stan współpracy. Perspektywy, w: Regiony w dziejach Polski. Pomorze Zachodnie w tysiącleciu, red. P. Bartnik, K. Kozłowski, Szczecin 2000, s. 613 i n. 12 Szczecin 1957, z. 2.