i administracyjne studia prawnicze NR 16 (2) ROK 2016 e-issn ISSN A. Panasiuk: M. Pyka:

Transkrypt

1 # 16 (2) /2016 Studia Prawnicze i Administracyjne ISSN e-issn NR 16 (2) ROK 2016 studia prawnicze i administracyjne W numerze między innymi / In this issue: M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) / The political and legal thought of Louis de Saint Just ( ) A. Panasiuk: Psychologia ryzyka w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego / Psychology of risk in projects Public-Private Partnership M. Pyka: Protection Of Sovereign Bonds As Investments In International Investment Arbitration / Ochrona obligacji państwowych jako inwestycji w międzynarodowym arbitrażu inwestycyjnym Czasopismo indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (7 pkt.) / Journal indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (7 pts.) Wydawca / Publisher: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie / Warsaw Management University

2 ISSN e-issn NR 16 (2) ROK 2016 studia prawnicze i administracyjne Wydawca: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie Adres Redakcji i Wydawcy: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie ul. Kawęczyńska 36, Warszawa, tel wsm.warszawa.pl wydawnictwo@mac.edu.pl Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief: dr Jarosław Kostrubiec Sekretarz Redakcji / Managing Editor: dr Norbert Malec Redaktorzy tematyczni / Section Editors: prof. dr hab. Ewa Nowacka prof. dr hab. Kazimierz Piasecki Redaktor statystyczny / Statistical Editor: dr hab. Ewa Frątczak Redaktorzy językowi / Language Editors: język polski / Polish: Dorota Bruszewska, język angielski / English: Eric Banks (native speaker), Marta Dawidziuk, język rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat, język słowacki / Slovak language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker). Redaktor techniczny / Technical Editor: Wiesław Marszał Skład i łamanie / DTP: Wydawnictwo WSM. Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All images in accordance with: Okładka / Cover: Elżbieta Kąkol Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja papierowa. / The original (reference) version of the journal is the paper version Rada Naukowa / Editorial Board: Przewodniczący / Chairman: Prof. zw. dr hab. Alexander J. Belohlavek, Dr h.c. (USA) Członkowie / Members: prof. PhDr. Viera Bacova, PhD., DrSc. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. inż. Ján Bajtoš (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Alexander J. Belohlavek, dr h.c. (Czechy / Czech Republic), prof. dr hab. Ewgenii Bobosow (Białoruś / Belarus), prof. dr hab. Paweł Czarnecki (Polska / Poland), prof. dr Stanisław Dawidziuk (Polska / Poland), prof. ThDr. Josef Dolista, CSc. (Czechy / Czech Republic), prof. PhDr. Rudolf Dupkala, CSc. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Piotr Dutkiewicz (Kanada / Canada), prof. Devin Fore, PhD. (USA), prof. dr hab. Iurii Frytskyi (Ukraina / Ukraine), prof. dr Otar Gerzmava (Gruzja / Georgia), PhDr. Marta Gluchman, PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. Wasilij Pietrowicz Griszczenko (Federacja Rosyjska / Russia), prof. Ing. dr Renáta Hótová (Czechy / Czech Republic), prof. dr hab. Lech Jaczynowski (Polska / Poland), prof. dr hab. Bohdan Jałowiecki (Polska / Poland), prof. dr hab. Hassan Jamsheer (Irak / ), doc. PhDr. Nadežda Krajčova PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. MUDr. Vladimir Krčmery, PhD, DrSc., dr h.c. Mult. (Słowacja / Slovakia), dr Izabella Kust (Polska / Poland), prof. dr Botwin Marenin (USA), JUDr. Maria Marinicova, PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. John McGraw (Kanada / Canada), prof. dr hab. Nella Nyczkało (Ukraina / Ukraine), prof. dr hab. dr h.c. Hans Joachim Schneider (Niemcy / Germany), Bp prof. ThDr. PhDr. Stanislav Stolarik PhD. (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Maria Szyszkowska (Polska / Poland), prof. dr hab. Peter Vojcik (Słowacja / Slovakia), prof. dr hab. Minoru Yokoyama (Japonia / Japan). Czasopismo indeksowane / Journal indexed by: Index Copernicus International, BazEkon, BazHum Studia Prawnicze i Administracyjne to KWARTALNIK z zakresu prawa i administracji zawierający artykuły, w których pracownicy naukowi przedstawiają i analizują bieżące problemy prawne i administracyjne zachodzące nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Celem periodyku jest uczynienie z czasopisma ogniwa spajającego poglądy ugruntowane w doktrynie oraz nowe tendencji w zakresie nauk prawnych i administracyjnych. Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przygotowywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stronie internetowej czasopisma w zakładce Wydawnictwo / All articles are peer reviewed. The procedure for reviewing articles, and the Guide for Authors can be found on the website of the journal ( Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie wykonywana jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors. Drukowane w Polsce / Printed in Poland Nakład / Circulation: 150 Za publikację w Studiach Prawniczych i Administracyjnych (zgodniez Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 7 pkt. / Authors of Studies in Law and Administration receive 7 points (according Polish Ministry of Science and Higher Education) Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie (Warsaw Management University) Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji bez zgodny posiadacza praw autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

3 Spis treści / Contents Małgorzata Czuryk, Mirosław Karpiuk Michał Kiedrzynek Marcin Konarski Stosunek służby oraz stosunek pracy w jednostkach zmilitaryzowanych i jednostkach przewidzianych do militaryzacji / Service relationship and employment relationship in militarized units and units to be militarized Obowiązki przedsiębiorcy związane z gospodarką odpadami opakowaniowymi wynikające z ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi / Obligations of the trader related to the management of packaging waste arising from the Act on packaging and packaging waste Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) / The political and legal thought of Louis de Saint Just ( ) Angelika Kurzawa Pomoc dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej dodatek energetyczny / Support for vulnerable customers of electricity energy allowance 35 Andrzej Panasiuk Psychologia ryzyka w projektach partnerstwa publicznoprywatnego / Psychology of risk in projects Public-Private Partnership 41

4 Spis treści cd. / Contents cont. Michał Pyka Jarosław Skowyra Jarosław Witkowski Protection Of Sovereign Bonds As Investments In International Investment Arbitration / Ochrona obligacji państwowych jako inwestycji w międzynarodowym arbitrażu inwestycyjnym Osadzenie w zakładzie karnym a zakres zdolności majątkowych i zarobkowych zobowiązanego do alimentacji / The imprisonment in relation to property and income capacity of the person with alimony obligation Zmiany w kodeksie postępowania administracyjnego spowodowane wpływem prawa i standardów europejskich wybrane zagadnienia / Changes introduced to Polish Code of Administrative Procedure due to influence of European law and standards selected issues Marcin Rudnicki, Anna Tęcza Paciorek Glosa do uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 8 grudnia 2014 r., II FPS 5/14 / Voices raised to the resolution of the Supreme Administrative Court dated 8 December 2014, II FPS 5/14 65

5 Małgorzata Czuryk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Mirosław Karpiuk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str. 3-8 Stosunek służby oraz stosunek pracy w jednostkach zmilitaryzowanych i jednostkach przewidzianych do militaryzacji / Service relationship and employment relationship in militarized units and units to be militarized Abstract The performance of entrusted duties can be carried out in the context of the service relationship, or the employment relationship, depending on what model is chosen by the legislator. In the field of security, public order or national defense most of the tasks are very often performed in the service. With regard to persons serving in militarized units the general labour law is applicable. Still, it is possible to introduce special regulations if they can be applied in such units. This also refers to the number of working hours and the time schedule of service in militarized units. The legislator allows the possibility of setting the number of working hours and the time schedule other than generally accepted in the labour law. However, it cannot apply to the principles protecting women s work and the employment of the juveniles as well as the standards relating to the working time in particularly unfavourable or harmful conditions, and to employees recognized as disabled persons. Key words: defense, militarized unit, service, mobilization, war, state of emergency Umacnianie obronności Rzeczypospolitej Polskiej, przygotowanie ludności i mienia narodowego na wypadek wojny, czy też wykonywanie innych zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony, należy nie tylko do podmiotów publicznych, ale również do innych jednostek organizacyjnych, czy organizacji społecznych, zobowiązani w tym zakresie są także wszyscy obywatele 1. Zadania takie można również postawić przed jednostkami zmilitaryzowanymi. W przypadku jednostek zmilitaryzowanych w zdecydowanym zakresie mamy do czynienia ze stosunkiem służby. 1 Zob. art. 2 Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 827 ze zm.), dalej u.p.o.o. Streszczenie Wykonywanie powierzonych obowiązków może się odbywać w ramach stosunku służby, bądź też stosunku pracy, w zależności, jaki model wybrał ustawodawca. W przypadku sfery bezpieczeństwa, porządku publicznego, czy obronności bardzo często większość zadań realizowanych jest w ramach służby. W odniesieniu do osób pełniących służbę w jednostkach zmilitaryzowanych co do zasady zastosowanie będą miały ogólnie obowiązujące przepisy prawa pracy, a także przepisy szczególne, o ile obowiązują one w takich jednostkach. Dotyczy to także wymiaru oraz rozkładu czasu służby w jednostkach zmilitaryzowanych. Ustawodawca dopuszcza możliwość ustalania innego niż określonego w ogólnie obowiązujących przepisach prawa pracy wymiaru i rozkładu czasu służby, co nie może jednak naruszać zasad ochrony pracy kobiet i zatrudnienia młodocianych, a także norm dotyczących czasu pracy pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia, jak również pracowników uznanych za osoby niepełnosprawne. Słowa kluczowe: obronność, jednostka zmilitaryzowana, służba, mobilizacja, wojna, stan wyjątkowy W jednostkach przewidzianych do militaryzacji będzie występował stosunek pracy. Należy jednak podkreślić, że ze względu na obsadę personalną, kompetencje, czy nałożone obowiązki i ponoszoną odpowiedzialność, większe znaczenie będzie miała służba. Wykonywanie czynności pracowniczych w jednostkach przewidzianych do militaryzacji ma, co do zasady charakter przejściowy, ponieważ wraz z dniem objęcia ich militaryzacją, stają się one jednostkami zmilitaryzowanymi, a osoby, którym nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne do tych jednostek, są osobami pełniącymi służbę w takiej jednostce, militaryzacja powoduje zatem zmianę stosunku pracy na stosunek służby (w przypadku nadania przydziału organizacyjno-mobilizacyjnego). Osoby zwolnio-

6 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl ne ze służby w jednostce zmilitaryzowanej oraz osoby niepowołane do służby pozostają jednak pracownikami jednostki zmilitaryzowanej. W ramach służby może być realizowany konstytucyjny obowiązek obrony Ojczyzny 2. Dla obywateli polskich jest to obowiązek powszechny 3, przy czym powszechność ta ma charakter względny i odnosi się do osób będących w odpowiednim wieku oraz cieszących się stanem zdrowia umożliwiającym pełnienie tej służby 4. Kryterium wieku i zdrowia również obowiązuje w przypadku służby w jednostkach zmilitaryzowanych, w tym też jako formy realizacji obowiązku obrony. Podstawowym celem działania jednostek zmilitaryzowanych jest rozwinięcie systemu obronności oraz zapewnienie jego właściwego, adekwatnego do zagrożenia, działania. Stanowią one również wsparcie dla systemu bezpieczeństwa, gdy zagrożenie ma postać kwalifikowaną. Jednostki takie są m.in. wsparciem dla funkcjonowania Sił Zbrojnych RP, czy dla wykonywania przez nie konstytucyjnych i ustawowych zadań związanych z obronnością, a także zapewniają odpowiednie warunki działania strategicznych systemów (m.in. łączności, transportu, energetyki), czy zabezpieczeniem odpowiedniego stanu infrastruktury obronnej, odpowiedzialne są również one za zabezpieczenie informacyjne systemu obronności W przypadku ogłoszenia mobilizacji, w czasie wojny oraz w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Rada Ministrów może objąć militaryzacją jednostki organizacyjne, które wykonują zadania szczególnie ważne dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, a także jednostki organizacyjne specjalnie tworzone do wykonywania takich zadań, co wynika z art. 174 ust. 1 i 4 u.p.o.o. Militaryzacja jest uruchamiana w trzech przypadkach: w razie mobilizacji, wojny oraz stanu wyjątkowego obowiązującego na całym terytorium państwa. Służba w jednostkach zmilitaryzowanych dotyczy wykonywania zadań szczególnie ważnych z punktu widzenia obronności, czy też bezpieczeństwa państwa. Przy czym ustawodawca nie rozstrzyga jakie to szczególnie ważne zadania determinują podejmowanie odpowiednich czynności służbowych, adekwatnych do zagrożenia i celu militaryzacji. 2 Obowiązek taki wprowadza art. 85 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). 3 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s Osoby, które zostały przeznaczone na podstawie karty przydziału do służby w jednostkach zmilitaryzowanych podlegają powołaniu w terminie oraz miejscu określonych w wezwaniu 5. Należy podkreślić, że to właśnie w formie kart przydziału nadaje się przydziały organizacyjno-moblizacyjne. Wnioski dotyczące objęcia jednostek organizacyjnych przygotowaniami do militaryzacji podlegają rozpatrzeniu przez Radę Ministrów po wyrażeniu opinii przez Ministra Obrony Narodowej, która to opinia zawiera ocenę limitów osób, rozumianych jako maksymalna liczba osób, które przewiduje się powołać do służby w jednostce zmilitaryzowanej oraz ocenę zgodności deklarowanego we wniosku przeznaczenia poszczególnych jednostek organizacyjnych z zadaniami wynikającymi z Planu Reagowania Obronnego Rzeczypospolitej Polskiej lub z zadaniami określonymi w programie mobilizacji gospodarki 6, co wynika z 4 ust. 2 r.m.j.o. Istotne znaczenie dla organu opiniującego ma maksymalna liczba osób, które przewiduje się powołać do służby w jednostce zmilitaryzowanej (limity osób), do tej przesłanki Minister Obrony Narodowej w zajętym stanowisku musi się odnieść. Ustalenia Rady Ministrów dotyczące maksymalnej liczby osób, które przewiduje się powołać do służby w jednostce zmilitaryzowanej ujmuje się w wykazie jednostek organizacyjnych podlegających militaryzacji. Na podstawie tego wykazu sporządzane jest zbiorcze zestawienie zadań, w którym zamieszcza się m.in. informacje i dane dotyczące istniejących jednostek organizacyjnych przewidzianych do militaryzacji, zawierające limit osób, a w stosunku do specjalnie tworzonych jednostek zmilitaryzowanych w szczególności informacje i dane dotyczące wielkości skompletowania stanu osobowego i eta- 5 3 ust. 4 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 listopada 2009 r. w sprawie militaryzacji jednostek organizacyjnych wykonujących zadania na rzecz obronności lub bezpieczeństwa państwa (Dz.U. Nr 210, poz. 1612), dalej r.m.j.o. 6 Program mobilizacji gospodarki ustalany przez Radę Ministrów wskazuje: 1) zadania organów administracji rządowej w zakresie prowadzenia działań organizacyjno-planistycznych, które są związane z przygotowaniem gospodarki do funkcjonowania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa oraz w czasie wojny; 2) zadania, jakie mogą być nałożone na przedsiębiorców, które mają szczególne znaczenie gospodarczo-obronne w zakresie dostaw lub remontów uzbrojenia i sprzętu wojskowego na potrzeby: a) Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz wojsk sojuszniczych realizujących wspólne zadania obronne na terytorium RP, b) jednostek organizacyjnych, które są nadzorowane, podległe lub podporządkowane ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, c) jednostek organizacyjnych Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, d) jednostek organizacyjnych, które są nadzorowane, podległe lub podporządkowane Ministrowi Sprawiedliwości; 3) możliwości dotyczące zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych ludności oraz możliwości produkcyjno-usługowe wybranych działów gospodarki, art. 4a ust. 2 Ustawy z dnia 23 sierpnia 2001 r. o organizowaniu zadań na rzecz obronności państwa realizowanych przez przedsiębiorców (Dz.U. Nr 122, poz ze zm.). 4

7 M. Czuryk, M. Karpiuk: Stosunek służby oraz stosunek pracy w jednostkach zmilitaryzowanych i jednost... towego wyposażenia jednostki, do czego zobowiązuje 5 ust. 1-2 r.m.j.o. Limity osób, które mają być powołane do służby znajdują swoje odbicie w dwóch dokumentach: wykazie jednostek organizacyjnych podlegających militaryzacji oraz zbiorczym zestawieniu zadań, informacje te stanowią ich integralną część. Prawodawca do zadań ministrów i wojewodów, a także organów wyznaczonych przez nich, odpowiedzialnych za realizację poszczególnych przedsięwzięć związanych z przygotowaniem do militaryzacji zalicza m.in.: ustalanie etatów jednostek zmilitaryzowanych, jak też ustalanie, stosownie do specyfiki jednostek przewidzianych do militaryzacji, sposobu zakwaterowania oraz wyżywienia stanów osobowych tych jednostek, czy ustalanie programów szkolenia oraz organizowanie i nadzorowanie szkolenia w jednostkach przewidzianych do militaryzacji, obowiązki te wynikają z 9 ust. 2 r.m.j.o. Powyższe ustalenia nie są bez znaczenia z punktu widzenia służby w jednostkach zmilitaryzowanych, gdyż w różnym stopniu oddziałują one na służbę, gdzie zasadnicze znaczenie ma kwestia określenia etatów, przewidzianych dla danej jednostki zmilitaryzowanej, ważne są też kwestie szkoleniowe, a ze względów bytowych oczywista jest potrzeba określenia sposobu zakwaterowania oraz wyżywienia. Według 11 ust. 1-2 r.m.j.o. do zadań kierowników jednostek organizacyjnych przewidzianych do militaryzacji w szczególności należy: 1) opracowanie regulaminu organizacyjnego jednostki zmilitaryzowanej obejmującego m.in. zadania i obowiązki kierownika jednostki, jak również innych osób funkcyjnych jednostki zmilitaryzowanej, zakres obowiązków na poszczególnych stanowiskach etatowych, dobowy wymiar i rozkład czasu służby oraz pracy, a także uprawnienia osób pełniących służbę w jednostce zmilitaryzowanej; 2) planowanie uzupełnienia potrzeb osobowych jednostki przewidzianej do militaryzacji; 3) zapewnienie obsady kadrowej jednostki zmilitaryzowanej, w szczególności przez prowadzenie postępowania reklamacyjnego oraz nadawanie przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych pracownikom jednostki organizacyjnej przewidzianym do służby w tej jednostce; 4) prowadzenie szkolenia osób przeznaczonych do służby w jednostce zmilitaryzowanej. Ponadto kierownicy baz formowania w planie formowania jednostki zmilitaryzowanej określają m.in. sposób powołania osób przeznaczonych do pełnienia służby w jednostce zmilitaryzowanej, a także organizację skompletowania stanu osobowego, czy organizację zakwaterowania i żywienia. W publicznoprawnych stosunkach służbowych element ofiarności łączy się z dyspozycyjnością, jako warunkiem sprawnego wykonywania zadań doniosłych dla państwa oraz jego obywateli 7. Realizacja zadań związanych z obronnością wymaga dużego zaangażowania podmiotów należących do tej sfery, w tym często natychmiastowego, długotrwałego i wyczerpującego działania na rzecz przeciwdziałania zagrożeniu, bądź usunięcia jego skutków, właśnie takie cele przyświecają służbie w jednostkach zmilitaryzowanych, która powinna być traktowana jako misja publiczna. W przypadku jednostek zmilitaryzowanych mamy do czynienia ze stosunkiem służby (dotyczy to większości osób) oraz stosunkiem pracy (pracownicy obsługi, osoby zwolnione ze służby, osoby niepowołane do służby), z tym że z punktu widzenia struktury osobowej zdecydowanie większe znaczenie należy przypisać służbie. Stosunki te w znaczny sposób, już na wstępie, gdy nie mamy jeszcze do czynienia ze statusem jednostki organizacyjnej jako zmilitaryzowanej, a przeznaczonej do militaryzacji, kształtuje kierownik takiej jednostki, bądź kierownik jednostki organizacyjnej stanowiącej bazę formowania specjalnie tworzonej jednostki zmilitaryzowanej, w szczególności tworząc regulamin organizacyjny jednostki zmilitaryzowanej, w pierwszym przypadku, a także plan formowania jednostki zmilitaryzowanej, w przypadku kierownika bazy formowania. Przesłanki służby (negatywne oraz pozytywne), zatem uniemożliwiające jej pełnienie, bądź dopuszczające do niej, przewidziane są w art. 175 ust. 3-4 u.o.p.o. W czasie pokoju przydziały organizacyjno-mobilizacyjne mogą być nadawane mężczyznom, którzy nie ukończyli sześćdziesięciu lat życia oraz kobietom, które nie ukończyły pięćdziesięciu lat życia. Po objęciu militaryzacją ustalonych jednostek organizacyjnych przydziały do tych jednostek nadaje się także osobom, które nie osiągnęły wieku określonego we właściwych przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym. Przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych nie nadaje się osobom, które: 1) przekroczyły powyżej wskazany wiek; 2) nie ukończyły osiemnastu lat życia; 3) są osobami o nieuregulowanym stosunku do służby wojskowej; 4) posiadają nadane przydziały kryzysowe, bądź przydziały mobilizacyjne albo pracownicze przydziały mobilizacyjne do jednostek wojskowych; 5) są funkcjonariuszami następujących podmiotów bezpieczeństwa: Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby 7 P. Wojtunik, Pojęcie, źródła i przedmiot prawa stosunków służbowych, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013, Nr 5, s Cechą stosunku służbowego jest fakt podlegania prawu administracyjnemu, nie prawu pracy, P. Szustakiewicz, Postępowanie dyscyplinarne w służbach specjalnych w świetle orzecznictwa sądów administracyjnych, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013, Nr 5, s

8 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl Więziennej, Straży Ochrony Kolei i Państwowej Straży Pożarnej, o ile osoby te na podstawie przepisów szczególnych mogą pełnić służbę w przypadku ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny oraz przy tym są przeznaczone do pełnienia tej służby; 6) zostały uznane za stale lub długotrwale niezdolne do pracy w gospodarstwie rolnym 8, bądź też za całkowicie niezdolne do pracy oraz samodzielnej egzystencji, czy za całkowicie niezdolne do pracy 9 lub zaliczone do osób o znacznym stopniu niepełnosprawności albo umiarkowanym stopniu niepełnosprawności 10 ; 7) zostały skazane na karę pozbawienia wolności i oczekują na jej odbycie, bądź ją odbywają. Z punktu widzenia służby w jednostkach zmilitaryzowanych muszą być spełnione przesłanki pozytywne, przy braku przesłanek negatywnych. Przeznaczenie osób do służby w jednostkach zmilitaryzowanych, jak stanowi art. 175 u.o.p.o., odbywa się w drodze nadania im przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do tych jednostek. Przydziały nadawane są także po objęciu militaryzacją ustalonych jednostek organizacyjnych. Osobom, które są zatrudnione w istniejących jednostkach przewidzianych do militaryzacji, a także jednostkach organizacyjnych stanowiących bazę formowania specjalnie tworzonych jednostek przewidzianych do militaryzacji, przydziały organizacyjno-moblizacyjne nadaje się w formie zbiorowej listy 8 Zob. art. 6 pkt 11a Ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tj. Dz.U. z 2016 r., poz. 277) w zw. z art. 10 ust. 2 Ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461). 9 Za całkowicie niezdolną do pracy uważa się osobę, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, art. 12 ust. 2 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm.). Rozstrzygnięcie o całkowitej niezdolności do pracy w przedmiocie naruszenia sprawności organizmu oraz wynikających stąd ograniczeń możliwości wykonywania pracy ze swej istoty wymaga wiadomości medycznych o charakterze specjalnym, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 10 listopada 2011 r., III AUa 109/15, LEX Nr Do znacznego stopnia niepełnosprawności ustawodawca zalicza osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej oraz wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej, bądź też długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Z kolei do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zaliczana jest osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy tylko w warunkach pracy chronionej lub wymagająca czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych, art. 4 ust. 1-2 Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tj. Dz.U. z 2011 r. Nr 127 poz. 721 ze zm.). Pojęcia niepełnosprawności nie można utożsamiać z pojęciem niezdolności do pracy, gdyż nie są one tożsame, a różnice pomiędzy nimi występują zarówno na płaszczyźnie definicyjnej, jak również w zakresie orzekania o każdym z tych stanów, które z kolei stanowią przesłankę do przyznania innego rodzaju świadczeń, czy też uprawnień, Wyrok SN z dnia 12 stycznia 2005 r., I UK 102/04, LEX Nr imiennej. Pozostałym osobom przydziały te nadaje się w formie kart przydziału. Przydziały organizacyjno-mobilizacyjne nadają: 1) kierownicy istniejących jednostek przewidzianych do militaryzacji, a także jednostek organizacyjnych stanowiących bazę formowania specjalnie tworzonych jednostek przewidzianych do militaryzacji oraz kierownicy jednostek zmilitaryzowanych osobom zatrudnionym w tych jednostkach (osobom będącym żołnierzami rezerwy przydziały nadawane są w uzgodnieniu z wojskowym komendantem uzupełnień właściwym ze względu na miejsce pobytu stałego lub miejsce zamieszkania osoby, której ma być nadany przydział); 2) wojskowi komendanci uzupełnień właściwi ze względu na miejsce pobytu stałego lub miejsce zamieszkania pozostałym osobom (działają oni na wniosek kierownika jednostki przewidzianej do militaryzacji). Przydział organizacyjno-mobilizacyjny nadany w czasie pokoju unieważniany jest w przypadku, gdy osoba, której nadano przydział m.in.: 1) otrzymała kartę mobilizacyjną do jednostki wojskowej; 2) została powołana do czynnej służby wojskowej; 3) zrzekła się obywatelstwa polskiego; 4) zamieszkała na stałe poza granicami RP; 5) otrzymała wypowiedzenie stosunku pracy, bądź też rozwiązała stosunek pracy lub służby z pracodawcą, który nadał przydział organizacyjno-mobilizacyjny. Przeznaczenie do służby w jednostkach zmilitaryzowanych następuje w formie nadania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych, które przyjmują postać zbiorowej listy imiennej, bądź karty przydziału, w zależności od tego, kto jest objęty przydziałem. Nadanie przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do służby w jednostce zmilitaryzowanej dokonuje się na stanowiska określone w etacie tej jednostki. Dane osób, którym nadano, a także unieważniono przydziały organizacyjno-mobilizacyjne, są ewidencjonowane w książce obsady etatowej jednostki zmilitaryzowanej, poprzez odnotowanie m.in. serii i numeru oraz daty wydania kart przydziału osobom przeznaczonym do służby w tej jednostce, czy też powodu unieważnienia nadanych przydziałów 11. Kwestie dotyczące pełnienia służby na określonym stanowisku determinuje określenie tego stanowiska w etacie danej jednostki. Etat taki przewiduje istnienie określonych stanowisk, na które następnie następuje przydział, brak danego stanowiska w etacie jednostki zmilitaryzowanej uniemożliwia powołanie na to stanowisko określonej osoby poprzez pozaetatowe jego utworzenie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 lutego 2010 r. w sprawie nadawania przydziałów organizacyjno-mobilizacyjnych do jednostek zmilitaryzowanych (Dz.U. Nr 41, poz. 234), dalej r.n.p. 6

9 M. Czuryk, M. Karpiuk: Stosunek służby oraz stosunek pracy w jednostkach zmilitaryzowanych i jednost... Przeznaczenie danej osoby do służby w jednostce zmilitaryzowanej, co wynika z 14 r.n.p., następuje z chwilą wydania karty przydziału. Osoby, które są zatrudnione w jednostce przewidzianej do militaryzacji lub w bazie formowania i jednocześnie zakwalifikowane do służby w jednostce zmilitaryzowanej uznaje się za przeznaczone do tej służby w momencie złożenia podpisu na zbiorowej liście imiennej. Chwila przeznaczenia określonej osoby do służby w jednostce zmilitaryzowanej jest istotna ze względu na podleganie określonemu reżimowi prawnemu, determinującemu stosowne obowiązki. Ze względu na właściwe wykonywanie obowiązków w ramach służby w jednostkach zmilitaryzowanych, jej profesjonalizację, ważne jest odpowiednie przygotowanie, co mają zapewnić m.in. ćwiczenia. Ćwiczenia zarówno zwiększają sprawność fizyczną, jak też pozwalają na opracowanie (dopracowanie) pewnych wzorców działania w przypadku zagrożenia, co jest niezwykle ważne z punktu widzenia wykonywania zadań i kompetencji wywodzących się ze sfery bezpieczeństwa i obronności. Obowiązek odbywania ćwiczeń wprost wynika z art. 176 u.p.o.o., w świetle którego osoby, którym nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne, są zobowiązane do odbywania ćwiczeń w jednostkach przewidzianych do militaryzacji w czasie wolnym od pracy w wymiarze do piętnastu dni w roku, w tym nie więcej niż pięć dni ustawowo wolnych od pracy 12. Osoby te, jeżeli mają lub mogą mieć dostęp do informacji niejawnych, podlegają postępowaniu sprawdzającemu. Postępowanie sprawdzające przeprowadza Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, bądź Służba Kontrwywiadu Wojskowego, na pisemny wniosek kierownika jednostki organizacyjnej przewidzianej do militaryzacji, do której nadano przydziały organizacyjno-mobilizacyjne 13. Celem postępowania sprawdzającego jest ustalenie, czy osoba sprawdzana daje rękojmię zachowania tajemnicy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 kwietnia 2016 r. w sprawie określenia liczby osób powoływanych w 2016 r. do odbycia ćwiczeń w jednostkach przewidzianych do militaryzacji (Dz.U. z 2016 r., poz. 502) określa liczbę osób powoływanych w 2016 r. do odbycia ćwiczeń w jednostkach przewidzianych do militaryzacji, organizowanych w związku z potrzebą zapewnienia realizacji zadań przewidzianych dla tych jednostek na czas mobilizacji oraz wojny do 1900 osób. 13 Zob. także: M. Karpiuk, Informacje niejawne i ich rola w sferze wykonywania administracji publicznej, [w:] M. Karpiuk, K. Chałubińska- Jentkiewicz, Informacja i informatyzacja w administracji publicznej, Warszawa 2015, s. 37, M. Czuryk, Informacja w administracji publicznej, Warszawa 2015, s. 174, K. Chałubińska-Jentkiewicz, Ochrona informacji niejawnych, [w:] M. Karpiuk, K. Chałubińska-Jentkiewicz, Prawo bezpieczeństwa informacyjnego, Warszawa 2015, s. 159, czy T. Gołębiewski, Zmiany w zakresie bezpieczeństwa osobowego, wprowadzone nową ustawą o ochronie informacji niejawnych, [w:] Ochrona informacji niejawnych, Warszawa 2011, s Art. 24 ust. 1 Ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. Nr 182, poz ze zm.). Powołanie do odbycia ćwiczeń następuje w związku z: 1) realizacją planu szkolenia jednostek przewidzianych do militaryzacji, w tym szkolenia, które jest organizowane w celu sprawdzenia gotowości do działania specjalnie tworzonych jednostek zmilitaryzowanych, lub 2) użyciem jednostek przewidzianych do militaryzacji w związku ze zwalczaniem klęsk żywiołowych, bądź usuwaniem ich skutków. Ćwiczenia związane z realizacją planu szkolenia organizowane są w jednostkach organizacyjnych, które stanowią bazę formowania specjalnie tworzonych jednostek zmilitaryzowanych oraz w istniejących jednostkach przewidzianych do militaryzacji, w których ćwiczenia odbywają się w wymiarze przewidzianym dla żołnierzy rezerwy. Powołanie do odbycia ćwiczeń w trybie natychmiastowego stawiennictwa następuje w przypadku zarządzenia sprawdzenia gotowości do działania specjalnie tworzonej jednostki zmilitaryzowanej, a może nastąpić w związku ze zwalczaniem klęsk żywiołowych, bądź usuwaniem ich skutków 15. Ćwiczenia są elementem planu szkolenia jednostek przewidzianych do militaryzacji. Organizowane są również w związku z użyciem jednostek przewidzianych do militaryzacji do zwalczania klęsk żywiołowych, czy też do usuwania ich skutków. Potrzeba przeciwdziałania zagrożeniom jest zatem determinantem obowiązku powołania do ćwiczeń. Dotychczasowy stosunek pracy osób, które pełnią służbę w jednostkach zmilitaryzowanych ulega zawieszeniu z dniem powołania ich do tej służby, a jednocześnie powstaje z mocy prawa stosunek służbowy militaryzacji, co wynika z art. 182 ust. 1 u.p.o.o. Ustawodawca przewidział automatyzm w zakresie zamiany stosunku pracy na stosunek służby, który następuje w momencie powołania pracownika do służby w jednostce zmilitaryzowanej. Stosunek służbowy militaryzacji powstaje ex lege, nie powodując wygaśnięcia, a zawieszenie stosunku pracy. Dana osoba nie może jednocześnie świadczyć pracy i pełnić służby w danej jednostce zmilitaryzowanej, w związku z czym, by była ona należycie chroniona, powołanie do służby powoduje zawieszenie, a nie wygaśnięcie stosunku pracy. Przyjęcie innego rozwiązania, skutkującego np. wypowiedzeniem umowy o pracę w przypadku powołania do służby, powodowałoby w przypadku wygaśnięcia stosunku służbowego militaryzacji, brak dalszego za Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 2004 r. w sprawie powoływania do odbycia ćwiczeń w jednostkach przewidzianych do militaryzacji (Dz.U. Nr 264, poz. 2627). Osobie odbywającej ćwiczenia (osobie, która nie będąc pracownikiem jednostki przewidzianej do militaryzacji, stawiła się do odbycia ćwiczeń w tej jednostce) przysługuje wynagrodzenie według posiadanego przez nią stopnia wojskowego, liczone w stawce dziennej, 3 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia osób odbywających ćwiczenia w jednostkach przewidzianych do militaryzacji (Dz.U. Nr 17, poz. 143). 7

10 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl trudnienia takiej osoby i w związku z czym konieczność ponownego nawiązania przez nią stosunku pracy z daną jednostką organizacyjną. Bibliografia/References Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa Chałubińska-Jentkiewicz K., Ochrona informacji niejawnych, [w:] M. Karpiuk, K. Chałubińska-Jentkiewicz, Prawo bezpieczeństwa informacyjnego, Warszawa Czuryk M., Informacja w administracji publicznej, Warszawa Gołębiewski T., Zmiany w zakresie bezpieczeństwa osobowego, wprowadzone nową ustawą o ochronie informacji niejawnych, [w:] Ochrona informacji niejawnych, Warszawa Karpiuk M., Informacje niejawne i ich rola w sferze wykonywania administracji publicznej, [w:] M. Karpiuk, K. Chałubińska-Jentkiewicz, Informacja i informatyzacja w administracji publicznej, Warszawa Szustakiewicz P., Postępowanie dyscyplinarne w służbach specjalnych w świetle orzecznictwa sądów administracyjnych, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013, Nr 5. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa Wojtunik P., Pojęcie, źródła i przedmiot prawa stosunków służbowych, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013, Nr 5. 8

11 Michał Kiedrzynek Uniwersytet Wrocławski Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str Obowiązki przedsiębiorcy związane z gospodarką odpadami opakowaniowymi wynikające z ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi / Obligations of the trader related to the management of packaging waste arising from the Act on packaging and packaging waste Abstract The issue of the management of packaging and packaging waste for many years the object of interest of the legislator EU and Polish. There are specific provisions in relation to the general rule contained in the law on waste. Act on packaging and packaging waste provides for a series of obligations on entrepreneurs. The most important of these include the registration obligation, the obligation of recovery of packaging, conducting public education campaigns and also the collection of waste. Despite the introduction of a number of facilities in relation to the previously applicable regulation, for example. Flexibility perform statutory duties, but that the current rules do not abjure defects. We continue to needlessly local authorities involved in the waste management system. It also seems unnecessary to impose the duty collection by commercial networks. Key words: environmental protection, waste, packaging, administration, entrepreneurs, responsibilities. 1. Wstęp Opakowania we współczesnej gospodarce pełnią niebagatelna rolę. Przyjmuje się, że ich rola funkcjonalna i użytkowa dotyczy przede wszystkim zabezpieczenia zawartości przed działaniem czynników zewnętrznych (lub odwrotnie - ochrona otoczenia przed substancjami szkodliwymi i niebezpiecznymi), a także ułatwienia manipulacji i przemieszczania wyrobów podczas magazynowania, transportu, dystrybucji rynkowej, sprzedaży detalicznej i użytkowania 1. 1 H. Żakowska, Nowe regulacje dotyczące opakowań i odpadów opakowaniowych - obowiązki przedsiębiorców i handlowców. Wybór Streszczenie Problematyka gospodarowania opakowaniami i odpadami opakowaniowymi jest od wielu lat obiektem zainteresowania prawodawcy unijnego jak i polskiego. Są to przepisy szczególne w stosunku do ogólnej regulacji zawartej w ustawie o odpadach. Ustawa o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, przewiduje szereg obowiązków ciążących na przedsiębiorcach. Do najważniejszych z nich należą obowiązek rejestracji, obowiązek odzysku opakowań, prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych, czy też prowadzenia zbiórki odpadów. Pomimo wprowadzenia szeregu udogodnień w stosunku do poprzednio obowiązującej regulacji, jak np. uelastycznienia wykonywania obowiązków ustawowych, to jednak obecne przepisy nie wystrzegły się wad. W dalszym ciągu niepotrzebnie zaangażowano władze samorządowe w system gospodarowania odpadami. Niepotrzebnym wydaje się także narzucenie obowiązku zbiórki odpadów przez sieci handlowe. Słowa kluczowe: ochrona środowiska, odpady, opakowania, prawo, administracja, przedsiębiorcy, obowiązki. Opakowania po spełnieniu swojej roli stają się odpadami. Zagadnienie odpadów w prawie polskim zostało uregulowane na gruncie szeregu aktów prawnych. Najważniejszym z nich jest ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach 2. Ustawa ta określa najważniejsze środki służące ochronie zdrowia, życia i środowiska zmierzające do zapobiegnięcia lub zmniejszenia zagrożeń związanych z wytworzeniem i gospodarowaniem odpadami. Jednak istnieją rodzaje odpadów, które ustawodawca ureguprzepisów, Bielsko-Biała 2003, s Dz. U z 2013, poz. 21 z późn. zm.

12 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl lował osobnymi ustawami, np. samochody, baterie czy wydobywcze. Do odpadów, które zostały uregulowane odrębnym aktem prawnym należą także odpady opakowaniowe, którymi gospodarka została uregulowana na gruncie ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi 3. Zastąpiła ona poprzednio obowiązującą ustawę z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. z 2001 Nr 63, poz. 638 z późn. zm.), której zarzucano nieefektywność i tworzenie szerokiego pola do nadużyć 4. Zgodnie z art. 1 ust. 1 u.g.o.o.o. ustawa określa: 1) wymagania, jakim powinny odpowiadać opakowania wprowadzane do obrotu, 2) zasady działania organizacji odzysku opakowań, 3) zasady postępowania z opakowaniami oraz odpadami opakowaniowymi, 4) zasady ustalania i pobierania opłaty produktowej - w celu zmniejszenia ilości i szkodliwości dla środowiska materiałów i substancji zawartych w opakowaniach i odpadach opakowaniowych oraz ilości i szkodliwości dla środowiska opakowań i odpadów opakowaniowych na etapie procesu produkcyjnego, wprowadzania do obrotu, dystrybucji i przetwarzania, w szczególności przez wytwarzanie czystych produktów i stosowanie czystych technologii. Przyjęcie ustawy było elementem wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i odpadów 1) opakowaniowych 5. Na samym początku ustawy, oprócz obowiązków związanych z środkami niebezpiecznymi będącymi środkami ochrony roślin ustawa wskazuje także na obowiązki przedsiębiorców. Zgodnie z art. 1 ust. 2 u.g.o.o.o. Ustawa określa prawa i obowiązki przedsiębiorców: 1) będących organizacjami odzysku opakowań; 2) dokonujących wewnątrzwspólnotowej dostawy: a) odpadów opakowaniowych, b) produktów w opakowaniach; 3) dystrybuujących produkty w opakowaniach; 4) eksportujących: a) odpady opakowaniowe, b) opakowania, c) produkty w opakowaniach; 5) prowadzących recykling lub inny niż recykling proces odzysku odpadów opakowaniowych; 6) wprowadzających opakowania; 7) wprowadzających produkty w opakowaniach. Z uwagi na krótki okres obowiązywania ustawy, niewiele jest na wskazany temat literatury jak i orzeczeń sądów administracyjnych. Tematem niniejszego opracowania będzie więc wskazanie najważniejszych obowiązków 3 Dz. U. z 2013, poz. 888; w dalszych częściach niniejszej publikacji akt prawny będzie określany skrótem u.g.o.o.o. 4 E. I. Zgajewska, Problematyka fałszowania dokumentów w procesie gospodarowania opakowaniami i odpadami opakowaniowymi [w:] Gospodarka odpadami. Problematyka prawna i ekokryminologiczna, (red.) W. Pływaczewski, Sz. Buczyński, Olsztyn 2013, 76 i n. 5 Dz. Urz. WEL. 365 z str. 10 z późn. zm. przedsiębiorcy związanych z gospodarką odpadami opakowaniowymi. Celem będzie wyjaśnienie wybranych przepisów a także sformułowanie ewentualnych postulatów ich reformy lub konserwacji. 2. Obowiązek wpisu do rejestru Zgodnie z art. 10 ust. 2 u.g.o.o.o. przedsiębiorca: 1) dokonujący wewnątrzwspólnotowej dostawy odpadów opakowaniowych, 2) eksportujący odpady opakowaniowe, 3) prowadzący recykling lub inny niż recykling proces odzysku odpadów opakowaniowych - podlega wpisowi do rejestru na wniosek, jeżeli zamierza wystawiać odpowiednio dokumenty DPO, DPR, EDPO i EDPR. Dokumenty DPO i DPR potwierdzają recykling lub inny proces odzysku odpadów oraz sposób dokonania tych działań. Z kolei EDPO i EDPR są dokumentami potwierdzającymi eksport odpadów opakowaniowych w celu ich przetworzenia. Przedsiębiorca podlega wpisowi, o którym mowa w art. 49 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, do którego odsyła art. 10 ust. 1 u.g.o.o.o., regulującym ten obowiązek w stosunku do przedsiębiorców gospodarujących opakowaniami i produktami w opakowaniach 6. Zgodnie z art. 49 u.o. Marszałek województwa prowadzi rejestr podmiotów wprowadzających produkty, produkty w opakowaniach i gospodarujących odpadami (...). Wpis do tego rejestru może zostać dokonany zarówno z urzędu, jak i na wniosek. W przypadku gospodarowania odpadami opakowaniowymi jest to wpis dokonywany na wniosek. W doktrynie wskazuje się, że w ramach rejestru realizowane są dwa cele - reglamentacja oraz konsolidacja (rozumiana jako prowadzenie działań w celu uzyskania wewnętrznej spójności prawa o odpadach) danych o gospodarowaniu odpadami 7. W przypadku wpisu na wniosek, a takim jest wpis dotyczący przedsiębiorców gospodarujących odpadami opakowaniowymi, pełni on funkcję reglamentacyjną. Należy również wskazać, że samo dokonanie wpisu do rejestru należy zakwalifikować do kategorii czynności materialno-technicznych. W nauce prawa administracyjnego czynności te wywołują skutki prawne poprzez fakty dokonywane przez organy administracyjne lub upoważnionych przedstawicieli tych organów. Technika dokonywania takich faktów nie musi być i najczęściej nie jest regulowana przepisami prawa, przepisy te muszą jednakże wyraźnie upoważniać organy administracyjne do dokonywania takich czynności 8. U.o. wskazuje 6 Dz. U. 2013, poz. 21 z późn. zm.; w dalszych częściach niniejszej publikacji akt prawny będzie określany skrótem u.o. 7 K. Karpus [w:] Ustawa o odpadach. Komentarz, (red.) B. Rakoczy, Warszawa 2013, s. 180 i n. 8 A. Błaś [w:] Prawo administracyjne, (red.) J. Boć, Wrocław 2010, s. 350; K. Karpus [w:] Ustawa..., s. 182 i n. 10

13 M. Kiedrzynek: Obowiązki przedsiębiorcy związane z gospodarką odpadami opakowaniowymi... także, że Marszałek prowadzi rejestr w systemie teleinformatycznym, w rozumieniu przepisów o informatyzacji działalności podmiotów wykonujących działania publiczne. Sam obowiązek wpisu do rejestru ciążący na przedsiębiorcy należy uznać za mało uciążliwy zwłaszcza, że może on zostać dokonany w formie elektronicznej. Nie jest to także obowiązek obligatoryjny - dotyczy on tylko o przedsiębiorców ubiegających się o możliwość wystawiania wybranych dokumentów. 3. Obowiązek odzysku opakowań Jednym z najważniejszych obowiązków przedsiębiorcy, związanym z gospodarowaniem odpadami opakowaniowymi jest obowiązek ich odzysku. Zgodnie z art. 17 ust. 1 u.g.o.o.o. 1. Wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany zapewniać odzysk, w tym recykling odpadów opakowaniowych takiego samego rodzaju jak odpady opakowaniowe powstałe z tego samego rodzaju opakowań jak opakowania, w których wprowadził produkty, z uwzględnieniem art. 18. Przedsiębiorca może powyższy obowiązek wykonać na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest zlecenie wykonania odzysku opakowań organizacji odzysku opakowań. Drugim jest z kolei samodzielne odzyskiwanie lub recykling odpadów opakowaniowych. W przypadku powierzenia odzysku opakowań organizacji odzysku opakowań musi zostać spełnionych kilka warunków. Zgodnie z art. 17 ust. 4 u.g.o.o.o. organizacja odzysku opakowań przejmuje obowiązek wprowadzającego produkty w opakowaniach na podstawie zawartej z nim w formie pisemnej pod rygorem nieważności umowy, w odniesieniu do całej masy opakowań jednego lub kilku rodzajów, jakie wprowadzający produkty w opakowaniach wprowadził do obrotu w danym roku kalendarzowym. Przepis ten wyklucza możliwość zawarcia umowy pomiędzy stronami w formie ustnej. Związane jest to z obowiązkiem przechowywania umowy zarówno przez organizację odzysku opakowań, jak i przez przedsiębiorcę przez okres pięciu lat od dnia, w którym umowa pomiędzy nimi przestała obowiązywać. Ustawodawca w związku z zawarciem umowy nałożył na przedsiębiorcę obowiązek informacyjny. W myśl art. 17 ust. 5 u.g.o.o.o. wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany przekazać organizacji odzysku opakowań wszelkie niezbędne dane do realizacji przejętego przez nią od niego obowiązku, w tym informacje o wszystkich wprowadzonych przez niego do obrotu w danym roku kalendarzowym produktach w opakowaniach. Ustawodawca przewidział jednak swojego rodzaju sankcję za niepoinformowanie organizacji odzysku opakowań o wprowadzonych do obrotu opakowaniach 9. Zgodnie z art. 17 ust. 6 u.g.o.o.o. w przypadku nieprzekazania organizacji odzysku opakowań danych, o których mowa w ust. 5, wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany do wniesienia opłaty produktowej obliczonej w odniesieniu do produktów w opakowaniach, jakie wprowadził do obrotu w danym roku kalendarzowym bez poinformowania organizacji odzysku opakowań. Ustawodawca w ten sposób skłania przedsiębiorcę do wywiązywania się z postanowień umowy z organizacja odzysku opakowań. Wniesienie opłaty produktowej wiąże się z wyższymi kosztami niż przekazanie odpadów opakowaniowych organizacji odzysku. W ten sposób system odzysku opakowań stał się bardziej transparentnym. Ustawodawca dopuszcza także zlecenie przez przedsiębiorcę lub organizację odzysku opakowań poszczególnych czynności związanych z gospodarowaniem odpadami opakowaniowymi posiadaczowi odpadów. Nieco odmiennie wygląda samodzielne wykonywany przez przedsiębiorcę odzysk odpadów opakowaniowych. Ustawodawca przewidział w tym zakresie spełnienie szczególnych wymagań. Przedsiębiorca może odzyskiwać opakowania wyłącznie wytworzonych przez niego samego. Alternatywną możliwością jest zebranie odpadów od innych posiadaczy odpadów. Mogą to być jednak jedynie odpady takiego samego rodzaju i w tej samej masie jak odpady opakowaniowe, które powstały w związku z wprowadzeniem na rynek danego produktu w opakowaniu. Bardziej rygorystyczne wymagania dotyczą odpadów opakowaniowych po środkach niebezpiecznych. Przedsiębiorca wprowadzający do obrotu środki ochrony roślin jest zobowiązany zorganizować system zbierania odpadów opakowaniowych. Wprowadzający jest także zobowiązany do sfinansowania funkcjonowania takiego systemu odbioru. Jednak i w tym przypadku ustawodawca przewidział możliwość wykonywania tego obowiązku samodzielnie lub też działając w ramach porozumienia z innym podmiotem. Art. 18 ust. 3 u.g.o.o.o. odsyła do art. 25 u.g.o.o.o., w myśl którego Organizacja samorzą- 9 (...) słowo sankcja oznacza coś więcej: można tak nazwać wszelkie instrumenty, które powinny zostać zrealizowane przez administrację prawno-administracyjnych założeń celowych. Instrumenty te oznaczają przy tym, ale nie wyłącznie, możliwość wymierzenia adresatowi normy prawnej (administrowanemu) jakiejś dolegliwości z tego powodu, że normy on nie wykonuje, J. Zimmermann, Aksjomaty prawa administracyjnego, Warszawa 2013, s. 235 i n.; Niewypełnienie obowiązku powoduje swoistą sankcję finansową w postaci konieczności wniesienia opłaty produktowej. Podstawą obliczenia opłaty jest masa w kilogramach opakowań danego rodzaju, w których produkty zostały wprowadzone do obrotu E. Badowska-Domagała, M. Górski,[w:] Prawo ochrony środowiska, (red.) M. Górski, Warszawa 2014, s

14 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl du gospodarczego reprezentująca grupę przedsiębiorców wprowadzających: 1) produkty w opakowaniach wielomateriałowych albo 2) środki niebezpieczne w opakowaniach, w tym środki ochrony roślin - może zawrzeć porozumienie z marszałkiem województwa w zakresie utworzenia i utrzymania systemu zbierania, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów opakowaniowych powstałych z opakowań wielomateriałowych albo z opakowań po środkach niebezpiecznych». Powyższe pozwala przedsiębiorcy na przeniesienie obowiązku zbiórki i odzysku odpadów opakowaniowych na inny podmiot. Wydaje się być jednak zbędnym konieczność zawierania porozumienia z marszałkiem w tym zakresie. Ingerencja władz publicznych powinna być ograniczona jedynie do kontroli faktycznego wykonywania ustawowych obowiązków. 4. Obowiązek prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych Wśród obowiązków przedsiębiorcy w zakresie gospodarowania odpadami opakowaniowymi ustawodawca przewidział także konieczność prowadzenia kampanii edukacyjnych. Podobny obowiązek był przewidziany w art. 32 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej 10. Zgodnie z art. 19 ust. 2 obowiązek określony w ust. 1 może być według wyboru wprowadzającego produkty w opakowaniach wykonywany samodzielnie lub za pośrednictwem organizacji odzysku opakowań. Ustawodawca postanowił, że obowiązek prowadzenia kampanii może być prowadzony wspólnie z innymi podmiotami, co należy uznać za słuszne rozwiązanie. W przypadku mniejszych przedsiębiorców kampania realizowana w całości byłaby najprawdopodobniej mało skuteczną formą kształtowania świadomości społecznej. Dodatkowo obciążenie przedsiębiorcy byłoby podwójne, ponieważ oprócz kosztów przeznaczonych na samą kampanię powstałoby także obciążenie organizacyjne. Obecnie, jeżeli przedsiębiorca zdecyduje się na samodzielne wykonywanie obowiązku, może on to zrobić na dwa sposoby. Zgodnie z art. 19 ust. 4 u.g.o.o.o. wprowadzający produkty w opakowaniach samodzielnie wykonując obowiązek określony w ust. 1: 1) przeznacza na publiczne kampanie edukacyjne lub 2) przekazuje na rachunek Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej - łącznie co najmniej 2% wartości netto opakowań wprowadzonych do obrotu w poprzednim roku kalendarzowym. Jest to duże udogodnienie dla 10 Dz. U. Nr 63, poz. 639 z późn. zm. przedsiębiorcy, który może dzięki jednemu przelewowi rocznie na oznaczony rachunek spełnić swój obowiązek. Przedsiębiorca może też wypełnić obowiązek prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych poprzez zlecenie wykonania tego obowiązku organizacji odzysku opakowań. Wtedy to właśnie jej przekazuje odpowiednie środki przeznaczone na ten cel. Ustawodawca nie wyłącza możliwości przekazania jednej organizacji odzysku opakowań zadań z zakresu odzysku odpadów opakowaniowych a innej przekazania zadań z zakresu prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych. Zarówno w przypadku indywidualnego wykonywania obowiązku prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych jak i przeniesienia tego obowiązku na organizację odzysku opakowań konieczne jest także rozliczenie wykonania tego obowiązku. Jak stanowi art. 19 ust. 5 u.g.o.o.o. Rozliczenie wykonania obowiązku prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych następuje na koniec roku kalendarzowego. W stosunku do poprzednio obowiązujących regulacji w zakresie prowadzenia publicznych kampanii edukacyjnych, która ściśle wiązała ilość i rodzaj opakowań z treścią kampanii edukacyjnej. daje się zauważyć większą elastyczność ustawodawcy w tym zakresie 11. Ten kierunek zmian polskiego ustawodawcy należy przyjąć z aprobatą. Przedsiębiorca ma także obowiązek uwzględniania informacji o przekazanych kwotach na publiczne kampanie edukacyjne w corocznym sprawozdaniu z gospodarowania odpadami. 5. Obowiązki przedsiębiorców związane z dystrybucją produktów w opakowaniach Ustawodawca przewidział obowiązki związane z gospodarowaniem opakowaniami i odpadami opakowaniowymi nie tylko dla przedsiębiorców zajmujących się produkcją, lecz także dla przedsiębiorstw handlowych. Jest to forma realizacji zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta 12. Zgodnie z art. 42 u.g.o.o.o. przedsiębiorca prowadzący jednostkę handlu detalicznego lub hurtowego, który sprzedaje produkty w opakowaniach, 11 Tytułem przykładu należy wskazać, iż wpływy z tytułu opłaty produktowej od wprowadzenia na rynek krajowy olejów smarowych do ustawy są gromadzone na odrębnym rachunku bankowym Narodowego Funduszu. Środki te mogą być przeznaczone jedynie na finansowanie zbierania i regeneracji odpadów poużytkowych z olejów smarowych oraz na edukację ekologiczna w tym zakresie, B. Draniewicz, Gospodarowanie odpadami i opakowaniami - opłaty. Komentarz, Warszawa 2005, s.292 i n. 12 w niektórych przypadkach (określonych w przepisach odrębnych) koszty gospodarowania odpadami ponosi producent produktu lub podmiot wprowadzający produkt na terytorium kraju, A. Mostowska, Ustawa o odpadach. Komentarz, Warszawa 2014, s

15 M. Kiedrzynek: Obowiązki przedsiębiorcy związane z gospodarką odpadami opakowaniowymi... jest obowiązany przekazywać użytkownikom tych produktów informacje o opakowaniach i odpadach opakowaniowych w zakresie: 1) dostępnych systemów zwrotu, zbierania i odzysku, w tym recyklingu, odpadów opakowaniowych, 2) właściwego postępowania z odpadami opakowaniowymi, 3) znaczenia oznaczeń stosowanych na opakowaniach - co najmniej przez wywieszenie informacji w miejscu sprzedaży. Powyższy obowiązek nie wydaje się być szczególnym utrudnieniem dla przedsiębiorcy. Większym obciążeniem dla przedsiębiorcy jest obowiązek prowadzenia selektywnej zbiórki odpadów przez przedsiębiorców prowadzących jednostki handlu detalicznego. Dotyczy on jednak tylko przedsiębiorców, którzy prowadzą jednostkę o powierzchni większej niż 2000 m 2. Obowiązek ten dotyczy jedynie produktów, które znajdują się w ofercie handlowej danej jednostki. Podobny obowiązek został nałożony na dystrybutorów środków niebezpiecznych będącymi środkami ochrony roślin. Tak jak w stosunku do drugiego z wymienionych typów przedsiębiorcy tego typu obowiązek ma racjonalne uzasadnienie, tak nie wydaje się, aby nałożenie obowiązku zbiórki odpadów na duże sieci handlowe było dobrym rozwiązaniem, gdyż istnieje ryzyko, że takie sieci będą zobowiązane do ponoszenia kosztów zbiórki nie swoich odpadów. 6. Podsumowanie Gospodarowanie odpadami opakowaniowymi zostało przez prawodawcę unijnego i polskiego potraktowane w sposób szczególny. Są to przepisy szczególne w stosunku do unormowań zawartych w ustawie o odpadach. Ustawa o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi nakłada na przedsiębiorcę szereg obowiązków związanych z gospodarowaniem odpadami opakowaniowymi, w tym także finansowych, będąc w ten sposób formą realizacji zasady zanieczyszczający płaci 13. W niniejszej publikacji zostały one ujęte jedynie częściowo i wskazane jedynie te ważniejsze. Założeniem ustawodawcy było wprowadzenie bardziej efektywnych norm w zakresie prowadzenia gospodarki opakowaniami i powstałymi z nich odpadów. Jednakże cel ten został osiągnięty jedynie częściowo. Należy zwrócić uwagę na fakt, że wiele z obowiązków wynikających z ustawy jest bardziej restrykcyjna niż wynikałoby to z dyrektywy. Kolejną kwestią jest przekazanie wykonywania norm ustawy samorządowi województwa. Jest to jeden z przykładów opatrznie rozumianej decentralizacji władz publicznych. Wprawdzie obowiązek dążenia do decentralizowania państwa wynika z norm konstytucyjnych, należy jednak zwrócić uwagę na to, że przeniesienie kompetencji musi być celowe. Cechą samorządu powinno być uwzględnianie w wykonywaniu zadań publicznych lokalnych uwarunkowań. Trudno jest więc znaleźć usprawiedliwienie dla przekazania kompetencji o charakterze policyjnym i regulacyjnym marszałkowi województwa w odniesieniu do kwestii, które powinny być załatwiane wedle jednolitych kryteriów na obszarze całego kraju. Zwraca uwagę wskazanie organu wyższego stopnia w stosunku do marszałka województwa. Zgodnie z art. 55 organem odwoławczym nie jest samorządowe kolegium odwoławcze, co wynikałoby z właściwości ogólnej, lecz Główny Inspektor Ochrony Środowiska, który jest organem administracji rządowej. Można odnieść wrażenie, że ustawodawca chciał jedynie zdjąć ciężar prowadzenia niektórych spraw z administracji rządowej i przenieść ciężar wykonywania prawa na organy administracji samorządowej. Pewną nadzieję wzbudza wyłączenie z kręgu organów mających kompetencje w zakresie gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, gdyż w poprzedniej regulacji pewne uprawnienia posiadały także gminy. Omawiając problematykę obowiązków przedsiębiorcy w zakresie gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi wymaga zasygnalizowania kwestia audytu. Stosowne przepisy w zakresie audytu wejdą w życie z dniem 1. stycznia 2016 r., stąd trudno ocenić jakie wywoła skutki ich wejście w życie. Całokształt nowych przepisów w zakresie gospodarki opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, w świetle poprzednio obowiązującej regulacji, należy oceniać jednak pozytywnie. Unormowania wprawdzie dalekie mogą być od oczekiwań przedsiębiorców, jednak widać pozytywne tendencje w działalności legislacyjnej ustawodawcy. Uelastycznienie form wykonywania obowiązków jak również krok w kierunku większego scentralizowania organizacyjnego (przynajmniej na tle poprzednich uregulowań) należy przyjąć z aprobatą. 13 (...)zasada <<zanieczyszczający płaci>> znajdować będzie zastosowanie w szczególności w zakresie dopuszczania do obrotu określonych produktów oraz przy realizacji i eksploatacji przedsięwzięć mogących oddziaływać na środowisko, M. Pchałek, Prawo ochrony środowiska. Komentarz, Warszawa 2014, s

16 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl Bibliografia/References Boć J., Prawo administracyjne, Wrocław 2010 r Draniewicz B., Gospodarowanie odpadami i opakowaniami - opłaty. Komentarz, Warszawa 2005 r. Górski M., M. Pchałek, W. Radecki, J. Jerzmański, M. Bar, S. Urban, J. Jendrośka, Prawo ochrony środowiska. Komentarz, Warszawa 2014 r. Górski M. (red.), Prawo ochrony środowiska, Warszawa 2014 r. Mostowska A., Ustawa o odpadach. Komentarz, Warszawa 2014 r. Pływaczewski W., Sz. Buczyński (red.), Gospodarka odpadami. Problematyka prawna i ekokryminologiczna, Olsztyn 2013 r. Rakoczy B., Ustawa o odpadach. Komentarz, Warszawa 2013 r. Zimmermann J., Aksjomaty prawa administracyjnego, Warszawa 2013 r. Żakowska H,, Nowe regulacje dotyczące opakowań i odpadów opakowaniowych - obowiązki przedsiębiorców i handlowców. Wybór przepisów, Bielsko-Biała 2003 r. 14

17 Marcin Konarski Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) / The political and legal thought of Louis de Saint Just ( ) Abstract The article analyses the political, legal and social thought of Louis de Saint Just, one of the great activists of the French Revolution and the closest associate of Maximilien Robespierre. During his short life (he lived for only 27 years), Louis de Saint Just was a deputy to the National Convention, a member of the Committee of Public Safety, the representative of the Convention in the republican armies, a lawyer, a philosopher and a moralist. He is known in the history of revolutionary France for, inter alia, his famous speech concerning the trial over Louis XVI. Most of his political, legal and other concepts were an implementation of the doctrines of Montesquieu and Rousseau. In their works this young revolutionary found models which were a source of inspiration for him but also for the whole generation which found the courage to oppose the enslavement of the individual. Key words: French Revolution, democracy, The Declaration of the rights of Man and of the Citizen, trial of Louis XVI, Jacobins, Louis de Saint Just Streszczenie Niniejsza analiza poświęcona jest myśli politycznej, prawnej oraz społecznej, jednego z wielkich działaczy rewolucji francuskiej, najbliższego współpracownika Maksymiliana Robespierre a, Louisa de Saint-Just. Louis Saint-Just w ciągu swojego krótkiego, bo zaledwie dwudziestosiedmioletniego życia, był deputowanym do Konwentu Narodowego, członkiem Komitetu Ocalenia Publicznego, przedstawicielem Konwencji w armiach republikańskich, prawnikiem, filozofem, moralistą. Znany jest na kartach historii rewolucyjnej Francji m.in. z faktu pamiętnej mowy w sprawie sądu nad Ludwikiem XVI. Większość swoich koncepcji ustrojowo-prawnych i innych stanowiło realizację doktryny Monteskiusza i Rousseau, w których dziełach młody rewolucjonista odnajdywał wzory stanowiące źródło inspiracji dla niego, ale i dla całego pokolenia, które odważyło się przeciwstawić panującemu od wieków we Francji systemowi zniewolenia jednostki. Słowa kluczowe: Rewolucja Francuska, demokracja, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, proces Ludwika XVI, Jakobini, Ludwik Saint-Just 1. Uwagi wstępne Niniejsza analiza służyć ma w swoim założeniu dwóm celom badawczym. Po pierwsze ma za zadanie przybliżyć Czytelnikowi doktryny prawno-polityczne jakie znajdowały oparcie w okresie historii Francji nazywanym Wielką Rewolucją Francuską 1, 1 Różne źródła (autorzy) przyjmują odmienną chronologię wydarzeń, które można wspólnie nazwać Wielką Rewolucją Francuską. Louis Adolphe Thiers, francuski historyk i autor wielotomowego dzieła o historii rewolucji kończy je na wydarzeniach jakie miały miejsce 18 brumaire a 1799 roku, czyli zamachem stanu Napoleona Bonaparte. Michał Sczaniecki z kolei przyjmuje następującą chronologię wydarzeń we Francji z podziałem na okresy, które rozpoczęły się zwołaniem Stanów Generalnych w 1789 roku: I. Okres monarchii ograniczonej ( ) - od zebrania się Stanów Generalnych do uwięzienia króla Ludwika XVI; II. Okres Konwentu ( ) - do zwycięstwa jakobinów nad żyrondystami; III. Okres dyktatury jakobińskiej ( ) - do zamachu 9 termidora, tj. do uwięzienia Robespierre a; IV. Okres Dyrektoriatu ( ) - do zamachu Napoleona 18 brumaire a; V. Okres dyktatury napoleońskiej ( /1815) - do kapitulacji Napoleona; a po wtóre zaś, na tej podstawie przybliżyć, na wybranym przez nas przykładzie jednego z głównych ideologów rewolucyjnych, poglądy na prawo, państwo i społeczeństwo w rodzącym się dzięki rewolucji nowożytnym świecie 2. Nim jednak przejdziemy do analizy koncepcji związanych z organizacją państwa i reformą prawa jakie w okresie tym można jeszcze wyróżnić dwa etapy: konsulatu i cesarstwa, przedzielone datą 1804 r., zob. M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1994, s Na myśli mamy tutaj oczywiście zagadnienie państwa narodowego, które rodzi się w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej jako pojęcie polemiczne w stosunku do tego co zastano państwa dynastycznego i jako narzędzie walki w konflikcie z koalicją monarchistyczną. Jak pisze Konstanty Grzybowski Zasadzie legitymizmu przeciwstawia się suwerenność każdego narodu. Tezie absolutystycznej, iż ludność jest tylko przynależnością terytorium, a monarcha jest dysponentem terytorium przeciwstawia się tezę samostanowienia narodu jako logiczną konsekwencję suwerenności ludu. Od kiedy suwerenność spoczywa w ludzie a nie w kimś stojącym poza ludem naród przestaje być przedmiotem polityki i staje się jej podmiotem, K. Grzybowski, Demokracja francuska, Kraków 1947, s. 59.

18 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl znajdziemy w twórczości Louisa de Saint-Just, spróbujmy nakreślić nieco sytuację społeczno-ustrojową, która miała miejsce przede wszystkim w czasach poprzedzających bezpośrednio wybuch rewolucji francuskiej. Jak przed laty, już w Polsce powojennej, podnosił znakomity polski historyk i prawnik, znawca dziejów rewolucji francuskiej Jan Baszkiewicz, rozpoczynając analizę zagadnień związanych z okresem rewolucji francuskiej, przede wszystkim należałoby zadać pytanie, które już w 1793 roku zadał genialny niemiecki filozof Johan G. Fichte 3 - wedle jakich pryncypiów osądzać należy rewolucję? 4 Opinia o szatańskiej rewolucji lub upatrywanie w rewolucji francuskiej dzieła ludzi miernych i moralnie w większości nikczemnych, dla których wielki wstrząs jakim była rewolucja stał się trampoliną kariery, nie znajdywał nigdy żadnego pokrycia w faktach historycznych. Rzecz jasna, nikt nie stara się nawet podważać przerażających kosztów społecznych tej metody przeobrażenia społeczeństwa, jaką była rewolucja. Prokurator, jak pisał Prof. Jan Baszkiewicz, ma tutaj bogaty materiał dowodowy, nawet gdy odsiejemy termidoriańską i późniejszą propagandę grozy 5. Inteligentny i dociekliwy badacz dziejów rewolucji zadaje pytanie - czy oceniać koszty rewolucji poprzez wszystkie odniesienia do ancien régime u? Denis Diderot wybitny francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia - pisał, że to nie jakieś opinie filozofów wywołują rewolucję, lecz fakt, że ludzie po prostu nie chcą cierpieć więcej i dłużej 6. Tak więc nie tylko nieprawości ancien régime u stanowiły odniesienia ważne dla rewolucjonistów, bowiem niewiele mniejsze znaczenie przypisywano tworzonym przez dawny ład blokadom, które zamykały szczelnie drogę naprawy, uniemożliwiały pożądane i dojrzałe zmiany. 7 Niwecząc nieprawości i łamiąc blokady, rewolucja francuska niosła ogromnym zbiorowościom ludzkim kres kryzysu tożsamości trapiącego wszystkich, którzy nie znajdowali dla siebie miejsca we wspólnocie. W konsekwencji oznacza to, że rewolucja francuska była to rewolucja biedaka. Jak mówił w Konwencji Louis de 3 Johann Gottlieb Fichte urodził się w 1762 roku w Rammenau w Łużycach Górnych, w bardzo biednej rodzinie chłopskiej. Podstawa państwa prawa, według Fichtego, leży w strukturze umów powstałych z wolnej woli jednostki, zaś żaden człowiek nie może być zmuszony, aby wstąpić w struktury państwa. Podobnie jak każda umowa społeczna, tak i umowa państwowa może być przez każdego wypowiedziana, bowiem w każdej chwili mogą powstać nowe układy społeczne pojedynczych grup i w ten sposób może powstać polityczny związek z nową konstytucją na podłożu starego porządku, który będzie w stanie go zastąpić, zob. A. Kość, Historyczne modele relacji prawa, państwa i religii w niemieckiej filozofii prawa, Lublin 1995, s J. Baszkiewicz, 1789: Dylematy moralne rewolucji, [w:] J. Baszkiewicz, Państwo. Rewolucja. Kultura polityczna, Poznań 2009, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Saint-Just: Nie tolerujcie tego, by pozostał w państwie chociaż jeden człowiek nieszczęśliwy czy biedny 8. Jan Baszkiewicz trafnie zauważył, że zwolennikom tezy, iż niepotrzebnie się śpieszono ze zdobywaniem Bastylii, bo lepiej było poczekać na ewolucyjny wariant przemian - odpowiadamy zwracając uwagę na trzy okoliczności. Po pierwsze, od połowy XVIII w. kilkakrotnie podejmowane były próby spokojnego, ewolucyjnego reformowania zmurszałego socjopolitycznego ładu. Za każdym razem próby te załamywały się w rezultacie wściekłego oporu najbardziej wpływowych i zarazem najbardziej konserwatywnych struktur społecznych. Wynikał to oczywiście z tego, że po prostu uprzywilejowani nie chcieli ponosić kosztów - nieuchronnych, dodajmy - takiej przemiany 9. To właśnie ten egoizm zgubił uprzywilejowanych. Po wtóre, to właśnie rewolucja 1789 roku a później rewolucja roku 1848 stała się potężnym impulsem dla ewolucyjnego reformizmu, dla przemian od góry 10. Jan Baszkiewicz przypomina, że nikt nie obalił dotąd starej tezy Tocquevile a, wedle której dla despotycznych monarchów rewolucja francuska była zarazem klęską i mistrzynią 11. Po trzecie, rewolucja stwarzała dla milionów ludzi nowe pole możliwości. Rewolucja ta była twórczym aktem samoorganizacji społeczeństwa 12. Nikt o zdrowych zmysłach i z elementarną wiedzą o rewolucji, nie odważy się podważyć tego, co twórczego zdołano osiągnąć, i co stanowi imponujące dziedzictwo rewolucji, z którego korzystamy wszyscy do dnia dzisiejszego. Można wspomnieć w tym miejscu o rozbudowanej sferze własności, ustroju politycznym, organizacji administracji, edukacji, organizacji wojskowości, systemie społecznej komunikacji, politycznej kultury, prawach kobiet, zabezpieczeniu socjalnym i wreszcie nowożytnym systemie prawnym (przywołajmy w tym miejscu li tylko powstanie za sprawą wybitnego Syna Rewolucji 13 8 Inny wielki przywódca rewolucji francuskiej Jean Paul Marat podkreślał, że Rewolucja nie powinna dokonać się na korzyść kilku poszczególnych klas narodu, lecz na korzyść wszystkich klas, J.P. Marat, Pisma wybrane, tłum. K. Libera, Warszawa 1951, s J. Baszkiewicz, 1789: Dylematy..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Za gilotyną Robespierre a kroczy zawsze szpada Napoleona - oświadczył w 1906 roku w Reichstagu kanclerz niemiecki, książę Bülow, zwracając się z groźbą do socjaldemokratów, którzy zresztą byli tak mało podobni do Robespierre a jak Wilhelm II do Napoleona, E. Tarle, Napoleon, Warszawa 1946, s. 5. To zdobyciem Tulonu 17 grudnia 1793 roku, sukcesem stosunkowo skromnym, zajmującym jednakże w epopei napoleońskiej, szczególne miejsce, Napoleon zwrócił na siebie uwagę. Po raz pierwszy dowiedziano się o nim w Paryżu. Komitet Ocalenia Publicznego odetchnął, gdy udało się nareszcie skończyć z tulońskimi zdrajcami i odeprzeć Anglików od Wybrzeży. Przy zdobyciu miasta był obecny Augustin Robespierre, brat Maksymiliana, który opisał wypadki w przesłanym do Paryża raporcie. Rezultat nie kazał długo czekać na siebie: 16

19 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) Napoleona Bonaparte jego wielkich kodyfikacji, nowożytnego prawa cywilnego z którego dobrodziejstw korzysta więcej niż połowa cywilizowanego świata). Jak sam miał powiedzieć: Moja chwała nie polega na czterdziestu zwycięskich bitwach, bo została przekreślona jedną klęską pod Waterloo - mówił Napoleon na Wyspie św. Heleny - natomiast tym, co sławić będzie moje imię po wsze czasy, jest mój kodeks cywilny 14. Po raz kolejny słowa Napoleon Bonaparte okazały się prorocze. Wróćmy jednak jeszcze do analizy przyczyn rewolucji 15. Są one opisane wydaje się dostatecznie w literaturze przedmiotu, niemniej jednak powojenna historiografia, w sposób często powierzchowny traktuje te zagadnienia. Dlatego też analizując ten wątek sięgniemy celowo do opracowań przedwojennych w celu spojrzenia na przedmiot badań rewolucyjnych bez bagażu nauki socjalistycznej, która po II wojnie światowej żywo interesowała się tą tematyką. Adam Szelągowski, znakomity przedwojenny znawca tego okresu w historii Francji, pisał, że racjonalistyczny pogląd na rewolucję sprowadza przyczyny jej do nadużyć starego porządku (ancien régime), który przedstawia, jako szereg okrucieństw i gwałtów, popełnianych ze strony warstw górnych, panujących, na ludności uboższej, zwłaszcza wiejskiej, choć także i miejskiej. Taine nazywa ten okres dziejów przed rewolucją okresem anarchii samorzutnej, zanim zdaniem jego nie przyszedł okres anarchii świadomej, zorganizowanej przez twórców rewolucji 16. Jak dalej zauważa A. Szelągowski, pod wieloma względami nowsze badania, zwłaszcza ekonomiczne, daleko lepiej wniknęły w stosunki przedrewolucyjne, zwłaszcza społeczne (...). Okazało się, że Francja rozkazem z dnia 14 stycznia 1794 roku mianowano dwudziestopięcioletniego Napoleona Bonapartego generałem brygady. Jak podkreśla E. Tarle, nie tylko dawniejsza, lecz i współczesna historiografia uważa Napoleona za człowieka, który uwieńczył dzieło rewolucji. Pogląd ten nie jest zupełnie słuszny. Napoleon istotnie wziął od rewolucji wszystko, co stworzyła ona w kierunku wolnego rozwoju stanu trzeciego, ale przy tym stłumił szalejącą od dziesięciu lat burzę rewolucji; dlatego można powiedzieć, że nie tylko uwieńczył, lecz jednocześnie zlikwidował rewolucję. Napoleon wzniósł dla mieszczaństwa francuskiego wygodny i mocny gmach na fundamencie stworzonym przez rewolucję i z materiałów przez nią dostarczonych. Jego wielkie i różnorodne zdolności, jego geniusz organizacyjny, systematyczność, silne poczucie państwowości, przenikliwy i lotny umysł, wytrwałość i nadludzka wprost energia - wszystko to w połączeniu z żelazną wolą pozwoliło mu stworzyć istniejący dotychczas we Francji system administracji, prawa, szkolnictwa itd., E. Tarle, Napoleon..., op. cit., s Szerzej na temat reform systemowych we Francji w zakresie organizacji państwa i jego prawodawstwa rewolucyjnego, piszę szerzej w innym miejscu, zob. M. Konarski, Zarys ustroju Francji w latach , Studia Prawnicze i Administracyjne 2012, nr 1, s. 231 i nn. 14 K. Sójka-Zielińska, Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2008, s Pojęcie rewolucji analizuję szerzej w innym miejscu, zob. M. Konarski, Challenging the legitymacy of the law, TEKA Kom. Pr. OL-PAN 2015, s A. Szelągowski, Rok Monarchia a rewolucja, Warszawa 1927, s. 26. przed rewolucją należała do najbogatszych, jeśli nie była najbogatszym krajem w Europie. Przynajmniej połowa ogólnej ilości pieniądza europejskiego krążyła i znajdowała się we Francji. Kupiectwo i mieszczaństwo bogaciło się, zwłaszcza na handlu zamorskim, chociaż także na handlu winem z zagranicą. Dobrobyt i zamożność wzrastały powszechnie i od warstw górnych rozszerzały się na warstwy niższe, co wyrażało się w ubiorach, odżywianiu, nawet w oświacie. Cyfra ogólna ludności Francji, 25 milionów, była dwukrotnie wyższa niż w Anglii, co jest również świadectwem szybkiego wzrostu dobrobytu. Prawda, dobrobyt ten był nierównomiernie na wszystkie warstwy rozłożony. Najmniej miała w nim udziału warstwa najliczniejsza, tj. chłopska. Najbardziej korzystała z niego warstwa średnia czyli mieszczańska, którą uważano za cały naród. Ale i położenie włościan było znacznie lepsze, aniżeli analogiczne w innych krajach Europy, a pod względem materialnym nawet wciąż poprawiało się 17. Należy pamiętać, że poza nielicznymi wyjątkami chłopi we Francji byli wolni i płacili właścicielom ziemi czynsze 18. Wysokość tych czynszów od niepamiętnych czasów była ustalona, podczas gdy wartość pieniądza stale malała skutkiem powiększania się ilości srebra i złota w obiegu oraz skutkiem wzrostu cen zboża i żywności. Za nagromadzone pieniądze chłop nabywał ziemię, skutkiem tego własność chłopska zwiększała się. W takim samym stosunku malała własność szlachecka, nabywana nie tylko przez wzbogaconych mieszczan ze wszystkimi prawami jej feudalnymi i tytułami, ale i przez chłopów. Tak było od początku XVII w., jeśli nawet nie od połowy XVI wieku 19. Co ciekawe, za panowania Ludwika XVI stosunki gospodarcze, a poniekąd społeczne, nie były gorsze, niźli za panowania jego poprzedników, a pod wieloma względami nawet poprawiły się. Stwierdzono, iż ilość gruntów w rękach chłopskich stale się powiększała, a w niektórych obwodach kraju, np. w Limousin, dochodziła więcej, aniżeli do połowy obszaru ziemskiego 20. Jak podkreśla A. Szelągowski w innym swoim przedwojennym opracowaniu, pod innymi względami nastąpiło raczej złagodzenie, aniżeli pogorszenie doli ludu wiejskiego. Za Ludwika XIV i jego następców istniała jeszcze niewola osobista chłopów. Ci tzw. nie- 17 Ibidem, s Jak podaje K. Kautsky, ogólna liczba szlachty i duchowieństwa dochodziła do 270,000. Rodzin szlacheckich liczy Francja w przededniu rewolucji od 25 do 30 tysięcy ze 140,000 członków; duchownych 130,000 w tej liczbie około 60,000 proboszczów i wikariuszów, 23,000 mnichów i 3,700 mniszek, tenże, Przeciwieństwo interesów klasowych w 1789 roku, Warszawa 1905, s Por. I. Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, Warszawa 1996, s A. Szelągowski, Rok , op. cit., s Ibidem, s

20 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl wolni (serfs) byli wprawdzie nieliczni (opat Clerget w broszurze z 1780 roku podaje liczbę ich na 1 ½ miliona), ale prawa ich osobiste i majątkowe były całkowicie ograniczone na rzecz panów - nie mogli się żenić, jak tylko wśród podobnych sobie niewolnych, nie mogli swobodnie przekazywać swego majątku, a w razie braku spadkobierców majątek ich przechodził w ręce panów. Stąd nazwa tej służebności - służebność martwej ręki (la servitude mainmortelle), a i sami oni niekiedy zwali się ludźmi martwej ręki (mainmorts) 21. Ludwik XVI, zawsze chcąc być królem najlepszym dla swych poddanych 22, skasował tę niewolę w domenach królewskich (edyktem z 1779 roku), a za tym przykładem poszło wielu panów w majątkach swoich prywatnych 23. Co uciskało lud, głównie wiejski, bardziej aniżeli położenie gospodarcze, to zarządzenia rządu fiskalne i prawa panów, właścicieli ziemskich, feudalne. Pierwsze były już przez sam rząd jak najostrzej potępione, jak taille, gabelle itp., drugie stanowiły wynik dawnych funkcji właścicieli ziemskich - sędziowskich, policyjnych, wojskowych, i utrzymały się, jako przeżytki dawnych czasów, mimo przejście tych czynności do urzędników króla 24. To był główny powód niezadowoleni 25. Adam Szelągowski podkreśla jednakże, że nie znaczy to wcale, aby ucisk ten się zwiększał, lub żeby ciężary te rosły, jedynie wzrost uświadomienia spowodował większe niezadowolenie. To, co dawniej uważano za prawo, lub zjawisko naturalne, teraz uchodziło za krzywdę lub za nadużycie. Ta świadomość krzywdy niezależnie od polepszania się lub pogarszania stanu rzeczy była główną z przyczyn wybuchu rewolucji 26. Co prawda, były i przyczyny bliższe, które zowiemy powodami, a które zaznaczają się tuż prawie bezpośrednio przed wybuchem. Do takich zalicza A. Szelągowski powszechnie nieurodzaj w 1788 roku 27. Stąd, jak pisze ten autor, rzekomo poszły drożyzna i głód, chociaż według danych źródłowych urodzaj 1788 roku był średni, i niedobór żywnościowy wśród ludności był spo- 21 A. Szelągowski, Rewolucja Francuska , Lwów 1934, s Jan Baszkiewicz pisał, że Ludwik XVI miał przynajmniej cztery szanse, których wyzyskanie byłoby w stanie zmienić bieg społecznych przemian, nieuchronnych, ale mogących się dopełnić na różne sposoby, J. Baszkiewicz, Ludwik XVI, Wrocław 1983, s A. Szelągowski, Rewolucja..., op. cit., s Alexis de Toucqueville obraz tej sytuacji przedstawia w następujący sposób: Podatki pośrednie są najprzykrzejsze. (...) Wysłannicy dzierżawcy szperają w każdej zagrodzie; nie ma nic świętego dla ich oczu i rąk. Opłaty rejentalne są rujnujące. Poborca podatkowy to tyran, który w swojej chciwości chwyta się wszystkich sposobów, by pognębić biednych ludzi. Woźni sądowi nie są od niego lepsi; żaden uczciwy rolnik nie ujdzie przed ich okrucieństwem. Poborca musi puszczać z torbami sąsiadów, żeby samemu uchronić się przed zachłannością tych despotów, tenże, Dawny ustrój i rewolucja, Warszawa 2009, s A. Szelągowski, Rewolucja..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s. 35. wodowany nie tyle nieurodzajem, co zarządzeniami fiskalnymi 28. Oczywiście chłopi i właściciele ziemscy bronili się przeciwko sztucznemu obniżaniu cen, ukrywając zapasy zbóż, zamiast je oddać na sprzedaż, a ludność zaczęła sarkać na tych, którzy ukrywają zboże i żywność 29. Do tego dołączył się kryzys i w przemyśle. Od czasu zawarcia traktatu handlowego z Anglią w 1786 roku jak podaje A. Szelągowski zwiększył się import towarów angielskich. Centra przemysłowe, jak Lugdun, Abbeville, rozpuszczają robotników, po czym część z nich wraca do domu na wieś, skąd pochodzi - był to przeważnie robotnik wiejski - reszta napływa do miast, gdzie zakładano dla nich warsztaty dobroczynne 30. Wreszcie znanym jest powszechnie fakt, że masa bezrobotnych napłynęła do Paryża, gdzie powiększyła ferment wśród stołecznej ludności robotniczej. Zaczynają się rozruchy na tle głodowym. Na prowincji rzucano się na konwoje i transporty zboża, w miastach rabowano sklepy z pieczywem. Narzekano na tych, którzy się bogacą kosztem uboższej ludności - tzw. paskarzy (les accapareurs) albo nuworyszów (les nouveaux riches) 31. Warto jednak pamiętać, że same wydarzenia związane ze zdobyciem Bastylii 14 lipca 1789 roku nie usunęły żadnych przyczyn rewolucji, zwłaszcza tych natury społecznej. Niektórzy historycy stoją na stanowisku, że nie ma jednej rewolucji jest ich kilka. Odnieść można to stwierdzenie, tym bardziej trafne, w stosunku do tej interesującej nas najbardziej. W ciągu tych kilku lat następujących po roku zdobycia Bastylii mamy bowiem do czynienia zarówno z formą ustrojową państwa będącą monarchią ograniczoną i obaleniem jej wskutek rewolucji 10 sierpnia 1792 roku, jak i z zamachami stanu oraz różnego innego rodzaju formami kwestionowania rzeczywistości społecznej i państwowej Sylwetka rewolucjonisty Antoine Louis Léon de Richebourg de Saint-Just urodził się 25 sierpnia 1767 w Decize, w Departamencie Nièvre, zmarł zaś 28 lipca 1794 w Paryżu. Był jednym z czołowych przywódców rewolucji francuskiej, najbliższym w ciągu ostatnich dwóch lat życia współpracownikiem Maksymiliana Robespierre. Urodził się w stosunkowo zamożnej rodzinie jego ojciec był właścicielem małej posiadłości ziemskiej 33. Po śmierci ojca, Louisa Jeana de Saint-Just de Richebourga (oficera kawalerii francu- 28 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Mam tutaj na myśli mi.in. prawo do oporu, o którym piszę szerzej w innym miejscu, zob. M. Konarski, Kwestionowanie legitymacji prawa jako forma ochrony godności człowieka i obywatela, Prawo Kanoniczne 2015, nr 3, s E. Fleury, Saint-Just et la terreur, Paris 1852, s

21 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) skiej odznaczonego Orderem św. Ludwika) w 1777 r., był wychowywany przez matkę - Marie-Anne Robinot. W wieku 19 lat, po nieudanym związku z Theresą Gelle, córką miejscowego bogacza, uciekł z domu do Paryża, gdzie został aresztowany. Jak podaje J.M. Thompson podczas ucieczki z domu zabrał on ze sobą puchar srebrny z monogramem matki, srebrny kubek pozłacany, własność wuja, ponadto trzy srebrne kubki, dwa pistolety inkrustowane srebrem, szereg paczek ze złotymi szlifami z dawnych uniformów ojca i inne pamiątki rodzinne mniejszej wartości. Wszystko to sprzedał za dwieście ludwików jakiemuś Żydowi w jednej z kawiarni paryskich. Oskarżony w związku z tym przez matkę, został aresztowany i osadzony na pół roku w Maison de Santé na Faubourg St. Antoine 34. Podczas pobytu w ośrodku poprawczym napisał pornograficzny poemat pt.: L Organt, w którym dosadnie krytykował zarówno monarchię jak i papiestwo. Poemat ów wydano następnie drukiem 35. Po wyjściu na wolność z zakładu w 1787 r. Saint-Just odbył studia prawnicze w Reims, a następnie został asystentem u prokuratora 36. Rewolucja nastręczyła pożądaną sposobność zarówno jemu jak i szeregowi innych osób. Słyszymy o nim po raz pierwszy w 1790 roku jako o uczestniku zgromadzenia, obradującego nad problemem, czy Laon, czy też Soissons ma być stolicą nowego departamentu Aisne; jako o jednym z biorących udział w rozwikłaniu nudności, tyczących się lokalnych wyborów na sędziów i jako o przedstawicielu swej wsi w procesie o odzyskanie jakichś gruntów gromadzkich. Widzimy go, jak prowadzi delegację wieśniaków do miejscowego dziedzica i strąca laską jak Tarkwiniusz czubek paproci pod oknami zamku; jest to wymowną wskazówką dla jego właściciela, co mogłoby i jego spotkać 37. Louis Saint-Just należał do stronnictwa politycznego jakobinów, z którym związał się w 1791 roku. Już 22 października 1792 roku. Gazeta jakobinów podaje wiadomość o przemówieniu St.-Justa na temat projektów siły zbrojnej, przeznaczonej dla ochrony przedstawicielstwa narodowego, i że uzyskał mniej żywe oklaski niż zasłużył 38. Niemniej jednak przemówienie to wywołało sensację na tyle, by jego mowa została ogłoszona drukiem. Jeden z najmłodszych deputowanych do Konwentu Narodowego bo zaledwie wówczas licząc lat 25, 34 J.M. Thompson, Przywódcy Wielkiej Rewolucji Francuskiej, tłum. S. Pomian, Warszawa 1938, s Całość dostępna w języku francuskim pod adresem internetowym: oraz 36 E. Hamel, Histoire de Saint-Just deputé à la Convention nationale, Bruxelles 1860, s J.M. Thompson, Przywódcy..., op.cit., s L. Saint-Just, Wybór pism, tłum. I. Bibrowska, Warszawa 1954, s zdobył sławę swoim przemówieniem w czasie procesu króla, o którym jeszcze poniżej wspomnimy. Saint-Just wygłosił wówczas wielką mowę za egzekucją, uzasadniając, iż Ludwik XVI musi zginąć, gdyż jest tyranem z racji samego faktu bycia dynastycznym władcą państwa. Saint-Just angażował się w rewolucyjne projekty stworzenia nowego człowieka, pisząc już w 1791 roku m.in. książkę o modelu edukacji w państwie republikańskim i rozprawę L esprit de la Revolution et de la Constitution de France ( Duch rewolucji i konstytucji francuskiej ). Jego druga książka, zatytułowana Instytucje Republikańskie, nie została ukończona. Ludwik Antoni był członkiem Komitetu Ocalenia Publicznego i komisarzem Konwentu na prowincji. W Komitecie Ocalenia Publicznego objął resort wojskowy i na tym stanowisku okazał się pierwszorzędnym teoretykiem i organizatorem nowej armii. Na czele utworzonego biura wojskowego stanął Carnot, a ten za zgodą St.-Justa i Robespierre a przyciągnął do współpracy najwybitniejszych uczonych fizyków, chemików, inżynierów, powierzając im zadania 39. Jednakże, jak pisze Jan Baszkiewicz, podział zadań w Komitecie nie był bynajmniej sztywny. (...) Robespierre żywo interesował się obsadą stanowisk dowódczych w armii, sytuacją na prowincji, aprowizacją. Saint-Just rozumiał się wcale dobrze na operacjach wojennych: gdy jedność Komitetu zaczęła się kruszyć, Carnot proponował w imię świętej zgody, że odda w całości swój dział pod opiekę Saint-Justa 40. Działalność propagandową Louis Saint-Just prowadził więc głównie w świeżo tworzonej rewolucyjnej armii francuskiej walczącej z Prusami. Wielokrotnie dawał żołnierzom przykład osobistej odwagi, ale i bezwzględności wobec dezerterów i chwiejnych politycznie. Jak przytacza J.M. Thomspon, St.-Just nie znosił w wyjątkowym stopniu dusznej atmosfery waśni politycznych i przepadał za otwartą przestrzenią, na której czekały go przygody i przeżycia wojenne. Najszczęśliwiej się czuł i najwięcej zdziałał podczas misji, z którymi był wysłany przez Konwencję z inicjatywy Komitetu w grudniu r i styczniu r Instytucja komisarzy przy armiach była jedną z cech charakterystycznych okresy dominacji jakobińskiej. Komisarze wyposażeni w nieograniczoną władzę odpowiedzialni byli jedynie przed Konwencją. Mieli oni prawo odwoływania urzędników, aresztowania podejrzanych, posiadali nieograniczone pełnomocnictwa w zakresie kontroli składów broni, 39 I. Bibrowska, Wstęp, [w:] L. Saint-Just, Wybór pism, Warszawa 1954, s. XXVIII. 40 J. Baszkiewicz, Rewolucja francuska Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983, s J.M. Thompson, Przywódcy..., op. cit., s

22 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl magazynów, wydawania zarządzeń w celu zaopatrzenia armii i wcielania w życie zarządzeń władzy centralnej 42. Niemożność szybkiego komunikowania się z Paryżem, konieczność szybkiej decyzji w palących sprawach czynił z nich nieograniczonych władców terenu, na który byli wysyłani, stanowiąc jednocześnie żywą więź miedzy Komitetem Ocalenia Publicznego a prowincją i armią, do której byli wysyłani 43. Ostatecznym ich celem było zapewnienie zwycięstwa nad nieprzyjacielem zewnętrznym i kontrrewolucją 44. Z kolei J.M. Thompson w następujący sposób charakteryzuje instytucję komisarzy: Opierając się na korespondencji i papierach pozostałych w związku z tą misją, można ustalić kilka jeszcze szczegółów wskazujących na niezwykłą różnorodność obowiązków komisarzy. Generałów degraduje się na szeregowców; usuwa się władze municypalne; arystokratom każe się dostarczać łóżek i butów dla armii; posągi na ścianach katedry gruchoce się na kawałki, na wieży zaś wywiesza się sztandar trójkolorowy; po wsiach zakłada się szkółki z językiem wykładowym francuskim: sądy wojskowe otrzymują pozwolenie na zawieszenie normalnej procedury w stosunku do dostawców armii i tym podobnych osób. nie wypełniających swoich obowiązków lub też które są w kontakcie z wrogiem i na rozstrzeliwanie ich w obecności wojska. Nie ulega żadnej wątpliwości, że takie drastyczne zarządzenia były niejednokrotnie uzasadnione 45. Znane są jego odezwy i rozkazy z czasów misji do Armii Renu i Armii Północy, w których wyraża swoje stanowisko związane z reformą organizacji wojskowej armii. Saint-Just chciał armii jednolitej, ludowej i republikańskiej. Nie miał zaufania do generałów z armii królewskiej i widział w nich zagrożenie dla Republiki. W czasie swoich misji toczy ostrą walkę z korupcją i złodziejstwem. Kosztami wojny obciąża arystokratów nakładając na nich imienne kontrybucje, tak jak to miało miejsce w tydzień po jego przybyciu do Strassburga. Rozkaz obejmował dostarczenie 9 milionów franków w ciągu 24 godzin, przy czym z tej sumy 6 milionów przeznaczono na potrzeby armii, milion na wzmocnienie twierdzy Strassburga, a 2 miliony na potrzeby ubogich patriotów 46. W podobnym tonie St.-Just wydał inny, słynny rozkaz, związany z wezwaniem do obywateli aby zaopatrzyli dziesięć tysięcy bosych i nieodzianych żołnierzy w obuwie. 25 brumaire a roku II podpisał wraz z Lebasem krót- 42 I. Bibrowska, Wstęp, [w:] L. Saint-Just, Wybór pism, Warszawa 1954, s. XXX. 43 Ibidem, s. XXX. 44 Ibidem, s. XXX. 45 J.M. Thompson, Przywódcy..., op. cit., s I. Bibrowska, Wstęp, [w:] L. Saint-Just, Wybór pism, Warszawa 1954, s. XXXII. ki rozkaz o następującej treści: Należy w ciągu dnia ściągnąć buty ze wszystkich arystokratów Strassburga, tak iżby jutro o dziesiątej rano dziesięć tysięcy par butów było w drodze do kwatery głównej 47. Przykładów wydawania rozkazów o podobnych charakterze było wiele. Na potwierdzenie, przywołajmy jeszcze jeden rozkaz wydany po przybyciu do Strassburga. Zgodnie z treścią tego rozkazu, Saint-Just wzywa, aby mer tego miasta w ciągu jednego dnia dostarczył sekcjom miejskim sto tysięcy liwrów, uzyskanych z pożyczki nałożonej na bogatych, celem użycia tej sumy dla wsparcia ubogich patriotów, wdów i nieletnich sierot po żołnierzach poległych za sprawę Wolności 48. Ostatnim aktem z życia Ludwika Antoniego, który stał się niejako jego politycznym testamentem cnoty (vertu), była mowa w obronie Robespierre a wygłoszona 27 lipca (9 thermidora roku II) 1794 r., która jest ostatnim przemówieniem Saint-Justa, a zarazem ostatnią próbą utrzymania dyktatury jakobińskiej przeciw spiskowi, jaki umiarkowani członkowie Komitetów Ocalenia Publicznego i i Bezpieczeństwa Powszechnego zawiązali z przekupnymi prokonsulami Tallienem i Fouchém oraz przedstawicielami centrum Konwencji, tzw. Bagnem. Zorganizowany zamach stanu przeszkodził Saint-Justowi w dokończeniu przemówienia. Robespierre a, Saint-Justa i ich zwolennicy zostali aresztowani i nazajutrz straceni. St.-Just na wstępie zwrócił uwagę, że: Nie należę do żadnej frakcji, będę je zwalczał wszystkie. Nie zagasną one nigdy, jeśli instytucje prawne nie stworzą takich gwarancji, które zakreślą granice władzy i bezpowrotnie nagną pychę ludzką pod jarzmo powszechnej wolności. Bieg rzeczy chciał, by mównica ta stała się, być może, Skałą Tarpejską dla tego, co przyszedł rzec wam, iż członkowie rządu porzucili drogę mądrości. Sądziłem, że jestem wam winien prawdę wypowiedzianą z rozwagą i że nie można bez zawstydzenia łamać zobowiązania powziętego w swym sumieniu, by ważyć się na wszystko dla ocalenia ojczyzny 49. W dalszej kolejności zaatakował swoich przyszłych zabójców, mówiąc: Będę tu mówił o pewnych ludziach, którzy, jak mi się zdaje, powodowani zawiścią, zdołali zwiększyć swoje wpływy i skupić w swym ręku władzę zarówno przez poniżenie lub rozproszenie wszystkiego, co krzyżowało ich zamiary, jak i przez to, że podporząd- 47 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Philippe Lebas był jakobinem, deputowanym do Konwencji, członkiem Komitetu Bezpieczeństwa Powszechnego; przyjacielem i współpracownikiem Robespierre a. Odegrał poważną rolę wraz z Saint-Justem jako przedstawiciel Konwencji przy armiach. Został stracony wraz Robespierrem i Saint-Justem 10 themidora (28 lipca 1794). 48 Ibidem, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s

23 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) kowali sobie milicję obywatelską Paryża i znieśli jej urzędy, aby przejąć ich funkcje; którzy jak mi się wydaje, zamierzali zneutralizować rząd rewolucyjny i knuli zgubę najlepszych ludzi, aby tym spokojniej panować 50. Mowa tu była oczywiście o Jean Marie Collot d Herbois ( ) i Jacques Nicolas Billaud-Varenne ( ), hebertystach, członkach Komitetu Ocalenia Publicznego, odpowiedzialnych za spisek w celu obalenia Robespierre a. Ci tzw. lewicowi termidorianie wkrótce po straceniu Robespierre a sami zasłużenie padli ofiarą prześladowań. Po rozruchach ludowych z 1795 r. zostali zesłani na wyspę Oleron i Gujanę (takie zesłanie nazywano suchą gilotyną ), gdzie Collot zmarł. Billaud odmówił przyjęcia amnestii Napoleona. W swojej mowie wygłoszonej tamtego dnia Ludwik Antoni bezpośrednio bierze w obronę Robespierre a mówiąc: Oświadczam, że usiłowano wzbudzić niezadowolenie i rozgoryczenie umysłów, aby je doprowadzić do zgubnych poczynań, i nie spodziewano się chyba po mnie, żebym użyczył czystych rąk dla niesprawiedliwości. Nie wierzcie przynajmniej, że z serca mojego mogła wyjść myśl schlebiania temu człowiekowi. Bronię go (Robespierre a), ponieważ wydał mi się nieskazitelny, a oskarżyłbym go sam, gdyby stał się zbrodniarzem. (...) Stwierdzam, że Robespierre zadeklarował się jako mocna podpora Konwencji i nie mówił w Komitecie, chyba tylko w sposób bardzo oględny, jakoby zamierzał wystąpić przeciwko któremukolwiek z jego członków 51. Mowa ta, stanowi odbicie lojalności jaką żywił Saint-Just w stosunku do Robespierre a. W jednym ze swoich pierwszych listów do Robespierre a z roku 1790, Saint-Just pisał: Nie znam pana, lecz jesteś pan wielkim człowiekiem, nie tylko deputowanym jednej prowincji, lecz deputowanym całej ludzkości. Analizując relacje pomiędzy tymi dwoma wielkimi rewolucjonistami i przyjaciółmi, wydaje się wątpliwą być teza, jaką podnosi Jacob L. Talmon przywołując pamiętniki Bertranda Barère a, że Saint-Just, ukształtowany na wzór bardziej dyktatorski, w końcu obaliłby Robespierre a i zająłby jego miejsce... Był rewolucjonistą głębszym i sprytniejszym niż Robespierre 52. Z pewnością tego rodzaju dywagacje zawsze są interesujące dla badacza, niemniej jednak w tym przypadku nie ma żadnych najmniejszych choćby dowodów podważania pozycji Robespierre a przez swojego młodszego, uzdolnionego kolegę. Oczywiście, koncepcja równowagi Saint-Justa, którą przywołuje wspomniany już przez nas J.L. Talmon, różniła się poglądów, jakie prezentował Robespierre, jednakże nie można uznać tej różnicy za po- 50 Ibidem, s Ibidem, s Zob. J.L. Talmon, Źródła demokracji totalnej, tłum. A. Ehrlich, Kraków 2015, s wód do stawiania tezy o ewentualnym spisku przeciwko Robespierre owi 53. Jeden z ostatnich fragmentów tej nigdy nie dokończonej mowy w obronie Robespierre a zawiera w swojej całej okazałości stosunek St.-Justa do cnót moralnych i politycznych. Podnosi bowiem rewolucjonista, że Gdyby wszyscy byli skromnymi i nikt nie był o to zazdrosny, że o kimś mówi się więcej niźli o nim samym, zaznalibyśmy prawdziwego pokoju; nikt nie zadawałby gwałtu rozumowi, aby szlachetnych ludzi zmuszać do obrony i potem poczytać im to za zbrodnię. Pycha rodzi kliki. To kliki sprawiają, że rządy sąsiadujące z wolnym ludem atakują jego pomyślność: kliki - to najstraszliwsza trucizna porządku społecznego; one to, mocą kalumnij, narażają na niebezpieczeństwo życie dobrych obywateli; kiedy królują w państwie, nikt nie jest pewien swej przyszłości, a państwo, nękane przez nie, staje się grobem; one to zacierają granice między kłamstwem a prawdą, występkiem a cnotą, sprawiedliwością a niesprawiedliwością. Siła tylko staje się źródłem prawa. I gdyby cnota nie ukazywała się nieraz z piorunem w ręku, aby wszystkie występki przywołać do porządku, argument siły zawsze byłby lepszy. Dopiero po upływie wieku płaczliwa potomność roni łzy nad grobem Grakchów i nad kołem Sidneya. Dzieląc lud, kliki zastępują wolność zajadłością partyjności. Miecz prawa krzyżuje się ze sztyletem mordercy; nikt nie ośmiela się już ani mówić, ani milczeć; zuchwalcy, którzy stają na czele partii, zmuszają obywateli do opowiedzenia się za jedną lub drugą zbrodnią; tak to za władzy Héberta i Dantona strach czynił wszystkich wściekłymi i okrutnymi. I dlatego najczulszym życzeniem, jakie składać może swej ojczyźnie dobry obywatel, najsłodszym dobrodziejstwem, jakie spłynąć może na wolny lud z rąk Opatrzności, najcenniejszym owocem, jaki szlachetny naród uzyskać może dzięki swej cnocie, jest zagłada, jest upadek spisków. Cóż to? Czyżby przyjaźń się ulotniła z ziemi? Czy zazdrość przewodzić będzie poczynaniom społeczności? I czy dzięki kalumnii tracić przyjdzie swych braci dlatego tylko, że są od nas mądrzejsi i bardziej wielkoduszni? Rozgłos jest pustym dźwiękiem. Posłuchajmy minionych wieków: nic już nie 53 Jacob L. Talmon pisze, że fundamentalną różnicę między Robespierre em a Saint-Justem ujawnia analiza porównawcza ich poglądów w okresie poprzedzającym Konwent. W ocenie tego drugiego, rewolucja dokonała się w tym sensie, iż wyzwoliła siły społeczne i umożliwiła im swobodny rozwój w harmonijnym układzie, którego istotą jest właśnie wspomniana już równowaga. Z kolei według Robespierre a rewolucja nie urzeczywistni swego celu wskutek swobodnej gry sił społecznych i politycznych, dzięki której osiągną one równowagę. Nie zamierzał zadowolić się uwolnieniem tych sił i ich obserwacją. Nie chodziło mu o równowagę sił. Faktem decydującym dla Robespierre a są śmiertelne zmagania między dwiema siłami, rewolucji i kontrrewolucji, które łącznie składają się na całą rzeczywistość, J.L. Talmon, Źródła demokracji..., op. cit., s

24 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl usłyszymy i nie więcej usłyszą w przyszłości ci, którzy przechadzając się będą miedzy naszymi urnami. Dobro, oto co czynić należy, jakimkolwiek byłoby to osiągnięte wysiłkiem, wyżej ceniąc sobie tytuł poległego bohatera niźli żywego nikczemnika 54. Po aresztowaniu i późniejszej nieudanej próbie uwolnienia proskrybowanych, Saint-Just staje po południu dnia następnego wraz z 21 wyjętymi spod prawa towarzyszami przed Sądem Rewolucyjnym. Procedura nie miała najmniejszego znaczenia. Sprowadzała się jedynie do zidentyfikowania oskarżonych i przekazania ich katu. Około godziny osiemnastej 28 lipca 1794 roku (10 thermidora roku II) umieszczono ich w trzech wozach zmierzających na Plac Rewolucji, na którym była umieszczona gilotyna 55. Po trwającej około 30 minut egzekucji, ciała wszystkich wrzucono do wspólnej mogiły w parku Monceau (cmentarz ten mieścił się w okolicach obecnego skweru Ludwika XVI, między bulwarami Malesherbes i Haussmanna) Mowa w sprawie sądu nad Ludwikiem XVI Przemówienie w sprawie sądu nad Ludwikiem XVI, wygłoszone 13 listopada 1792 r., było pierwszym wystąpieniem młodego Saint-Justa na trybunie Konwencji Narodowej. Mowa jego, wówczas 24-letniego posła, przyczyniła się w dużym stopniu do przeciwdziałania manewrom i knowaniom Żyrondy, usiłującej nie dopuścić do procesu króla. Nim jednak przejdziemy do analizy tego wystąpienia, przybliżmy w skrócie fakty, które doprowadziły Ludwika XVI przed oblicze wymiaru sprawiedliwości. Znana jest powszechnie historia związana z wydarzeniami, jakie miały miejsce późnym wieczorem 20 czerwca 1791 roku, kiedy to król wraz z żoną Marią Antoniną i dziećmi uciekł na ponad dobę do Varennes. 25-go czerwca w godzinach wieczornych odbył się wjazd króla z powrotem ale już w charakterze jeńca narodu do Paryża. Król i królowa, odprowadzeni do Tuileries, pozostali tam, jako więźniowie narodu, lecz już nie jako więźniowie honorowi, lecz strzeżeni jawnie, pod strażą gwardii narodowej, która sprawdzała karty wejścia do pałacu i biwakowała w ogrodzie Tuileries 57. Zgromadzenie Narodowe z ulgą przyjęło wiadomość o zatrzymaniu i sprowadzeniu z powrotem króla. Wybawiała je ona od 54 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s J.M. Thompson, Robespierre. Tom II. Od śmierci Ludwika XVI do śmierci Robespierre a, tłum. A. Dobrot, Warszawa 1937, s. 324; J. Baszkiewicz, Robespierre, Wrocław 1989, s. 307; M.A. Thiers, The History of the French Revolution, London 1845, s J.M. Thompson, Robespierre..., op. cit., s. 325; J. Baszkiewicz, Robespierre..., op. cit., A. Szelągowski, Rewolucja..., op. cit., s obaw wojny domowej i wojny zewnętrznej. Wolano mieć króla u siebie w domu, jako zakładnika, wobec innych dworów, aniżeli na obczyźnie pośród emigracji 58. Tym właśnie tłumaczy się łagodność, z jaką traktowano parę królewską po powrocie. Król jednak nie tym razem jeszcze uniknął osądzenia. Bezpośrednią przyczynę postawienia króla przed obliczem sprawiedliwości dały wydarzenia jakie miały miejsce 10 sierpnia 1792 roku. Jak pisze Jan Baszkiewicz już na początku sierpnia 1792 roku Tuilerie uznano za teren zapowietrzony zdradą, za terytorium austriackie 59. Wśród ludu krążyły w tamtym czasie dwie koncepcje pozbycia się króla. Pierwsza zakładała obalenie króla w drodze uchwały parlamentu, druga z koncepcji zakładała pozbycie się króla siłą zbrojnego powstania 60. Ostatecznie jak wiemy skorzystano z tej drugiej opcji i monarchia we Francji zostaje obalona, poprzez szturm na pałac Tuileries przeprowadzony przez uzbrojonych sankiulotów w sile około 20 tysięcy, pod dowództwem Antoine a Santerre a oraz François Westermanna, którzy pokonali w starciu 950-osobową gwardię szwajcarską. Król został zawieszony i osadzony w klasztorze feuillantów, o losach monarchii i przyszłym ustroju zadecydować miała nowa Konstytuanta pod nazwą Konwencji, wybrana w powszechnym głosowaniu. Na razie jednak cała władza wykonawcza przeszła w ręce nowych, jakobińskich ministrów 61. Rodzina królewska trzy dni później (13 sierpnia) została przewieziona do więzienia Temple, które król opuścił dopiero 21 stycznia 1793 roku by udać się pod ostrze gilotyny 62. W międzyczasie, dnia 22 września, Francja stała się republiką. Oddanie króla pod sąd spowodowane było ostatecznie odkryciem 20 listopada papierów z tajnej skrytki króla w Tuileries 63. Pomimo niezręcznych ataków w obronie króla prowadzonych przez żyrondę, która miała wówczas większość w Konwencie, proces króla zaczął się w grudniu i trwał do połowy stycznia 1793 roku 64. Oskarżenie przeciw Ludwikowi XVI było sformułowane w raporcie komisji 12 i komisji 24, oraz komisji prawodawczej i komisji bezpieczeństwa publicznego dla przygotowania aktu oskarżenia na mocy uchwały Konwencji z dnia 6 grudnia 1792 roku. Raport ten był zredagowany przez Roberta Lindeta, a odczytany przez Barbaroux na posiedzeniu 11 grudnia 65. Jak pisze A. Szelągowski w ra- 58 Ibidem, s J. Baszkiewicz, Ludwik XVI..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Zob. ibidem, s J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 1995, s Ibidem, s Robert Lindet był adwokatem, deputowanym do Zgromadzenia Prawodawczego i Konwencji. Od kwietnia 1793 do 1795 r. Był 22

25 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) porcie tym były wyszczególnione wszystkie rzekome winy króla nawet z czasów przed rewolucją 66. Ludwik XVI według tego raportu to tyran, który postawił sobie za cel przeszkodzić lub opóźnić postęp wolności, a nawet zniszczyć ją drogą zamachów, ustawicznie i zaciekle powtarzanych; a iż nie był w stanie przez swe wysiłki i zbrodnie przeszkodzić wolnemu narodowi w nadaniu sobie praw i konstytucji, powziął, kierował i wypełniał plan sprzysiężenia, które miało na celu obalić państwo 67. W raporcie znalazły się jeszcze oskarżenia wobec Ludwika XVI dotyczące przekupywania członków Zgromadzenia Konstytucyjnego i Prawodawczego, o wywołanie wojny z Austrią i Prusami, o wzniecenie wojny domowej, zniszczenie kolonii, spowodowanie zamieszek itp. 68 Z kolei wcześniej tj. jeszcze w listopadzie Saint-Just, kończąc swoje przemówienie, czynił króla odpowiedzialnym za krew przelaną przez lud: a) przy zdobyciu Bastylii, do którego to czynu zmuszony został lud Paryża widmem zamachu ze strony króla na Stany Generalne i odwołaniem Neckera ze stanowiska ministra finansów; b) w czasie wydarzeń w Nancy w sierpniu 1792 r. W Nancy doszło do zajść między żołnierzami a oficerami pułku Szwajcarów imienia Chateauvieux. Uwięzionych żołnierzy oswobodziła ludność cywilna. Lafayette nakazał generałowi Bouillé, komendantowi garnizonu w Metz i swemu kuzynowi, aby surowo wystąpił wobec buntowników. 31 sierpnia 1792 r. doszło do masakry ludności cywilnej i żołnierzy. 20 żołnierzy zostało powieszonych, 41 - zesłanych na galery. Z inicjatywy króla i Lafayette a gwardia narodowa urządziła uroczystości żałobne ku czci poległych żołnierzy Bouillégo; c) na Polu Marsowym - gdzie lud zgromadzony tłumnie w dniu 17 lipca 1791 r., aby podpisywać petycję domagającą się detronizacji króla, został zmasakrowany przez gwardię narodową występującą w obronie króla; d) w Turnay i Valenciennes - gdzie na skutek zaleceń królewskich generałowie rojaliści Dillon i Biron nie walcząc z Austriakami wywołali rozruchy żołnierzy w końcu kwietnia 1792 r.; e) przy zdobywaniu Tuilerii 10 sierpnia 1792 roku 69. członkiem Komitetu Ocalenia Publicznego, w którym zajmował się głównie zagadnieniami ekonomicznymi. Poparł zamach stanu 9 thermidora, zaś po zamachu stanu Napoleona 18 brumaire a został usunięty ze stanowiska ministra finansów i do końca życia (zm. w 1827 r.) poświęcił się wyłącznie adwokaturze. Z kolei Barbaroux wraz z Vergniaud em, Guadet em, Rabaud em, Brissot em, Gorsas em, Condorcet em i Louvet em był czołowym przywódcą żyrondystów, którzy po obaleniu monarchii weszli na drogę walki przeciwko dalszemu rozwojowi rewolucji. W wyniku zamachu stanu część z przywódców została aresztowana na mocy dekretu Konwencji i stracona. 66 A. Szelągowski, Rewolucja..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Saint-Just tak mówił: On [Ludwik] jest mordercą z Bastylii, z Nancy, z Pola Marsowego, z Tournay i Tuilerii. Jakiż wróg, jakiż cudzoziemiec uczynił nam więcej zła od niego? Trzeba go sądzić szybko: Nie miejscu tutaj na przywoływanie szczegółów samego procesu 70. Powiedzmy jedynie, że Ludwik XVI został osądzony przez Konwencję i ostatecznie notyfikowano mu wyrok 20 stycznia 1793 roku 71. Za wygnaniem lub więzieniem opowiedziało się 288 posłów, 46 za karą śmierci z zawieszeniem egzekucji, 387 za karą śmierci bez żadnych warunków 72. Jak już wspomnieliśmy wyżej, głowę króla na Placu Rewolucji kat okazał ludowi w poniedziałek, 21 stycznia 1793 r. o godzinie 10: Wróćmy jednak do momentu jeszcze sprzed samego procesu, kiedy burzliwie zastanawiano się w łonie Konwencji, czy w ogóle, i jeśli tak, to w jakim trybie sądzić króla. I tutaj, pierwszy raz w tak wyrazisty sposób, zabłysnął Saint- Just. W swojej mowie młody trybun podniósł już na samy początku, że Konwencja powinna sądzić króla jako wroga. Argumentuje to w następujący sposób: Stoję na stanowisku, że król winien być sądzony jako wróg; że chodzi nam nie tyle o to, by go sądzić, ile o to, by go zwalczyć. A ponieważ nie jest on już niczym w umowie, która jednoczy wszystkich Francuzów, winniśmy go sądzić według procedury opartej nie na prawie cywilnym, lecz na prawie narodów 74. Oczywiście Saint-Just mówiąc o umowie ma na myśli dziedzictwo Jana Jakuba Rousseau i jego i koncepcję wyłożoną m.in. w Umowie społecznej, natomiast jeśli idzie o prawo cywilne, młody Saint-Just odwołuje się tutaj do prawa, które nazwalibyśmy obecnie pozytywnym, zaś mówiąc o prawie narodów, nawiązuje tutaj oczywiście do prawa naturalnego. W dalszej części Saint-Just podnosi, że oszczędzając tyrana, Francuzi nie zbudują republiki, podając jednocześnie przykłady ludu rzymskiego i Wielkiej Brytanii po śmierci Cromwella. Następnie zwraca uwagę na istotny fakt i rozwija swoje poprzednie myśli mówiąc, że poszukuje się ustawy, która by pozwoliła ukarać króla, a przecież jeśli w ustroju, z którym zrywamy, istniał człowiek nietykalny, to był nim właśnie w mniemaniu obywateli monarcha. Lecz między królem a ludem nie uznaję już obecnie żadnej więzi naturalnej. Dalej zaś wymaga tego rozsądek i zdrowa polityka... Ludu francuski, jeżeli król będzie rozgrzeszony, pamiętaj, że przestaniemy być godni twego zaufania, będziesz nas mógł oskarżać o przewrotność, z L. Saint-Just, Pisma..., op. cit., s Niezwykle interesujące ustalenia przybliżające przebieg procesu i egzekucję Ludwika XVI z perspektywy informacji przekazywanych w ówczesnej prasie polskiej (warszawskiej) prezentuje Małgorzata Karkocha, zob. M. Karkocha, Proces i stracenie Ludwika XVI w świetle prasy warszawskiej z lat , Folia Historica Acta Universitatis Lodziensis 2010, z. 85, s Tego samego dnia zezwolono królowej Marii Antoninie z rodziną na ostatnie widzenie z mężem, które odbyło się bez świadków, zob. S. Zweig, Maria Antonina, Katowice 1990, s J. Baszkiewicz, Ludwik XVI..., op. cit. s Ibidem, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s

26 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl podkreśla, że obywatele wiążą się ze sobą umową, suweren natomiast nie jest żadną umową związany. Panujący nie miałby nad sobą sędziego, byłby więc tyranem. Nietykalność Ludwika nie może rozciągać się poza jego zbrodnie i poza granice rewolucji, bo gdyby się go jeszcze teraz uważało za nietykalnego czy nawet tylko podawało się w wątpliwość tę sprawę, wynikałoby z tego, że król nie mógłby być pozbawiony tronu i miałby nadal możność uciskania nas pod odpowiedzialnością za ten stan samego narodu 75. Saint-Just przeprowadza bardzo logiczny wywód zwracając uwagę, że pakt jest umową między obywatelami a nie umową z rządem. Dla tego, kto nie jest w niej stroną, umowa nie istnieje, a więc i Ludwik, który nie był stroną w pakcie z narodem, nie może być sądzony według ustaw obowiązujących 76. Podkreśla również, że wszystko, co nie ma sankcji moralnej i jest przeciwne naturze, nie może być legalne, nie może mieć mocy prawnej 77. W ten sposób Saint-Just próbuje udowodnić, że owe motywy, uzasadniają sądzenie króla nie jako obywatela, lecz jako buntownika. Odwołując się do antycznej metafory, deputowany przywołuje zbrodnie Ludwika XVI wypisane wszędzie krwią ludu, krwią waszych obrońców, która spłynęła aż do stóp waszych i spryskała ten wizerunek Brutusa 78. W dalszej części swojego wywodu, młody St. Just, opisuje monarchię jako wieczystą zbrodnię, zaś króla określa mianem uzurpatora przywołując znany cytat: Nie można panować i być bez winy 79. Kończąc swoją mowę w Konwencji, St. Just podnosi dwie kwestie: pierwsza to uznanie króla jako cudzoziemca wobec narodu, a drugą próbuje dowieść, że Ludwik XVI powinien być sądzony jako wrogi cudzoziemiec. Przy pierwszym wątku przywołuje ponownie przykłady z czasów antycznych oraz współczesne mu angielskie, dowodząc, że nie można sądzić króla według praw krajowych lub raczej praw społeczeństwa 80. Drugi i zarazem kończący jego mowę wątek zawiera porównanie Ludwika XVI do antycznego Katyliny i stanowi ostateczny atak w stosunku do osoby króla i wszystkich jego popleczników. St. Just mówi: Jego zabójca, tak jak konsul Rzymu, uważałby się za zbawcę ojczyzny. Ludwik walczył z narodem i został zwyciężony. Jest barbarzyńcą, 75 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 15. Warto zaznaczyć, że zarówno Saint-Just jak i Robespierre, chętnie spowijali się w togę rzymskiego republikanina, przemawiali na wzór Demostenesa i Arystotelesa, cytowali starożytnych autorów i wygłaszali swe zasady polityczne jako odrodzone prawdy republikańskie państwa antycznego, A. Burda, Demokracja i praworządność, Wrocław 1965, s. 12. Szerzej na ten temat pisze M. Linton, The Man of Virtue: The Role of Antiquity in the Political Trajectory of L.A. Saint-Just, French History 2010, nr 3, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s. 18. cudzoziemcem, jeńcem wojennym. Przejrzeliście jego podstępne zamiary; widzieliście jego armię. Zdrajca nie był królem Francuzów, był królem kilku spiskowców 81. Z pewnością mowa Saint-Justa nie była ani pierwszym, ani - jak doskonale wiemy - ostatnim wyrazem ludowej niechęci wobec króla, która ostatecznie po procesie skończyła się jego śmiercią. Jak trafnie wydaje się pisał J. Baszkiewicz, jedyną winą Ludwika XVI było to, że został królem. Wyniósł go wadliwy, anachroniczny system rządzenia, którego nie potrafił zreformować; zmiażdżył go zaś żywot wydarzeń, których znaczenia nie pojął i do których nie umiał znaleźć politycznego klucza. A przecież miał szanse wpłynąć na ich bieg 82. Saint-Just od początku zdecydowany zwolennik kary śmierci dla króla miał ostatecznie niemały swój w niej udział. 4. Doktryna Saint-Justa Podstawy teorii konstytucyjnej Saint-Justa można przedstawić w skrócie w następujący sposób: wierzy on w silny rząd: uważa, iż rząd ten powinien się opierać o wybory powszechne, uważa też, że trzeba obmyśleć środki zapobiegawcze, uniemożliwiające powstawanie tyranii 83. Bez względu na to, czy dążycie do pokoju, czy do wojny - powiada - musicie mieć rząd mocny... Francuzi są aktywni i dojrzali do demokracji, ale nie trzeba ich przeciążać sprawami publicznymi, trzeba nimi rządzić bez słabości, ale i bez gwałtów. 84 Za podstawową zasadę naszej rzeczypospolitej - mówi dalej - uważam to, że izba reprezentantów winna być wybierana przez, lud jako całość. Nikt, kto nie jest wybrany bezpośrednio przez lud nie może go reprezentować. Bez względu na inne walory konstytucji 81 Ibidem, s J. Baszkiewicz, Ludwik XVI..., op. cit., s W innym ze swoich opracowań, Jan Baszkiewicz, podkreśla, że najprostszym wyjaśnieniem zablokowania wszystkich szans, które mogły zmienić bieg społecznych przemian we Francji, byłoby stwierdzenie, iż Ludwik XVI wykazał uparty konserwatyzm i polityczną miernotę, co określiło bardzo przeciętny i zachowawczy charakter całej ekipy rządzącej, zob. J. Baszkiewicz, Cztery szanse Ludwika XVI ( ), [w:] J. Baszkiewicz, Państwo..., op. cit., s J.M. Thompson, Przywódcy..., op. cit., s Ibidem, s Wspominany już wyżej J.L. Talmon przywołuje propozycje Saint-Justa wyrażone 5 thermidora roku II (23 lipca 1794) na wspólnym posiedzeniu obydwu Komitetów (Ocalenia Publicznego i Bezpieczeństwa Powszechnego), z których wynikało, że należy powołać rząd przez ludzi o dobrej reputacji do czasu ustanowienia instytucji republikańskich. Autor ten przytacza wypowiedz Barère a jakoby Saint-Just mówił, iż koniecznie należy przekazać dyktatorską władzę człowiekowi obdarzonemu dostatecznym geniuszem, siłą, patriotyzmem i wielkością duszy... dostatecznie przepojonemu duchem rewolucji, duchem jej zasad, jej rozmaitymi fazami, działaniami i agencjami aby wziąć na siebie pełną odpowiedzialność za bezpieczeństwo publiczne i utrzymanie wolności... człowiekowi, który cieszy się przychylnością opinii publicznej i zaufaniem ludu... Oświadczam, że tym człowiekiem jest Robespierre; tylko on może uratować państwo, J.L. Talmon, Źródła demokracji..., op. cit., s

27 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) nie przetrwa ona długo, jeśli opinia powszechna nie ma bezpośredniego wglądu w sprawy ustawodawstwa i doboru członków Zgromadzenia 85. Jak ta wola ludu będzie się więc ujawniać? Otóż St. Just odpowiada dogmatycznie: Siedzibą suwerenności narodowej są komuny - zgromadzenia okręgowe, które się zbierają co czas pewien celem wyboru posłów na Zgromadzenie i bez zgody których nie może być zmiany w konstytucji 86. A ponieważ St. Just szedł pod tymi dwoma względami za Rousseau, wziął odeń i trzeci pogląd - nieufność do każdego organu rządowego - bez względu na jego ludowe pochodzenie 87. Nie zgadza się on na stałego przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego, komitety, głosowanie tajne. Chciałby pozbawić ministrów prawa do jakiejkolwiek inicjatywy; nie dałby nikomu objąć stanowiska naczelnego zwierzchnika sił zbrojnych i dbałby o stałą kontrolę oraz łatwość w składaniu skarg na wszystkich członków rządu 88. Zdaniem St.-Justa, sprawiedliwość musi być podporządkowana dobru publicznemu. Celem naszym (mówi St. Just w sprawozdaniu o więźniach w lutym 1794 r. 89 ) jest stworzenie takiego układu stosunków, w którym wszystko mogłoby zmierzać ku lepszemu, w którym można by posłać za jednym zamachem fakcje na szafot, w którym męska energia pchnęłaby wolę narodową w kierunku sprawiedliwości i w którym będziemy mogli zapewnić ten spokój krajowi, jaki jest niezbędny dla stworzenia życia szczęśliwego... Celem naszym jest powołanie rządu uczciwego, aby dać szczęście ludowi i aby lud ten nie przechodził codziennie namowo wstrząsu w związku z jakąś nową zbrodnią - w chwili gdy nad stabilizacją stosunków w rzeczpospolitej czuwa już tylko mądrość i Opatrzność. Rewolucje posuwają się naprzód krocząc od słabości do odwagi i od zbrodni do cnoty 90. Jak wspomnieliśmy już wyżej, reżim jakobińskiej dyktatury rewolucyjno-demokratycznej we Francji był pierwszą w historii próbą realizacji idei Rousseau o władzy ludu, o równości, o sprawiedliwym ustroju społecznym 91. Jednym z głównych realizatorów tej idei był wła- 85 J.M. Thompson, Przywódcy..., op. cit., s. s Ibidem, s Ibidem, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s W sprawozdaniu tym Saint-Just przedstawia plan częściowych reform podjętych w interesie najbiedniejszych kosztem wrogów rewolucji. Mienie osób podejrzanych ma przejść w ręce biedoty miejskiej i wiejskiej. 90 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Jak podkreśla A. Burda Idea woli powszechnej i postulat panowania prawa odegrały postępową rolę w walce z feudalizmem i w ideologicznym przygotowaniu rewolucji francuskiej. Dostarczały argumentów w walce z przywilejami i z reżimem absolutnym, torowały drogę postulatowi równości wobec prawa i ścisłego przestrzegania ustaw w życiu publicznym, stały się jedną śnie Louis Saint-Just. Prawdą jest, że Jan Jakub Rousseau nie mówił nigdy głośno o rewolucji. Nie sposób znaleźć u niego wezwań do ustanowienia reżimu terroru rewolucyjnego. To cała plejada ludzi o żelaznych charakterach - jak Robespierre, Marat, Saint-Just, Couthon - wyzwoliła naukę Rousseau od właściwej jej kontemplacyjności i marzycielstwa. Jak pisze Albert Manfred Jakobini (...) wyzwolili doktrynę Rousseau z jej ciemnego, ponurego, pesymistycznego zabarwienia. Nie widzieli przed sobą zachodu słońca, zmierzchu, lecz zorzę, narodziny nowego dnia, poranek rozświetlony jasnymi promieniami wschodzącego słońca 92. Znany był doskonale przywołanym osobom rozdział VI z księgi IV Umowy społecznej Rousseau traktujący o dyktaturze. Czy jednak aby realizując idee Rousseau w latach jakobini rzeczywiście wpadli w pułapkę entuzjazmu rewolucyjnego? A może, jak sami podkreślali, terror miał być jedynie etapem przejściowym? Poddając analizie tekst Rousseau dotyczący pojęcia dyktatury, nie pozostaje nam nic innego jak przychylić się do tej drugiej oceny. Jan Jakub pisze w następujący sposób: Jeśli do zaradzenia (...) niebezpieczeństwu wystarczy zwiększenie aktywności rządu, to się go koncentruje w jednym lub dwu z jego członków; w ten sposób nie odmienia się władzy ustaw, tylko formę ich wykonania. Jeśli niebezpieczeństwo jest takie, że zespół ustaw utrudnia uniknięcia go, wówczas mianuje się najwyższego naczelnika, który nakazuje wszystkim ustawom milczenie i zawiesza na chwilę władzę zwierzchnią. W podobnym wypadku wola powszechna nie ulega wątpliwości i oczywiste jest, że pierwszym zamiarem ludu jest uchronić państwo od zguby. W ten sposób zawieszenie władzy prawodawczej wcale jej nie obala; urzędnik, który zmusza ją do milczenia, nie może zmusić jej do mówienia; panuje nad nią, chociaż nie może jej reprezentować; może wszystko czynić, z wyjątkiem ustaw 93. Dalej zaś pisze dokładnie o takiej sytuacji, której realizację uczynili jakobini faktem: ważne jest ograniczenie czasu jego trwania bardzo krótkim terminem, nigdy niepodlegającym przedłużeniu; w chwilach krytycznych, które nakazują ustanowić dyktaturę, państwo zostaje szybko zniszczone albo ocalone, a skoro ustąpiła nagła potrzeba, dyktatura staje się tyraniczna albo zbędna. W Rzymie wyznaczano dyktatorów tylko na sześć miesięcy, a większość ich zrzekła się władzy przed tym terminem. Gdyby termin był dłuższy, może by się pokusili go przedłużyć, jak to uczynili decemwirowie, przedłużając termin roczny. Dyktator miał jedynie czas zaradzić z katechetycznych praw (...) konstytucjonalizmu i (...) praworządności, A. Burda, Demokracja..., op. cit., s A. Manfred, Rousseau, Mirabeau, Robespierre. Trzy portrety z epoki Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1988, s J.J. Rousseau, Umowa społeczna, Warszawa 2010, s

28 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl potrzebie, która spowodowała jego wybranie; nie miał czasu myśleć o innych projektach 94. Jedną z najbardziej trafnych charakterystyk okresu tzw. dyktatury jakobińskiej, dał w swoim przedwojennym opracowaniu, przywoływany już przez nas brytyjski badacz rewolucji J.M. Thompson. Pisał on, o tamtych wydarzeniach w następujący sposób: W zamierzeniach swych Robespierre i Saint-Just byli idealistami, metody ich postępowania były realistyczne: nie widzieli oni innej drogi do zapewnienia uczciwości i wydajności czynników administracyjnych poza polityką represji. Źle się może stało, że ten reżim nazwano terrorem. Wyraz ten sugeruje obraz całej ludności żyjącej w wiecznym strachu; nie stracono też ani jednej sposobności, aby w sposób malowniczy opisać Paryż jako gród umarłych, jako siedzibę ludzi zastraszonych przez tyranów z Komitetu - i jako miasto milczenia - wyjąwszy turkot wózków ze skazańcami tudzież, szczęk noża gilotyny. W rzeczywistości wątpliwe jest, czy rząd prowizoryczny z lat był gorszą tyranią niż rząd, który sterował nawą państwową Francji czasu Wielkiej Wojny lat później. Polityką jego było zastraszenie, ale wynikiem jej nie była wcale panika powszechna. Był to rząd wojenny, to też karał szpiegów i tych, którzy uprawiali niedozwoloną korespondencję z zagranicą i emigrantami. Był to rząd narodowy, to też karał arystokratów, rojalistów, księży odmawiających przysięgi lojalności wobec państwa i innych kontrrewolucjonistów. Był to rząd cnoty, to też karał spekulantów, paskarzy żywnościowych, urzędników nieuczciwych lub sprzedajnych i generałów zdradzieckich lub tchórzliwych. W kampanii prowadzonej przeciw tym wszystkim rząd popełnił niejedną niesprawiedliwość, niejedno okrucieństwo i liczne nonsensy. Nikt nie będzie próbował bronić wydanego przezeń prawa o podejrzanych, które sprowadzało wszystkie zbrodnie do mglistego zarzutu braku patriotyzmu, poczucia obywatelskiego i nakładało na każdego obowiązek denuncjowania własnego sąsiada; nikt nie będzie bronił nadmiernych kompetencji, udzielanych komitetom miejscowym lub też procedury trybunału rewolucyjnego. Ale wśród narodu 26-milionowego, a nawet w stolicy o 700 tys. ludności, niewiele było znów osób które się czuły poważnie zagrożone przez te zarządzenia. Sama gilotyna nawet, która tak się nadawała do egzekucji masowych, została obrana ze względów humanitarnych i w gruncie rzeczy udostępniła wszystkim ścięcie, tj. formę wymiaru sprawiedliwości, która dotychczas była przywilejem arystokracji. Nieludzkie i publiczne jej stosowanie było w znacznym stopniu dziedzictwem ancien regime u za którego tłumy wytwornej publiczności 94 Ibidem, s miały we zwyczaju zbierać się, żeby móc oglądać łamanie kołem opryszków lub szarpanie ciała królobójców rozpalonymi obcęgami. To też w rzeczywistości nie ma na to dowodów, aby Paryż jako całość był albo zgorszony, albo przerażony terrorem, który wydawał się konsekwencją naturalną rewolucji 95. Przegląd myśli Saint-Justa o charakterze politycznym, prawnym i społecznym znajdziemy w wydanych już pośmiertnie jego pismach. Najbardziej znane Fragmenty o instytucjach republikańskich, zostały opublikowane w 1800 r. i wydane ponownie w 1831 r. w Polsce, pierwsze, i jak dotychczas jedyne wydanie, zostało opublikowane w przywoływanym przez nas już Wyborze pism, które ukazało się w 1954 roku za sprawą wyboru Iwony Bibrowskiej i tłumaczenia J. Ziemilskiego i J. Jaworowskiego. Ten z kolei wybór pism St.-Justa opiera się na kompletnym francuskim wydaniu jego dzieł z 1908 roku. Jak czytamy już we wstępie do Fragmentów, instytucje są gwarancją rządu wolnego ludu przeciwko zepsuciu obyczajów oraz gwarancją ludu i obywatela przeciwko korupcji rządu 96, i dodaje dalej: Instytucje są gwarancją wolności publicznej, wpajają one moralność rządowi i społeczności, tłumią zawiść, która rodzi partie, ustalają rozróżnienie między prawdą a obłudą, między niewinnością a zbrodnią i utrwalają panowanie sprawiedliwości 97. Wstęp ten kończy ostatecznie stwierdzenie, że instytucje mają na celu rzeczywiste ustanowienie wszystkich gwarancji społecznych i indywidualnych dla usunięcia niezgody i gwałtów oraz zastąpienie wpływu ludzi wpływami obyczajów 98. Pisząc o społeczeństwie, w centrum uwagi Saint-Justa, znajdują się zagadnienia związane z niezależnością jednostki. Dla młodego myśliciela politycznego wszystko, co istnieje pod rządami praw natury, jest niezależne od swego gatunku i żyje w społeczeństwie wśród swego gatunku, natomiast owa niezależność istot tego samego rodzaju opiera się na stosunkach lub na jednoczących prawach. Związane tymi stosunkami lub prawami, są one gotowe do obrony przed gatunkami innymi niż one same 99. W dalszej kolejności wątek niezależności jest stopniowo rozwijany. St.-Just stwierdza, że wszystkie istoty rodzą się, by być niezależne. Niezależność ta ma swoje prawa, bez których istoty owe zginęłyby w odosobnieniu i które zbliżając je do siebie tworzą społeczeństwo 100. Zdaniem St.-Justa ludzie tworzą społeczeń- 95 J.M. Thompson, Przywódcy..., op. cit., s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

29 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) stwo naturalne, które opiera się na ich niezależności, ale ludzie traktując się nawzajem jako wrogowie, obrócili przeciwko swej własnej społecznej niezależności siłę, która była przeznaczona jedynie do obrony ich niezależności zewnętrznej i zbiorowej; że siła ta na mocy umowy społecznej stała się w ręku pewnej części ludu bronią, którą uciska się cały lud pod pretekstem bronienia go przeciw jego własnym członkom i przeciwko wrogom zewnętrznym 101. Porządek społeczny jest pierwszym spośród wszystkich praw w tym fragmencie St.-Just bezpośrednio już powołuje się na Jana Jakuba Rousseau, pisząc, że Naród, bez względu na to, jakie są jego rządy, musi współżyć z otaczającymi go narodami, tak jak one z nim współżyją. Właściwie mówiąc, nie istnieją stosunki między narodami. Narody mają tylko wzajemne interesy, a siła ustanawia prawo między nimi 102. W dalszej części autor nawiązuje do teorii podboju ( podboje są źródłem instytucji narodów ) oraz podnosi kwestie nadmiaru ludności ( niewystarczające terytorium nie dowodzi wcale istnienia nadmiaru ludności, lecz nieudolności administracji ), nawiązując tym samym pośrednio do twórczości np. Monteskiusza, w której był zamiłowany. Louis Saint-Just nie podzielał poglądu, że człowiek rodzi się dziki, argumentując to w ten sposób, że w przeciwnym razie taki człowiek nie nadawałby się do bytu społecznego, lecz do tego, by się zniszczyć 103. Ten fragment rozważań kończy teza zakładająca, że stanem naturalnym dla człowieka jest byt społeczny i pokój i że siła nigdy nie powinna znajdować powodów, by jednoczyć lub dzielić ludzi 104. Zaiste słowa godne pilnego ucznia wielkich oświeceniowych filozofów. Przechodząc z kolei do obszaru związanego z instytucjami, St.-Just podkreśla ich niebywałą, podstawową wręcz rolę w procesie oczyszczania obyczajów. Pisze on bowiem: Terror może nas uwolnić od monarchii i arystokracji; lecz któż nas uwolni od zepsucia? Instytucje 105. Ludwik Antoni uważał, że im więcej jest instytucji, tym bardziej wolny jest lud ( instytucje winny być liczne ), zaś one same składać się powinny z małej ilości osób. Postulował on, że należy zbadać system urzędów zbiorowych, takich jak zarządy miejskie, administrację, komitety nadzoru itd., by przekonać się, czy przydzielenie funkcji tych ciał jednemu urzędnikowi w każdym z nich nie będzie stanowiło sekretu utrwalenia rewolucji 106. Jak widać po tym przykładzie, St.-Just posiadając wykształcenie prawnicze doskonale orientował się w zagadnieniach, które 101 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s współcześnie stanowią obszar zainteresowania np. nauki administracji czy polityki administracyjnej. Jeśli idzie o materie związane z istotą praw, Saint-Just na samym początku stwierdza, iż rozwlekłe prawa są klęską publiczną 107, przyrównując jednocześnie prawodawstwo monarchii do powodzi. Podkreśla, że w republice nie trzeba wielu praw, bowiem tam, gdzie jest ich wiele lud jest niewolnikiem, to zaś jest zaprzeczeniem wolności. Nawiązuje tym samym, jak przystało na lojalnego ucznia, do poglądu, który wyraził Jan Jakub Rousseau, który zakłada, iż jednym z warunków skutecznego działania ustaw i ścisłego ich przestrzegania jest umiarkowanie w ich stanowieniu. Jako przyczyny takiego podejścia, Rousseau wskazuje, że: a) ustawy z istoty swej mają za przedmiot materie o znaczeniu ogólnym i winny być wydawane tylko wtedy, gdy zachodzi ku temu nieodzowna potrzeba; b) zwiększenie ilości ustaw powoduje zmniejszenie ich wartości: im bardziej mnożycie prawa, tym bardziej je podajecie w pogardę 108. Jak widać problemy legislacyjne dotyczące nadprodukcji prawa, z jakimi mierzą się współczesne państwa, nie były również odosobnionymi pod koniec wieku XVIII. Podnosząc temat obyczajów, Saint-Just gani ludzi dążących do sławy i majątku, dodając przy tym, że w każdym państwie istnieje tylko niewielka ilość ludzi, która zajmuje się i bierze udział w sprawach państwowych i w rządzie. Znamienne są jego słowa odnoszące się do ojczyzny rozumianej jako nie tylko ziemi, lecz przede wszystkim jako wspólnota uczuć 109. Pisząc republice o rządzie Saint-Just snuje refleksje mające charakter najważniejszych wydaje się z punktu widzenia jego doktryny państwowej i społecznej. Zwraca on bowiem uwagę w głównej mierze na cnotę obywatelską jako podstawę stabilnych stosunków pomiędzy jednostkami. Nie sposób nie przyznać mu racji, kiedy pisze, że Trudno jest rządzić republiką, gdy każdy pożąda władzy, której nie posiada, lub pogardza nią; gdy żołnierz zazdrości generałowi konia, a generał żołnierzom honorów, jakie oddaje im ojczyzna; gdy każdy wyobraża sobie, że służy swemu przełożonemu, a nie ojczyźnie; gdy ten, kto dowodzi, wyobraża sobie, że jest potężny, a nie liczy się z tym, że wykonuje sprawiedliwość w imieniu ludu; gdy każdy, nie ceniąc funkcji, jakie pełni sam lub pełnią inni, chciałby być równy władzy będącej ponad nim oraz być panem tych, których władza jest na niższym szczeblu; gdy wreszcie każdy, kto wykonuje władzę, uważa się za wyższego od zwykłego obywatela, podczas gdy ma on 107 Ibidem, s J.J. Rousseau, Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s

30 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl do czynienia jedynie z nadużyciami lub zbrodniami 110. Fragment ten świetnie uwidacznia z jakim naciskiem Saint-Just i inni wielcy przywódcy rewolucji francuskiej traktowali harmonię sumienia jako wyznacznik cnoty obywatelskiej. Nie sposób zdaje się znaleźć w czasach późniejszych próby choćby ułamka realizacji postulatów o tak wzniosłym charakterze moralnym. Skromność osobista, umiłowanie ojczyzny, poświęcenie itd., oto tylko nieliczne, podstawowe cechy charakteru, jakimi powinien odznaczać się obywatel Republiki. Dla St.-Justa obywatelem jest ten, kto posiada tylko taki majątek, na jaki zezwala prawo, nie sprawuje żadnego urzędu i jest wolny od odpowiedzialności ponoszonej przez tych, którzy rządzą. W konsekwencji oznacza to, że lud nie może sprawować żadnej władzy indywidualnej, a ten kto jest urzędnikiem nie należy do ludu 111. W swoich wywodach Saint-Just zwraca również uwagę na źródła wolności obywatelskiej, wskazując jako podstawowe źródło życie prywatne. Jednocześnie poucza, że rząd nie powinien być władzą dla obywateli lecz źródłem harmonii, a siła jego spożytkowana może być jedynie w tym celu, by chronić stan prostoty (harmonię) właśnie przed siłą 112. Konkludując ten wątek St.-Just dodaje: Chodzi nie tyle o to, by uczynić lud szczęśliwym, lecz by nie dopuścić do tego, aby był nieszczęśliwym. Nie stosujcie ucisku oto wszystko 113. Wypowiadając się na temat rewolucji, Saint-Just wskazuje na to, że rewolucja powinna zatrzymać się nad udoskonalaniem szczęścia i wolności powszechnej za pomocą praw, przy czym studzi entuzjazm rewolucyjny pisząc, że to, co wytwarza dobro powszechne, jest zawsze przerażające lub wydaje się dziwne, jeśli się za wcześnie zacznie 114. Można ten fragment odczytać jako przestrogę dla tych, którzy stoją na czele rewolucji. Wydaje się, że właśnie wydarzenia związane z zamachem stanu 9 thermidora roku II (27 lipca 1794 r.) to dosadnie pokazały. Przejdźmy teraz z kolei do zagadnień dobra powszechnego, czyli pieniądza i szeroko rozumianej ekonomii, bowiem one stanowiły również istotny wątek w myśli polityczno-prawnej Louisa Saint-Just, który jak sam określił pisząc o zagadnieniach dobra powszechnego sprowadza się do konkluzji, iż wszyscy muszą pracować i szanować się wzajemnie 115. Dalej rozwijając ten wątek stwierdza: Gdy wszyscy będą pracować, powróci dobrobyt, potrzeba będzie mniej pieniędzy i zaginą wady publiczne. Jeśli 110 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s wszyscy będą się wzajemnie szanować, znikną frakcje, obyczaje prywatne staną się łagodne, a obyczaje publiczne surowe 116. Autor podkreśla również znaczenie wpływu agentów zagranicznych i knowań ze strony państw obcych na wzajemne poszanowanie pomiędzy obywatelami, podkreślając, że Zagranica, aby osłabić cnotę republikańską, doprowadziła do zaniku tego szacunku [szacunku do samego siebie przyp. aut.]. Pragnęła ona, byśmy nie mieli siły ani nienawidzić się, ani kochać, lecz byśmy sobą pogardzali wzajemnie i żywili wobec siebie obawę. W ten sposób zagranica wprowadza zasadę zawiści wśród obywateli i niszczy gwarancję samej cnoty burząc przeszkodę, która by nie dopuściła do jej upadku 117. Co ciekawe, powyższe fragmenty stanowią niejako wstęp do szczegółowych już zagadnień gospodarczych, na co on sam zwraca uwagę, podkreślając nadzwyczaj trafnie, że ekonomii i obyczajów nie można traktować oddzielnie. Jeśli idzie zaś o kwestie systemu monetarnego i fałszowania pieniądza, St.-Just proponuje uprościć system i pobór podatków, złagodzić surowość z jaką skarb ściga podatki. Nie mniej w ocenie młodego myśliciela na uwagę zasługuje problem wprowadzenia cen maksymalnych, czyli jak to określa projekt głodu. Wskazuje przy tym na destrukcyjne przykłady wprowadzania cen maksymalnych, które miały miejsce w starożytnym Rzymie. W dalszej kolejności St.-Just podkreśla, że wolność nie będzie mogła się utrwalić, jeśli istnieje możliwość podburzania ubogich przeciwko nowemu porządkowi rzeczy. Zmierzając tym tropem dedukcji, Ludwik Antoni oznajmia, że bogactwo jest hańbą, zaś człowiek ubogi stoi ponad rządem i potęgami ziemskimi i powinien do nich przemawiać jako władca 118. Gdy idzie o problem żebractwa, St.-Just proponuje jako jedyny skuteczny środek, rozdzielenie między ubogich dóbr narodowych. Na koniec rozważań na temat zagadnień dobra publicznego sformułowane zostają przez młodego rewolucjonistę cele będące swego rodzaju programem reform fiskalnogospodarczych. Wśród wielu postulatów tych reform znajdujemy te, które postulują uniemożliwienie fałszowania pieniędzy, zakazują sprzedaży waluty krajowej za granicę, ujednolicenie danin publicznych i reforma aparatu skarbowego itd Jak podkreślał Philippe Buonarotti utworzenie magazynów obfitości, ustawy przeciwko spekulacjom, ustanowienie zasady przyznającej ludowi własność artykułów pierwszej potrzeby, ustawy zmierzające do usunięcia żebractwa, ustawy o rozdziale zasiłków narodowych, jak również wspólnota, która w istocie panowała wówczas wśród ogółu Francuzów, były zwiastu- 116 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

31 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) nami nowego porządku, którego plan nakreślony został niezatartymi zgłoskami w sławnych raportach Komitetu Ocalenia Publicznego, głównie w tych, które Robespierre i Saint-Just wygłosili z trybuny narodowej 120. St. Just podzielił instytucje według rodzajów, a mianowicie: 1) instytucje moralne, cywilne i domowe, dotyczące wychowania, uczucia oraz dziedziny kodeksu cywilnego, opieki, adopcji, dziedziczenia, obrotu handlowego; dotyczące świąt, zgromadzeń w świątyniach, starców, cenzury; dotyczące praw wiejskich i ograniczających wydatki oraz pogrzebów; 2) instytucje społeczne i polityczne, dotyczące obyczajów rządu i armii, ustanowienia cenzorów spraw związanych z wojskiem, marynarką, handlem, gwarancjami i majątkami publicznymi 121. Wśród szczegółów koncepcji wychowania w republice cnotliwego ludu znajdziemy te, które odnoszą się relacji między rodzicami a dziećmi ( dzieci należą do matki do lat pięciu, jeżeli je wykarmiła, a od tego wieku aż do śmierci do Republiki, dziecko i obywatel należą do ojczyzny ), dotyczące powszechnego nauczania ( konieczne jest wprowadzenie zbiorowej nauki, dzieci płci męskiej od lat pięciu do szesnastu wychowuje ojczyzna, istnieją szkoły dla dzieci od lat pięciu do dziesięciu, istnieją szkoły dla dzieci od lat dziesięciu do szesnastu, dzieci od lat pięciu uczą się czytać, pisać, pływać, dzieci uczą się języków ), ubioru ( wszystkie dzieci do lat szesnastu ubrane są jednakowo. Od lat szesnastu do dwudziestu jeden lat noszą ubiór robotniczy, od dwudziestu jeden do dwudziestu pięciu, jeżeli nie są urzędnikami, noszą mundury wojskowe ), a nawet sposobu odżywiania się dzieci i młodzieży ( posiłki są wspólne; składają się na nie tylko owoce, jarzyny, nabiał, chleb i woda ). Poza tym St. Just zwraca uwagę na wybór nauczycieli i ich rolę w systemie edukacji ( Nauczyciele dzieci do lat szesnastu są wybierani przez władze okręgu i zatwierdzani przez ogólną komisję rzemiosł, którą mianuje rząd 122. Nauczycielami są rolnicy, przemysłowcy, rzemieślnicy i kupcy ), a także nie zapomina nawiązując do antycznych koncepcji wykształcenia wojskowego młodzieży wspomnieć o obowiązkach względem ojczyzny o charakterze militarnym ( Wychowanie dzieci od lat dziesięciu do szesnastu ma charakter wojskowy, 120 P. Buonarotti, Sprzysiężenie równych, Tom I, tłum. A. Jeżewski, Warszawa 1952, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Danton stał na stanowisku, iż w dziedzinie oświaty republika nie dopuszcza myśli o konkurencji dla państwa. Stanowi to konsekwencję faktu, że wykształcenie domowe budziło nieufność i wrogość. Poza tym, w ocenie Dantona, najważniejszą potrzebą ludu po chlebie była właśnie edukacja, zob. J. Baszkiewicz, Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej, Warszawa 1993, s. 83. odbywają wszystkie ćwiczenia piechoty na specjalnie w tym celu przygotowanych arenach ) 123. Przyjaźń jest uczuciem, które St. Just podnosi do rangi obowiązku cnoty republikańskiej pisząc, że każdy po dojściu do lat dwudziestu jeden obowiązany jest oświadczyć w świątyni, kogo zalicza do swych przyjaciół, zaś oświadczenie takie miało być ponawiane rokrocznie 124. Dalej autor określa obowiązki w przypadku porzucenia przyjaciela i obowiązki nieszkodzenia sobie przed sądami, określając przy tym sankcję za niewdzięczność, którą jest kara banicji 125. Z kolei pisząc o wspólnocie, Saint-Just ma tutaj oczywiście na myśli relacje pomiędzy mężczyzną a kobietą, którzy się kochają, są małżonkami 126. Co więcej, ta wspólnota istnieje wyłącznie między małżonkami, przy czym łączy ich nie kontrakt, lecz uczucie 127. W dalszej kolejności autor wspomina o obowiązkach małżonków w przypadku rozwodu ( W razie rozejścia się małżonków przysługuje im połowa ich wspólnego majątku, którą dzielą się w równych częściach ), w tym obowiązków związanych z opieką nad dziećmi, z tym że to lud wyznacza opiekuna dzieci rozwiedzionych małżonków 128. Warto wspomnieć w tym miejscu osiągnięcia rewolucyjnego ustawodawstwa w zakresie prawa rodzinnego. Jak pisze J. Baszkiewicz rewolucja (...) z miejsca niemal sprawiła, iż instytucja małżeństwa, od chwili jego zawierania, stała się jak gdyby dobrem powszechnie dostępnym dla wszystkich obywateli Francji, niezależnie od ich przynależności wyznaniowej 129. Już Konstytucja z 1791 roku stwierdzała, że małżeństwo jest cywilną umową miedzy małżonkami. Zgodnie z ustawami z 1791 i 1792 roku, dopuszczalność rozwodu była uzasadniana naturalnym prawem do wolności indywidualnej. Wśród przyczyn z powodu których można było żądać rozwodu znalazły się takie jak: niezgodność charakterów, choroba psychiczna małżonka, skazanie na ciężkie kary czy dłuższa nieobecność małżonka bez podania przyczyny. Co istotne, w prawie rewolucyjnym nastąpiło ustawowe uregulowanie instytucji wolnych związków, konkubinatów. Ważnym krokiem ustawowym w tej materii było nawet przyznanie dzieciom z takich związków praw spadkowych po ojcu i matce L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s J. Baszkiewicz, W kręgu rodziny, [w:] J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa1983, s K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współczesność, Warszawa 2009, s

32 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl Istotną część rozważań St. Justa stanowią te odnoszące się do opieki, adopcji i spadkobrania. Zwraca on uwagę na obowiązek opieki po ustaniu małżeństwa ( Jeżeli wdowiec lub wdowa wstępuje w drugi związek małżeński, musi się zwrócić w świątyni z żądaniem mianowania opiekuna dla dzieci i zdać przed nim rachunki ) i wymogi w stawiane opiekunom ( Opiekunowie powinni być ludźmi żonatymi ) 131. Adopcja zaś ma na celu ulżenie dzieciom nieszczęśliwym i ochronę czci dziewiczej, przy czym wolno adoptować tylko dziewczęta niezamężne i nie wolno adoptować dziecka płci męskiej, które ukończyło pięć lat 132. W świetle koncepcji St. Justa adoptujący musiał złożyć wobec urzędnika państwowego oświadczenie o wyposażeniu dziecka przybranego. W przypadku chłopca wyposażenie przeznaczone jest na jego wychowanie do lat pięciu, zaś posagiem dziewczyny zarządza opiekun aż do wyjścia za mąż 133. Jeśli idzie o zagadnienia związane ze spadkobraniem, znajdujemy rozwiązania stanowiące, że prawo do spadku posiadają wyłącznie krewni w linii prostej, którymi są dziadkowie, rodzice, dzieci, brat i siostra. Oznacza to zakaz dziedziczenia krewnych w liniach bocznych, zaś jeśli umierający nie pozostawia krewnych w linii prostej, dziedziczy po nim Republika 134. Kolejny wątek rozważań Saint-Justa stanowią zagadnienia świąt i związana z ich organizacją przeprowadzona 5 października 1793 roku reforma kalendarza rewolucyjnego, który dotrwał do czasów napoleońskich, do roku Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na szerszą analizę zagadnień związanych z koncepcją i wprowadzeniem kalendarza ale przypomnijmy chociaż najważniejsze fakty z tym związane 135. Przede wszystkim należy podkreślić, że ustanowienie nowego kalendarza 131 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Według tej nowej koncepcji rok zaczynał się w jesieni: zatem trzy pierwsze miesiące roku zwały się kolejno: vendémiaire, brumaire i frimaire. Swobodne spolszczenie brzmiałoby mniej więcej tak: winobraniec, zamgleniec, szronowiec. Następne trzy były już miesiącami zimowymi i nazwy dostosowane były do nowej pory roku: nivôse, pluviôse, ventôse, czyli śnieżnik, deszczownik, wietrznik. I wiosna: germinal, floréal, prairial, czyli kiełkownik, kwiecień, łąkownik. Trzy ostatnie: messidor, termidor i fructidor - żniwnik, cieplnik i owocnik. Uzyskiwano w sumie rok złożony z trzystu sześćdziesięciu dni. Pozostawało pięć dni, które nazwano dniami komplementarnymi czy też uzupełniającymi i przeznaczono na dni świąteczne pod wspólną nazwą sankiulotyd. Pierwsza z sankiulotyd miała być poświęcona geniuszowi, druga - pracy, trzecia - pięknym czynom, czwarta - rekompensatom, piąta i ostatnia - opinii. Ostatnie ze świąt miało być czymś w rodzaju dwudziestoczterogodzinnego karnawału politycznego, podczas którego można by bezkarnie pisać i wygłaszać mowy na temat wszystkich osób publicznych. Co cztery lata, w roku przestępnym, rewolucja zyskiwać miała dodatkowy dzień świąteczny, zwany dniem Rewolucji. W tym dniu, przeznaczonym na obchody największej miary, Francuzi mieli świętować rocznicę wyzwolenia z niewoli i czcić inkierowało się nie tyle antyreligijnością, ile dążeniem do urzeczywistnienia, wcielenia w życie naukowych ambicji wieku. Oczywiście jak pisze Stefan Meller kalendarz posiadał mocne antychrześcijańskie ostrze 136. Komitety rewolucyjne musiały zatem liczyć się z aspektem polityczno-policyjnym przedsięwzięcia, który dotyczył zwłaszcza dwu przypadków: odmowy pracy w niedzielę i odmowy uznania świąt dekadowych, wobec czego wiele było w tym względzie donosów i raportów policyjnych 137. St. Just zdecydowanie podkreśla, że Naród francuski wierzy w Istotę Najwyższą i w nieśmiertelność duszy. Pierwsze dni każdego miesiąca poświęcone są Nieśmiertelnemu. Wszystkie wyznania są w równym stopniu dozwolone i chronione. W żadnej jednak umowie cywilnej nie są dozwolone zastrzeżenia związane z wyznaniem i każdy akt, w którym byłaby mowa o wyznaniu, byłby nieważny 138. Nawiązywał tym samym do tego rozdziału w Umowie społecznej Jana Jakuba Rousseau, który wyznaczał istotę i zakres religii obywatelskiej. Warto jednak pamiętać, że nie tylko poglądy Rousseau 139, ale nawet forma, jaką przybrał patriotyzm rewolucyjny, wskazywały na konieczność istnienia pewnego kredo i kultu religijnego, jako podstawy życia obywatelskiego. Gdy Robespierre, dzień po swoich urodzinach, wystąpił 7 maja z propozycją utworzenia kultu Najwyższej Istoty, nie lansował wyłącznie własnego planu; nie głosił nawrotu do katolicyzmu lecz podawał określenie jego oficjalnej namiastki; kult zaś, proponowany przezeń nie jest żadną nowomodną odmianą kultu, lecz przemyślaną formą religii patriotyzmu, dotąd w sposób niedoskonały wyrażanej przez święta Sprzymierzenia, Prawa, Wolności, Natury, Rozsądku i inne 140. Francuskiej Republice przypadło w udziale dokonanie rewolucji politycznej drogą zapoczątkowania rewolucji duchowej, przewidzianej przez Rousseau, i sformułowania wiary w istnienie Najwyższej Istoty i w nieśmiertelność duszy ludzkiej 141. Podstawowe zasady zostały zawarte w składającym się z piętnastu artykułów dekrecie 18 floréala roku II (7 maja 1794 r.). W pismach pośmiertnych Louisa de Saint-Just odnajdujemy również wiele wątków związanych z kultem starości ( Szacunek dla starości jest kultem w naszej ojczyźnie ), zebraniami w świątyniach ( Obywatele zbierają się w świątyniach dla poddania krytyce prywatnego życia urzędników i chłopców poniżej lat 21, dla zdania sprastytucję Republiki, zob. S. Meller, Czas utopii wymierzonej, [w:] J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s J.J. Rousseau, Umowa..., op. cit., s J.M. Thompson, Robespierre..., op. cit., s Ibidem, s

33 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) wy z użycia swoich dochodów i dla ujawnienia nazwisk swoich przyjaciół ), zmarłymi i ceremoniami pogrzebowymi ( Pogrzeby obywateli odbywają się uroczyście w obecności urzędnika, Obrzędy różnych wyznań będą uszanowane, Każda rodzina otrzymuje kawałek gruntu dla chowania swych zmarłych, Kto bezcześci groby, będzie karany banicją ) 142. Odnosząc się do własności i pracy, St.-Just piszę, że każdy właściciel, który nie uprawia jakiegoś zawodu, nie piastuje urzędu publicznego i ma powyżej lat 25, obowiązany jest uprawiać ziemię do lat 50, przy czym próżniactwo jest karane 143. Warte podkreślenia również jest, że autor stał na stanowisku, iż nikt nie może być krępowany w użytkowaniu swoich dochodów i w swych rozrywkach, o ile nie przynoszą one szkody osobie trzeciej 144. Pamiętajmy, że dla jakobinów granice prawa własności oznacza państwo, co oznacza, że to państwo wedle własnego uznania przyznaje to prawo jednostce 145. Ważną kwestię, jak już zresztą wcześniej mówiliśmy, stanowiły dla Saint-Justa, zagadnienia związane z zachowaniem dobrych obyczajów, poświęcania swoich bogactw dobru publicznemu, wspierania nieszczęśliwych bez chęci zyskania rozgłosu itd. Wszystkie te zachowania były wyrazem cnoty jaki republika okrywa kultem. Wśród obyczajów jakie panować miały w rządzie, St.- Just wyróżnił przede wszystkim przykład cnoty i skromności, jakim powinni świecić ci, którym powierzono rządy Republiki 146. Zwraca on również uwagę na fakt, że dyscyplina moralna ludzi sprawujących władzę musi być bezwzględnie przestrzegana. Dla realizacji tego postulatu proponuje opracować instrukcję dotyczącą obyczajów i stosowania władzy w praktyce. Instrukcja taka obejmowałaby również zasady wzajemnych obowiązków i praw obywateli powinna ona pouczać o duchu i celu rewolucji oraz wyjaśniać, na czym polega szczęście wolnego narodu 147. Odnosząc się do kontroli dyscypliny moralnej przedstawicieli ludu, czyli urzędników, Saint-Just stoi na stanowisku, iż najlepszym byłoby powołanie specjalnych urzędników cenzorów, którzy byliby wzorem dobrych obyczajów. Cenzorzy tacy nie byliby wykonawcami władzy, nie wydawaliby wyroków i nie badali wyroków już zapadłych i nie posiadaliby prawa do wydawania nakazów aresztowania, zaś zajmowaliby się wykrywaniem i ujawnianiem wszelkich nadużyć i wszelkiej niesprawiedliwości ze strony władz 148. Wśród cech charakteru jakie 142 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Zob. K. Grzybowski, Demokracja..., op. cit., s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s powinny posiadać osoby piastujące urząd cenzorów, St.- Just wymienia na pierwszym miejscu skromność i prowadzenie surowego trybu życia 149. Zagadnienia związane z wojskowością, a dokładnie z obyczajami jakie powinny panować w armii, ze względu na rolę jaką pełnił Saint-Just będąc przedstawicielem Konwencji we wspomnianych powyżej misjach w armiach republikańskich, również stanowią przedmiot jego dociekań, z których powstaje surowa koncepcja wojskowej dyscypliny moralnej 150. St.-Just jest przeciwnikiem przyjmowania kapitulacji, a garnizony francuskie winny raczej polec, niż oddać się w niewolę. Co więcej, żaden żołnierz nie będzie mógł wrócić do miejsca swego urodzenia, jeżeli w bitwie opuścił szeregi, zagubił broń, dezerterował, naruszał dyscyplinę lub skarżył się na trudy wojenne 151. Szereg nakazów dyscyplinarnych jakie formułuje St.-Just dotyczy posłuszeństwa wobec przełożonych ( żołnierz, który obraża swego dowódcę albo odmawia mu posłuszeństwa, będzie karany śmiercią ), powstrzymywania się od kradzieży i gwałtów, dezercji itp Uwagi końcowe W ciągu ponad dwustu lat od wybuchu rewolucji francuskiej narosło wokół niej wiele mitów i błędnych ocen spowodowanych m.in. wieloma negatywnymi czynnikami natury politycznej, społecznej, religijnej itd. Wiele kontrowersyjnych zagadnień związanych z okresem francuskiej walki z tyranią i próżnością jaka miała miejsce pod koniec XVIII wieku zapewne nigdy nie doczeka się obiektywnej analizy i syntezy, chociażby dlatego, że zażarte spory o celowość rewolucji i jej rolę w systemie przekształceń nowożytnych społeczeństw, niejednokrotnie są odgórnie torpedowane przez wciąż mocno zakorzenione wśród elit poczucie strachu przed tak gwałtowną formą zmiany stosunków społecznych w państwie, jaką jest rewolucja. W wielu środowiskach, również tych naukowych, przecież już sama rozmowa o rewolucji budzi lęk i postrach. Takie podejście nie może być w żadnym razie tolerowane. Warto pamiętać, że narodowe tradycje roku 1792 we Francji stały się, co prawda, wzorem dla pewnych rewolucyjnych metod walki w okresie późniejszym, niemniej już w drugiej połowie XIX wieku przestrzegano chociażby francuski proletariat przed błędnym przenoszeniem tych tradycji na warunki innej 149 Ibidem, s Działalność Saint-Justa podczas tych misji szerzej opisuje M. Lenéru, Saint-Just, Paris 1922, s L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit.,s Ibidem, s

34 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl epoki 153. Przestroga ta ma wydaje się jeszcze większe znaczenie współcześnie. Analiza stanowiąca przedmiot niniejszej pracy badawczej wychodzi na przeciw wszelkim bezpodstawnym lękom, przybliżając polskiemu czytelnikowi te zagadnienia, które wiążą się zarówno z burzliwym okresem Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a przede wszystkim z jednym z jej największych przywódców. Z pewnością Louis Saint-Just wraz z przedstawicielami swojego pokolenia prezentował swoją osobą preromantyczny ideał rewolucjonisty, który w ciągu kolejnego całego XIX wieku będzie stanowił wzór do naśladowania dla tych późniejszych swoich następców, którzy, czy to jako deputowani, czy to jako studenci na barykadach, czy to jako publicyści na łamach poczytnych gazet, podejmować będą walkę mającą za cel wprowadzenie reform politycznych i społecznych odwołujących się do ideałów, jakie legły u podstaw nowożytnego pojęcia demokracji i praworządności oraz społeczeństwa obywatelskiego. Spadkobiercy duchowi Saint-Justa i jakobinów staną w późniejszym czasie na barykadach w okresie rewolucji lipcowej i Komuny Paryskiej mając jako swoje oręże młodzieńczy zapał i hasła reform wyrosłe z tradycji oświeceniowej. Nie mieli oni za cel dyktatury w żadnym ze znanych współcześnie pojęć. Ich koncepcje prawne i społeczne najbliższe były wizjom i duchowi zapewnienia jednostce godnego miejsca w rodzącym się społeczeństwie obywatelskim, które ugruntowuje się dopiero od czasów zakończenia II wojny światowej, a w państwach uwolnionych spod reżimu komunistycznego we wschodniej Europie, dopiero po upadku sowieckiej dominacji stworzonego przez Stalina systemu totalitarnego. Jak podnosi się w literaturze przedmiotu jakobini nie byli, jak często błędnie się przyjmuje, ani socjalistami, ani tym bardziej komunistami. Prawdą natomiast jest, że zarówno socjaliści, jak i komuniści wiele lat po upadku rewolucji francuskiej 1789 roku, czerpali z doświadczeń tej rewolucji, przez co obraz francuskich rewolucjonistów został w sposób uwłaczający faktom historycznym pogardliwie zniekształcony 154. Niemała w tym zasługa propagandy jaka wyszła ze środowisk o charakterze re- 153 W. Markov, A. Soboul, 1789: Wielka Rewolucja Francuzów, Wrocław 1984, s Dla przykładu, w roku 1910, tak o spuściźnie rewolucji francuskiej pisał Feliks Perl: Wielka Rewolucja nie zakończyła się jeszcze właściwie. Ona zakończy się dopiero wtedy, gdy nie będzie już narodów uciemiężonych, klas wyzyskiwanych, gdy proletariat zrobi swoją, robotniczą rewolucję i stworzy nowe społeczeństwo, oparte na podstawach socjalistycznych. A w tym dążeniu do nowego społeczeństwa, w tej walce o lepszą przyszłość, przykład i otuchę czerpiemy z rozpamiętywania Wielkiej Rewolucji Francuskiej. My, socjaliści, jesteśmy spadkobiercami rewolucjonistów z owych czasów, bo my jedni dążymy do tego, aby stało się rzeczywistością ligijnym idzie tutaj oczywiście o Kościół 155, pamiętających zryw kontrrewolucyjny i jego ofiary w postaci masowych rozstrzeliwań, topienia w wodach Loary czy walk, często o charakterze partyzanckim, w Bretanii i Wandei. Nikt w historiografii rewolucyjnej nigdy nie rozgrzeszał tych aktów wojny domowej. Warto jednak pamiętać, że w oczach rewolucjonistów, katolicy, a dokładniej księża, którzy odmówili przysięgi na konstytucję, okazali się po prostu nielojalni wobec rodzącej się w bólach republiki i świadomości narodowej, głosząc zaś hasła wychwalające monarchię, króla i nawołujące do rozprawienia się ze zwolennikami stającymi po stronie narodu i państwa narodowego. Jakimi cechami powinien odznaczać się rewolucjonista według Saint-Justa? Otóż, jak posiał on rewolucjonista jest nieugięty, lecz rozumny; odznacza się umiarem; jest prosty, lecz nie chełpi się zbytkiem fałszywej skromności; jest nieprzejednanym wrogiem wszelkiego kłamstwa, wszelkiej pobłażliwości, wszelkiej pozy. Celem jego jest dożyć triumfu rewolucji; dlatego nigdy jej nie potępia, lecz skazuje jej wrogów, których z nią nie utożsamia; nigdy jej nie znieważa, lecz ją oświeca; i dbały o jej czystość, czuwa nad sobą, kiedy mówi o niej z respektu, który dla niej żywi; nie tyle uważa się za równego autorytetowi, którym jest prawo, lecz za równego ludziom, zwłaszcza nieszczęśliwym. Rewolucjonista jest pełen godności, jest obyczajny nie przez ckliwość, lecz przez swą szczerość, a także dlatego, że pozostaje w zgodzie z własnym sercem; uważa, że grubiaństwo jest oznaką obłudy i nieczystego sumienia, pod maską porywczości zaś kryje się fałsz. Arystokraci w mowie i w czynie są tyranami. Rewolucjonista nie ma wyrozumiałości dla złych, lecz jest człowiekiem uczuciowym; jest tak zazdrosny o chwałę swej ojczyzny i wolności, iż niczego nie czyni nierozważnie; rzuca się do boju, ściga winnych i broni niewinności przed trybunałami; mówi prawdę po to, by nauczała, nie zaś po to, by znieważała; wie, że aby rewolucja mogła się wspaniałe ich hasło: wolność, równość, braterstwo, tenże, Krótka historja Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1910, s Interesujący pogląd prezentuje ksiądz Zygmunt Zieliński, emerytowany profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który pisał, że wertując dzieje rewolucji łatwo wpaść w pułapki uproszczeń i łatwych rzekomo oczywistych wniosków. Autor ten w następujący sposób pisał o stratach, jakie katolicyzm poniósł przez rewolucję francuską: Jeśli można mówić o stratach, to nie należy do nich ta najbardziej rzucająca się w oczy, tzn. pauperyzacja Kościoła, ale właśnie bierne przypatrywanie się przechodzącemu lub odchodzącemu obok światu, który przez wieki był punktem odniesienia ewangelizacji, a teraz poszedł własną drogą. Nie usiłowano jej rozpoznać, by wnieść na nią wartości, jakimi Kościół zawsze w dziejach karmił społeczności poddane jego pieczy. Kościół zatem nie uwzględnił w swych rachubach zdobyczy rewolucji francuskiej bądź uczynił to ze zbyt dużym opóźnieniem. Skutki tego są czytelne do dzisiaj, tenże, Jeszcze jedno spojrzenie na rewolucję francuską w kontekście spraw kościelnych, [w:] Z. Zieliński, Epoka rewolucji i totalitaryzmów: studia i szkice, Lublin 1993, s

35 M. Konarski: Myśl polityczno-prawna Louisa de Saint Just ( ) utrwalić, należy być równie dobrym, jak ongiś było się złym; uczciwość jego to nie subtelność ducha, ale właściwość serca i rzecz sama przez się zrozumiała. Marat w życiu domowym był człowiekiem łagodnym, zgrozę budził jedynie u zdrajców. J.J. Rousseau był rewolucjonistą, a na pewno nie był zuchwalcem: stąd wyprowadzam wniosek, że rewolucjonista jest bohaterem zdrowego rozsądku i uczciwości 156. Z pewnością człowiek o tak niebywale żelaznym charakterze, posiadający tak wiele cnót, jak Louis Saint-Just, spełniał te wymogi. Postać Louisa Saint-Just z racji chociażby swojej oryginalności zasługuje na pamięć i uwagę współczesnych. Jego pisma uznać należy za podstawowe dla badań nad rozwojem i ewolucją współczesnych doktryn polityczno-prawnych, a to ze względu na ich nowatorskie podejście poparte ich urzeczywistnieniem i wcielaniem w życie koncepcji wielkich oświeceniowych filozofów, jak i ze względu na ich społeczną uniwersalność, która bez względu na późniejsze wydarzenia historyczne nie straciła nic ze swojego impetu 157. Szczególnie zaś na za- 156 L. Saint-Just, Wybór pism..., op. cit., s Stefan Meller zwracał uwagę, że rewolucja pozostawiła olbrzymie dziedzictwo, w którym jest miejsce na myślenie o sprawach polityki, społeczeństwa, gospodarki jak i kultury. Pisał on w następujący sposób: Kto wie, czy najwięcej nie daje do myślenia ów szczególny splot rzeczywistości realnej z utopią ideologiczną, bo to włainteresowanie badaczy zasługują koncepcje młodego rewolucjonisty, które stawiają jednostkę ponad prawem pozytywnym podkreślając znaczenie zasad wyrosłych z natury rzeczy i prawa naturalnego 158. Przekornie, koncepcje te stanowią jednocześnie najdonioślejszy fundament ideologiczny wśród środowisk zwalczających zaciekle lecz częstokroć bezmyślnie, spuściznę i dokonania francuskich rewolucjonistów końca XVIII wieku 159. śnie ów syndrom, jako szczególne dziedzictwo rewolucji, przetrwał najdłużej i aż w głąb XX wieku inspirował kolejne pokolenia radykalnych ideologów, tenże, Pożegnanie z rewolucją, Chotomów 1991, s Przez naturę rzeczy rozumiem tutaj określoną drogę poznania, która nie jest skierowana na idee i można ją określić jako zasadę słusznego działania, w myśl maksymy, że zasadą słusznego działania jest zawsze czynić to, czego rzeczy wymagają, zob. A. Kość, Podstawy filozofii prawa, Lublin 1998, s Monteskiusz, już w pierwszym zdaniu swojego monumentalnego dzieła De l espirit des lois pisze, że prawa, w najrozciąglejszym znaczeniu słowa, są to konieczne stosunki wypływające właśnie z natury rzeczy, zob. tenże, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Kraków 2003, s Jan Baszkiewicz pisał, że Rewolucja to nie radosny karnawał, jakkolwiek bywa ona świętem uciskanych: może dawać ludziom skrzywdzonym i poniżonym wspaniałe uczucie oswobodzenia oraz nadzieję lepszego i godniejszego życia. Rewolucja nie jest też, wbrew twierdzeniom jej wrogów, spiskiem złoczyńców i orgią motłochu. Jest wielkim dramatem historii, pisanym krwią i wypełnionym cierpieniami. (...) Dzieje rewolucji są więc historią dla dorosłych, a nie lekturą do poduszki. Są zawsze dyskursem o tragizmie i o nadziejach naszej ludzkiej kondycji, tenże, Wolność, równość, własność: rewolucje burżuazyjne, Warszawa 1981, s Bibliografia/References Baszkiewicz J., Wolność, równość, własność: rewolucje burżuazyjne, Warszawa 1981, Baszkiewicz J., Ludwik XVI, Wrocław 1983, Baszkiewicz J., Meller S., Rewolucja francuska Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983, Baszkiewicz J., Robespierre, Wrocław 1989, Baszkiewicz J., Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej, Warszawa 1993, Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1995, Baszkiewicz J., 1789: Dylematy moralne rewolucji, [w:] Baszkiewicz J., Państwo. Rewolucja. Kultura polityczna, Poznań 2009, Baszkiewicz J., Cztery szanse Ludwika XVI ( ), [w:] Baszkiewicz J., Państwo. Rewolucja. Kultura polityczna, Poznań 2009, Bibrowska I., Wstęp, [w:] Saint-Just L., Wybór pism, Warszawa 1954, Buonarroti P., Sprzysiężenie równych, Tom I, Warszawa 1952, Burda A., Demokracja i praworządność, Wrocław 1965, Fleury E., Saint-Just et la terreur, Paris 1852, Grzybowski K., Demokracja francuska, Kraków 1947, Hamel E., Histoire de Saint-Just deputé à la Convention nationale, Bruxelles 1860, Jaworski I., Zarys powszechnej historii państwa i prawa, Warszawa 1996, Karkocha M., Proces i stracenie Ludwika XVI w świetle prasy warszawskiej z lat , Folia Historica Acta Universitatis Lodziensis 2010, z. 85, Kautsky K., Przeciwieństwo interesów klasowych w 1789 roku, tłum. A. Krasnowolski, Warszawa 1905, Konarski M., Zarys ustroju Francji w latach , Studia Prawnicze i Administracyjne 2012, nr 1, Konarski M., Challenging the legitymacy of the law, TEKA Kom. Praw. - OL PAN 2015, Tom VIII, Konarski M., Kwestionowanie legitymacji prawa jako forma ochrony godności człowieka i obywatela, Prawo Kanoniczne 2015, nr 3, Konarski M., Prawo i rewolucja: Rozważania jurysty o rewolucji francuskiej , Studia Prawnicze i Administracyjne 2016, nr 1, Kość A., Historyczne modele relacji prawa, państwa i religii w niemieckiej filozofii prawa, Lublin 1995, Kość A., Podstawy filozofii prawa, Lublin 1998, Lenéru M., Saint-Just, Paris 1922, Linton M., The Man of Virtue: The Role of Antiquity in the Political Trajectory of L.A. Saint-Just, French History 2010, nr 3, Manfred A., Rousseau, Mirabeau, Robespierre. Trzy portrety z epoki Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1988, Marat J.P., Pisma wybrane, tłum. K. Libera, Warszawa 1951, 33

36 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl Markov W., Soboul A., Wielka Rewolucja Francuzów, Wrocław 1984, Meller S., Pożegnanie z rewolucją, Chotomów 1991, Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, Kraków 2003, Perl F., Krótka historja Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1910, Rousseau J.J., Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, Rousseau J.J., Umowa społeczna, Warszawa 2010, Saint-Just L., Wybór pism, tłum. I. Bibrowska, Warszawa 1954, Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1994, Sójka-Zielińska K., Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2008, Sójka-Zielińska K., Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współczesność, Warszawa 2009, Szelągowski A., Rok Monarchia a rewolucja, Warszawa 1927, Szelągowski A., Rewolucja Francuska , Lwów 1934, Talmon J.L., Źródła demokracji totalitarnej, tłum. A. Ehrlich, Kraków 2015, Tarle E., Napoleon, Warszawa 1946, Thiers M.A., The History of the French Revolution, London 1845, Thompson J.M., Robespierre. Tom II. Od śmierci Ludwika XVI do śmierci Robespierre a, tłum. A. Dobrot, Warszawa 1937, Thompson J.M., Przywódcy Wielkiej Rewolucji Francuskiej, tłum. S. Pomian, Warszawa 1938, Tocqueville A., Dawny ustrój i rewolucja, Warszawa 2009, Zieliński Z., Epoka rewolucji i totalitaryzmów: studia i szkice, Lublin 1993, Zweig S., Maria Antonina, Katowice

37 Angelika Kurzawa Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str Pomoc dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej dodatek energetyczny / Support for vulnerable customers of electricity energy allowance Abstract The subject of this study is the issue of energy allowance. It is relatively new institution of the Energy Law, added by the Act of 26 July 2013 on the amendment of the Energy Law Act and some other acts (Journal of Laws of 2003, item 984). According to the article 28 of the Act mentioned below energy allowance is granted from 1st January What s true, the energy allowance is regulated in the Energy Law Act (Journal of Laws of 2012, item 1059, as amended), not in acts which regulated social assistance, but it does not change character of the energy allowance as financial support for vulnerable customers of electricity. Thus it is exemplify of form of social assistance. Key words: energy allowance; Energy Law; vulnerable customers of electricity; energy poverty; social assistance; administrative decision. JEL Classification: K Streszczenie Przedmiotem niniejszego opracowania jest zagadnienie dodatku energetycznego. Stanowi on stosunkowo nową instytucję Prawa energetycznego, dodaną ustawą z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 984). Zgodnie z art. 28 ww. ustawy dodatek przyznawany jest od 1-szego stycznia 2014 r. Co prawda dodatek energetyczny został uregulowany w ustawie Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012 r. poz z późn. zm.), a nie w aktach regulujących pomoc społeczną, nie zmienia to jednak jego charakteru, jako finansowego wsparcia dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej. A co za tym idzie stanowi formę pomocy społecznej. Słowa kluczowe: dodatek energetyczny; Prawo energetyczne; odbiorca wrażliwy energii elektrycznej; ubóstwo energetyczne; pomoc społeczna; decyzja administracyjna. 1. GENEZA DODATKU ENERGETYCZNEGO Dodatek energetyczny związany jest z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/ WE z dnia 13 lipca 2009 dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE 1, która to wchodziła w skład trzeciego pakietu liberalizującego sektor energii elektrycznej i gazu ziemnego. Dyrektywa 2009/72/WE dotyka problematyki ubóstwa energetycznego. Już w akapicie 53. preambuły wskazuje się, że ubóstwo energetyczne stanowi coraz większy problem. Państwa członkowskie w celu zwalczania ubóstwa energetycznego powinny opracować krajowe plany działań lub inne stosowne ramy pozwalające stawić czoła temu problemowi. Jak dalej się wskazuje, państwa członkowskie mogłyby przy tym zastosować zintegrowane podejście, takie jak w ramach polityki socjalnej, a wdrażane 1 Dz.U. UE L ; dalej jako: dyrektywa 2009/72/WE. środki mogłyby obejmować poprawę polityki socjalnej lub efektywności energetycznej w mieszkalnictwie. Zgodnie zaś z art. 3 ust. 7 zd. 1 dyrektywy 2009/72/WE państwa członkowskie podejmują odpowiednie środki w celu ochrony odbiorców końcowych, a w szczególności zapewniają istnienie odpowiednich zabezpieczeń chroniących odbiorców wrażliwych. Art. 3 ust. 8 zd. 1 stanowi natomiast, że państwa członkowskie przyjmują odpowiednie środki, takie jak opracowanie krajowych planów działań w zakresie energii przewidujących zasiłki z systemów zabezpieczeń społecznych w celu zapewnienia niezbędnych dostaw energii elektrycznej dla odbiorców wrażliwych, lub przewidujących wsparcie dla poprawy efektywności energetycznej, aby rozwiązywać stwierdzone przypadki ubóstwa energetycznego, w tym również w szerszym kontekście ubóstwa. W polskim porządku prawnym ubóstwo energetyczne nie jest pojęciem zdefiniowanym, choć działania podejmowane na rzecz odbiorców wrażliwych wpisuje się

38 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl właśnie w to zagadnienie (Figaszewska 2009: 2 20) 2. W literaturze przyjmuje się, że ubóstwo energetyczne to ( ) brak dostępu do energii rozumianej jako prąd, ciepło i gaz głównie z powodów finansowych, a także niemożność opłacenia rachunków, dokonania odpowiednich modernizacji, zakupu systemów czy urządzeń grzewczych (Stępniak, Tomaszewska 2014: 6 7). Wskazując przy tym, że dodatek energetyczny nie jest stricte ukierunkowany na zwalczanie ubóstwa energetycznego, a raczej na szerszy kontekst ubóstwa (Skoczylas, Swora 2009: 8). Implementując zaś dyrektywę 2009/72/WE, wprowadzono do porządku polskiego dodatek energetyczny, odwołując się do już istniejącej w prawie polskim instytucji dodatku mieszkaniowego (Skoczylas, Swora 2009: 8). I choć wskazuje się w literaturze, że Źródła normatywne systemu wsparcia tego typu odbiorców znajdują się w dość nietypowych aktach, biorąc pod uwagę system pomocy społecznej. Ich regulacja bowiem została umieszczona w przepisach prawa unijnego liberalizujących sektory energii elektrycznej i gazu ziemnego. Stamtąd pewne podstawy ochrony tego typu odbiorców zostały przeniesione do polskiego prawa energetycznego, to mimo wszystko przypisuje się mi charakter świadczenia z zakresu pomocy społecznej (Skoczylas, Swora 2009: 5). 2. BENEFICJENT DODATKU ENERGETYCZNEGO Beneficjentem dodatku energetycznego jest odbiorca wrażliwy energii elektrycznej, o czym stanowi art. 5c ust. 1 u.p.e 3. W pierwszej kolejności zatem należy wyjaśnić, jaki podmiot w świetle Prawa energetycznego jest odbiorcą. Stosownie do art. 3 pkt 13 u.p.e., odbiorcą jest każdy, kto otrzymuje lub pobiera paliwa lub energię na podstawie umowy z przedsiębiorstwem energetycznym. Odbiorcą wrażliwym energii elektrycznej jest natomiast osoba, której przyznano dodatek mieszkaniowy w rozumieniu art. 2 ust. 1 u.d.m. 4, która jest stroną umowy kompleksowej lub umowy sprzedaży energii elektrycznej zawartej z przedsiębiorstwem energetycznym i zamieszkuje w miejscu dostarczania energii elektrycznej (art. 3 pkt 13 c u.p.e.). A zatem by podmiot, został uznany za odbiorcę wrażliwego energii elektrycznej musi spełnić łącznie następujące kryteria: 2 Problem ubóstwa energetycznego został najwcześniej dostrzeżony w Wielkiej Brytanii, gdzie podjęto odpowiednie środki w celu polepszenia warunków bytowych i ochrony finansowej gospodarstw domowych (patrz szerzej: Figaszewska 2009: 2-18, Długosz 2011: 72). 3 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 Prawo energetyczne (Dz.U. z 2012 r. poz z późn. zm.). 4 Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. z 2013 r. poz. 966 z późn. zm.). 1. przyznano mu dodatek mieszkaniowy, 2. jest stroną umowy kompleksowej lub umowy sprzedaży energii elektrycznej zawartej z przedsiębiorstwem energetycznym i zamieszkuje w miejscu dostarczania energii elektrycznej. Odnosząc się do pierwszego warunku, jakim jest przyznanie dodatku mieszkaniowego, problematykę tą reguluje ustawa o dodatkach mieszkaniowych. Przyznanie dodatku mieszkaniowego jest uwarunkowane spełnieniem kryterium mieszkaniowego (art. 2 u.d.m.), dochodowego (art. 3 u.d.m.) oraz powierzchniowego (art. 5 u.d.m.). Kwestię kryterium mieszkaniowego reguluje art. 2 ust. 1 ud.m., zgodnie z którym dodatek mieszkaniowy przysługuje osobie, która: 1. jest najemcą lub podnajemcą lokalu mieszkalnego, 2. mieszka w lokalu mieszkalnym, do którego przysługuje jej spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, 3. mieszka w lokalu mieszkalnym znajdującym się w budynku stanowiącym jej własność, 4. jest właścicielem samodzielnego lokalu mieszkalnego, 5. ma tytuł prawny do zajmowanego lokalu mieszkalnego i ponosi wydatki związane z jego zajmowaniem, 6. zajmuje lokal mieszkalny bez tytułu prawnego, oczekując na przysługujący jej lokal zamienny albo socjalny. Kryterium dochodowe zaś określone jest w art. 3 u.d.m. Jest ono spełnione, jeżeli średni miesięczny dochód na jednego członka gospodarstwa domowego w okresie 3 miesięcy poprzedzających datę złożenia wniosku o przyznanie dodatku mieszkaniowego nie przekracza 175% kwoty najniższej emerytury w gospodarstwie jednoosobowym i 125% tej kwoty w gospodarstwie wieloosobowym, obowiązującej w dniu złożenia wniosku 5. Kwotę najniższej emerytury ustala się na dzień złożenia wniosku o przyznanie dodatku, na podstawie komunikatu Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski, o którym stanowi art. 94 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo- 5 Z zastrzeżeniem art. 6 ust. 8 u.d.m., który stanowi, że jeżeli ten średni miesięczny dochód jest wyższy niż określony w art. 3 ust. 1 u.d.m., a kwota nadwyżki nie przekracza wysokości dodatku mieszkaniowego, należny dodatek mieszkaniowy obniża się o tę kwotę. 36

39 A. Kurzawa: Pomoc dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej dodatek energetyczny łecznych 6. Od dnia 1 marca 2016 r. kwota najniższej emerytury wynosi 882,56 zł miesięcznie 7. Dochód natomiast jest ustalany na podstawie uzyskanych przychodów, o czym stanowi art. 3 ust. 3 u.d.m. Zgodnie z tym przepisem za dochód uznaje się wszystkie przychody po odliczeniu kosztów ich uzyskania i jeżeli nie zostały odliczone od kosztów uzyskania przychodu, to odlicza się także składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe, określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych. Do dochodu nie wlicza się także enumeratywnie wymienionych w tym przepisie źródeł przychodu, jak np. świadczeń pomocy materialnej dla uczniów, zasiłków okresowych z pomocy społecznej, czy dodatku energetycznego i dodatku mieszkaniowego. Natomiast dochód z prowadzenia gospodarstwa rolnego określa się zgodnie z art. 3 ust. 4 u.d.m., a mianowicie na podstawie powierzchni gruntów w hektarach przeliczeniowych i przeciętnego dochodu z 1 hektara przeliczeniowego, ostatnio ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie art. 18 ustawy o podatku rolnym 8. Ostatnim kryterium przyznania dodatku mieszkaniowego jest kryterium powierzchniowe. Zgodnie z art. 5 ust. 5 u.d.m. dodatek mieszkaniowy przysługuje, gdy powierzchnia użytkowa lokalu mieszkalnego nie przekracza normatywnej powierzchni o więcej niż 30% albo 50% pod warunkiem, że udział powierzchni pokoi i kuchni w powierzchni użytkowej tego lokalu nie przekracza 60%. Normatywna powierzchnia użytkowa lokalu mieszkalnego lub budynku mieszkalnego, w którym znajduje się tylko jeden lokal mieszkalny (dom jednorodzinny), w przeliczeniu na liczbę członków gospodarstwa domowego nie może przekraczać: m 2 dla 1 osoby, m 2 dla 2 osób, m 2 dla 3 osób, m 2 dla 4 osób, m 2 dla 5 osób, m 2 dla 6 osób, a w razie zamieszkiwania w lokalu mieszkalnym większej liczby osób dla każdej ko- 6 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 748 z późn. zm.). 7 Komunikat Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 lutego 2016 r. w sprawie kwoty najniższej emerytury i renty, dodatku pielęgnacyjnego i dodatku dla sierot zupełnych oraz kwot maksymalnych zmniejszeń emerytury lub renty (M.P. poz. 168). 8 Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz.U. z 2013 r. poz z późn. zm.). lejnej osoby zwiększa się normatywną powierzchnię tego lokalu o 5 m 2 (art. 5 ust. 1 u.d.m.). W omawianych przepisach pojawia się również termin gospodarstwo domowe, które warto wyjaśnić. Zgodnie z art. 4 u.d.m. przez gospodarstwo domowe rozumie się gospodarstwo prowadzone przez osobę ubiegającą się o dodatek mieszkaniowy, która samodzielnie zajmuje lokal albo gospodarstwo prowadzone przez tę osobę wspólnie z małżonkiem i innymi osobami stale z nią zamieszkującymi i gospodarującymi, które swoje prawa do zamieszkiwania w lokalu wywodzą z prawa tej osoby. Przyznanie dodatku mieszkaniowego jest tylko jednym z trzech kryteriów, uznania danego podmiotu za odbiorcę wrażliwego energii elektrycznej. Drugim z nich jest zawarcie umowy kompleksowej lub umowy sprzedaży energii elektrycznej z przedsiębiorstwem energetycznym. Należy zwrócić tu uwagę, że zgodnie z art. 5 ust. 1 u.p.e. dostarczanie energii elektrycznej odbywa się po uprzednim przyłączeniu do sieci na podstawie dwóch umów: umowy sprzedaży i umowy o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji. Możliwe jest jednak zawarcie tzw. umowy kompleksowej, która zawiera postanowienia umowy sprzedaży i umowy o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji (art. 5 ust. 3 u.p.e.). Stronami takiej umowy są sprzedawca i odbiorca. Przy czym sprzedawca zobowiązuje się nie tylko do sprzedaży energii, ale także do zapewnienia świadczenia usług przesyłania lub dystrybucji do miejsca ich odbioru, odpowiadając przed odbiorcą za działania i zaniechania przedsiębiorstwa, które faktycznie przesyła lub dystrybuuje energię (Gutowski, Smagieł 2010: 465). Odmianą tej umowy jest umowa kompleksowa z art. 5 ust. 4 u.p.e., gdzie sprzedawca zawiera we własnym imieniu z odbiorcą umowę sprzedaży energii, działając przy tym w charakterze przedstawiciela odbiorcy, zawiera w imieniu i na rzecz tego odbiorcy, umowę o świadczenie usług przesyłania lub dystrybucji energii z przedsiębiorstwem zajmującym przesyłaniem lub dystrybucją energii (Gutowski, Smagieł 2010: 465). Ostatnim warunkiem przyznania dodatku energetycznego jest zamieszkanie w miejscu dostarczania energii elektrycznej. Przez zamieszkiwanie w miejscu dostarczania energii elektrycznej należy rozumieć faktyczne przebywanie z zamiarem stałego pobytu w lokalu, do którego dostarczana jest energia elektryczna i w którym prowadzone jest gospodarstwo domowe (Domagała 2014: 222). Warto zwrócić również uwagę na przepis art. 7 ust. 11 u.d.m., zgodnie z którym wstrzymuje się wypłatę dodatku mieszkaniowego, jeżeli osoba, której przyznano ten 37

40 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl dodatek nie opłaca na bieżąco należności za zajmowany lokal. Wstrzymanie następuje do czasu uregulowania zaległości, a w przypadku nie uiszczenia zaległości w ciągu 3 miesięcy od dnia wydania decyzji o wstrzymaniu wypłaty dodatku mieszkaniowego, decyzja o przyznaniu dodatku mieszkaniowego wygasa. W takiej sytuacji przyjmuje się, że decyzja o wstrzymaniu wypłaty dodatku mieszkaniowego, nie powoduje utraty statusu odbiorcy wrażliwego energii elektrycznej, a dopiero wygaśnięcie decyzji o przyznaniu dodatku mieszkaniowego, powoduje, że odbiorca traci status odbiorcy wrażliwego energii elektrycznej (Skoczylas, Swora 2009: 10 11). W literaturze podnosi się również, że w Prawie energetycznym brakuje podobnej regulacji, która pozwalałaby na wstrzymanie wypłaty dodatku energetycznego w sytuacji, gdy beneficjent tego dodatku nie opłaca rachunków za energię energetyczną, jak również uregulowania wymaga kwestia zwrotu nienależnie pobranego dodatku energetycznego i egzekucji takich nienależnie pobranych świadczeń (Skoczylas, Swora 2009: 11). 3. WYSOKOŚĆ DODATKU ENERGETYCZNEGO Wysokość dodatku energetycznego wynosi rocznie nie więcej niż 30% iloczynu limitu zużycia energii elektrycznej oraz średniej ceny energii elektrycznej dla odbiorcy w gospodarstwie domowym. Wysokość limitu zużycia energii elektrycznej określa art. 5c ust. 3 u.p.e. i limit ten wynosi w roku kalendarzowym: kwh dla gospodarstwa domowego prowadzonego przez osobę samotną, kwh dla gospodarstwa domowego składającego się z 2 do 4 osób, kwh dla gospodarstwa domowego składającego się z co najmniej 5 osób. Średnią cenę energii elektrycznej oblicza zaś Prezes Urzędu Regulacji Energetyki za rok poprzedni i do dnia 31 marca każdego roku udostępnia informację o tej cenie na stronie internetowej Urzędu Regulacji Energetyki. Zgodnie z informacją Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (nr 15/2016) w sprawie średniej ceny energii elektrycznej dla odbiorcy w gospodarstwie domowym uwzględniającej opłatę za świadczenie usługi dystrybucji energii elektrycznej, obliczonej na podstawie cen zawartych w umowach kompleksowych za 2015 rok, średnia cena energii elektrycznej w 2015 roku wyniosła 0,5017 zł/ kwh 9. Wysokość dodatku na kolejne dwanaście miesięcy ogłasza minister właściwy do spraw energii w drodze obwieszczenia w Monitorze Polskim, corocznie w terminie do 30 kwietnia, biorąc pod uwagę środki przewidziane na ten cel w ustawie budżetowej, o czym stanowi art. 5c ust. 4 u.p.e. Zgodnie z art. 33 ust. 1 pkt 3-10 ustawy z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw, maksymalny limit wydatków z budżetu państwa przeznaczonych na dodatki energetyczne w poszczególnych latach od 2016 r. do 2023 r. wynosi w: r ,73 zł, r ,84 zł, r ,50 zł, r ,71 zł, r ,12 zł, r ,46 zł, r ,33 zł, r ,90 zł. Natomiast miesięczna kwota dodatku energetycznego dla gospodarstwa domowego od początku jego wypłacania kształtowała się w następujący sposób: 1. od dnia 1 stycznia 2014 r. do dnia 30 kwietnia 2014 r.: y prowadzonego przez osobę samotną 11,36 zł, y składającego się z 2 do 4 osób 15,77 zł, y składającego się z co najmniej 5 osób 18,93 zł 10 ; 2. od dnia 1 maja 2014 r. do dnia 30 kwietnia 2015 r.: y prowadzonego przez osobę samotną 11,36 zł, y składającego się z 2 do 4 osób 15,77 zł, 9 Informacja dostępna na: 10 Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 28 listopada 2013 r. w sprawie wysokości dodatku energetycznego obowiązującej od dnia 1 stycznia 2014 r. do dnia 30 kwietnia 2014 r. (M.P. z 2013 r. poz. 963). 38

41 A. Kurzawa: Pomoc dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej dodatek energetyczny y składającego się z co najmniej 5 osób 18,93 zł 11 ; 3. od dnia 1 maja 2015 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r.: y prowadzonego przez osobę samotną 11,09 zł, y składającego się z 2 do 4 osób 15,40 zł, y składającego się z co najmniej 5 osób 18,48 zł 12. Obecnie wysokość dodatku energetycznego od dnia 1 maja 2016 r. do 30 kwietnia 2017 r. wynosi dla gospodarstwa domowego: y prowadzonego przez osobę samotną wynosi 11,29 zł, y składającego się z 2 do 4 osób wynosi 15,68 zł, y składającego się z co najmniej 5 osób wynosi 18,81 zł PRZYZNANIE DODATKU ENERGETYCZNEGO Zgodnie z art. 5d u.p.e. dodatek energetyczny przyznaje wójt (burmistrz, prezydent miasta) w drodze decyzji administracyjnej, na wniosek odbiorcy wrażliwego energii elektrycznej. Od wydanej decyzji służy odbiorcy odwołanie w terminie 14-stu dni od dnia jej doręczenia, zgodnie z art k.p.a. 14. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem organu, który wydał decyzję (wójt, burmistrz, prezydent miasta), o czym stanowi art k.p.a. Organem odwoławczym jest zaś samorządowe kolegium odwoławcze (art. 17 pkt 1 k.p.a. w zw. z art k.p.a.). Warto zwrócić uwagę, że dodatek energetyczny nie może zostać przyznany za okres poprzedzający wystąpienie z wnioskiem o jego przyznanie, bowiem świadczenie wypłacane okresowo udzielane jest od miesiąca wystąpienia o jego przyznanie, chyba że przepis szczególny 11 Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 17 kwietnia 2014 r. w sprawie wysokości dodatku energetycznego obowiązującej od dnia 1 maja 2014 r. do dnia 30 kwietnia 2015 r. (M.P. z 2014 r. poz. 291). 12 Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 17 kwietnia 2015 r. w sprawie wysokości dodatku energetycznego obowiązującej od dnia 1 maja 2015 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r. (M.P. z 2015 r. poz. 377). 13 Obwieszczenie Ministra Energii z dnia 22 kwietnia 2016 r. w sprawie wysokości dodatku energetycznego obowiązującej od dnia 1 maja 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2017 r. (M.P. z 2016 r. poz. 411). 14 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2016 r. poz. 23). stanowi inaczej 15. Biorąc pod uwagę, że dodatek energetyczny nie jest elementem dodatku mieszkaniowego, okres jego pobierania nie musi pokrywać się z pełnym okresem pobierania dodatku mieszkaniowego. Przyznanie zaś dodatku mieszkaniowego uprawnia odbiorcę jedynie do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie dodatku energetycznego, co nie oznacza jednak automatycznego jego przyznania WYPŁATA DODATKU ENERGETYCZNEGO Zgodnie z art. 5e u.p.e. dodatek energetyczny jest wypłacany do 10-tego dnia każdego miesiąca z góry, za wyjątkiem miesiąca stycznia, gdzie dodatek wypłaca się do dnia 30-tego stycznia. A jego wypłata jest zadaniem zleconym gminy z zakresu administracji rządowej. Gminy otrzymują dotacje celowe z budżetu państwa na finansowanie wypłat dodatku energetycznego, które otrzymują od wojewodów. Wojewodowie zaś przyznają dotacje gminom, na ich wniosek, który jest składany co kwartał, w terminie do 15-tego dnia miesiąca poprzedzającego dany kwartał. Dotacje przekazywane są w miesięcznych ratach. Nadpłata dotacji za kwartał może być zaliczana na poczet dotacji należnej w kwartale następnym, z wyjątkiem nadpłaty za dany rok, która podlega przekazaniu na rachunek właściwego urzędu wojewódzkiego, w terminie do dnia 20-tego stycznia następnego roku. Gmina przedstawia wojewodzie, w terminie do 15-tego dnia miesiąca następującego po kwartale, rozliczenie dotacji sporządzone narastająco za okres od dnia 1-go stycznia do dnia kończącego dany kwartał, z tym że zapotrzebowanie na dotację ustala się jako sumę tego zapotrzebowania obliczonego odrębnie dla każdego kwartału (art. 5g ust. 6 u.p.e.). 6. UWAGI KRYTYCZNE W doktrynie instytucja dodatku energetycznego nie jest wolna od krytyki. W szczególności wskazuje się, że nie do końca realizuje cele wyznaczone przez dyrektywę 2009/72/WE (Skoczylas, Swora 2009: 14). Przede wszystkim, dodatek energetyczny nie wpływa bezpośrednio na regulowanie należności za zużytą energię elektryczną przez odbiorcę, gdyż ten może dowolnie wydatkować przyznany dodatek energetyczny. Nie ma bowiem powiązania między wypłatą dodatku a zapłatą rachunku za energię elektryczną. Co więcej, brak jest przepisów, które pozwalałyby na wstrzymane wypłaty dodatku energetycznego w sytuacji, gdy odbiorca nie reguluje należności 15 Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 19 lutego 2015 r., II SA/Bk 1130/14, LEX nr Ibidem. 39

42 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl związanych z opłatami za energię elektryczną, tak jak ma to miejsce w przypadku dodatku mieszkaniowego 17. Jak również, nie ma regulacji odnoszącej się do zwrotu nienależnie przyznanego dodatku energetycznego i jego egzekucji. Ponadto, wskazuje się, że w przypadku dodatku mieszkaniowego, organ wydający decyzję o przyznaniu dodatku mieszkaniowego określa termin, na który zostaje ten dodatek przyznany. Brak jest natomiast podstaw do zamieszczenia w decyzji o przyznaniu dodatku energetycznego klauzuli określającej termin jej obowiązywania, co może rodzić po stronie odbiorcy wrażenie, że dodatek energetyczny jest przyznany na czas nieograniczony 18. Wskazuje się również na brak możliwości połączenia postępowań w sprawie dodatku mieszkaniowego i energetycznego w jedno postępowanie, mimo, że przyznanie dodatku energetycznego jest powiązane z dodatkiem mieszkaniowym, co zaś generuje dodatkowe koszty (Cyrankiewicz 2014: 1). Warto zwrócić uwagę na wyrok WSA w Białymstoku, który stwierdził, że Nabycie prawa do dodatku mieszkaniowego samo w sobie nie stwarza prawa do uzyskania dodatku energetycznego, gdyż dodatek ten nie stanowi części dodatku mieszkaniowego ale świadczenie wypłacane jest obok dodatku mieszkaniowego osobie, która wprost o dodatek energetyczny wystąpi 19. Krytycznie do regulacji dodatku energetycznego odniosła się również Pawłowska, podnosząc m. in. kwestie kryterium kwalifikacji odbiorców jako odbiorów wrażliwych energii elektrycznej, braku uprzedniego zbadania skali odbiorców wrażliwych, jak również braku zachęty do wychodzenia ze stanu wrażliwości (2014: 28 35). 7. PODSUMOWANIE Podsumowując, uznać należy, że dodatek energetyczny stanowi formę pomocy społecznej dla odbiorców wrażliwych energii elektrycznej. Co prawda, jak już była mowa na wstępie, instytucja dodatku energetycznego została uregulowana w przepisach prawa publicznego, a mianowicie w ustawie Prawo energetyczne, co nie zmienia jednak jego charakteru świadczenia z zakresu pomocy społecznej. Dodatek energetyczny jest stosunkowo nową instytucją, nie znaną wcześniej prawu polskiemu i stanowi niejako odpowiedzieć na dyrektywę 2009/72/WE. Nałożyła ona bowiem na państwa członkowskie obowiązek objęcia ochroną odbiorców wrażliwych, w tym podjęcia odpowiednich środków, by zapewnić niezbędną dostawę energii elektrycznej w sytuacjach krytycznych. Regulacja instytucji dodatku energetycznego oraz procedury jego przyznawania i wypłacania została poddana krytyce w literaturze. Wskazuje się bowiem na pewne niedociągnięcia, brak przepisów regulujących pewne problematyczne kwestie związane z dodatkiem energetycznym. 17 Patrz art. 7 ust. 11 u.d.m. 18 Patrz szerzej: (Skoczylas, Swora 2009: 5 14). 19 Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 19 lutego 2015 r., II SA/Bk 1130/14, LEX nr Bibliografia/References Cyrankiewicz M., Rusza dodatek energetyczny, Rzeczpospolita 2014, nr 1. Długosz T., Ochrona odbiorcy wrażliwego w dyrektywach trzeciego pakietu energetycznego [w:] (red.) H. Gronkiewicz-Waltz, K. Jaroszyński, Europeizacja publicznego prawa gospodarczego, Warszawa Domagała M., Odbiorca wrażliwy jako konsument na rynku energii [w:] (red.) M. Ganczar, E. Sługocka-Krupa, Ochrona konsumentów i jej współczesne wyzwania, Lublin Figaszewska I., Ubóstwo energetyczne co to jest?, Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki 2009, nr 5. Gutowski M., Smagieł K. [w:] (red.) M. Swora, Z. Muras, Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa Pawłowska A., System wsparcia odbiorców wrażliwych energii elektrycznej. Zmarnowana szansa czy dobry początek?, Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki 2014, nr 3. Skoczylas A., Swora M., Wsparcie dla odbiorcy wrażliwego w świetle przepisów ustawy Prawo energetyczne, Samorząd Terytorialny 2009, nr 4. Stępniak A., Tomaszewska A., Ubóstwo energetyczne a efektywność energetyczna: analiza problemu i rekomendacje, Warszawa

43 Andrzej Panasiuk Uniwersytet w Białymstoku Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str Psychologia ryzyka w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego / Psychology of risk in projects Public-Private Partnership Abstract Public-private partnership is treated as a legal instrument for the implementation of public tasks in the absence of sufficient public funds for their implementation. This is because the policy of caring country does not always produce the same benefits of public authority, the result of broad societal expectations is mostly higher inflation and difficulties in maintaining a balanced budget, which is the result of a disproportionate increase in the range of public tasks in relation to the budgetary resources available. Therefore, in recent years can be seen particular interest in this form of public tasks. PPP can be made only when we choose the right people for the project. Only then their commitment will lead to the fact that the project will focus on the process that will make the key stakeholders of the project will focus on achieving the assumed results of the project. One of the difficulties that often affects the success of such projects is the lack of risk management skills. Therefore, the article focuses on the identification of the psychological aspects of risk in decision-making by a team of people implementing the project in the PPP model. Then when you create a sense of responsibility among team members, and we will develop problem-solving skills, such projects will be efficiently developed. Key words: public-private partnership; risk; value for money; cooperation Streszczenie Partnerstwo publiczno-prywatne jest traktowane jako instrument prawny umożliwiający realizację zadań publicznych, przy braku wystarczających środków publicznych na ich realizację. Dzieje się tak dlatego, iż polityka opiekuńcza państwa nie zawsze przynosi same korzyści władzy publicznej, efektem szerokich oczekiwań społecznych jest najczęściej wzrost inflacji oraz trudności z utrzymaniem równowagi budżetowej, będącej wynikiem nieproporcjonalnego zwiększania się zakresu zadań publicznych w stosunku do posiadanych środków budżetowych. Dlatego w ostatnich latach można dostrzec szczególne zainteresowanie tą formą realizacji zadań publicznych. PPP będzie można nawiązać jedynie wtedy kiedy dobrze dobierzemy ludzi do projektu. Jedynie wtedy ich zaangażowanie doprowadzi do tego, że projekt będzie koncentrował się na procesie, który spowoduje, że kluczowe zainteresowane strony przedsięwzięcia będą skupione na osiągnięciu założonych wyników projektu. Jedną z trudności która często wpływa na powodzenie tego typu przedsięwzięć jest brak umiejętności zarządzania ryzykiem. Dlatego artykuł koncentruje się na wskazaniu psychologicznych aspektów ryzyka w procesie podejmowania decyzji przez zespół ludzi realizujący przedsięwzięcie w modelu PPP. Dopiero wtedy kiedy stworzymy poczucie odpowiedzialność między członkami zespołu, a także rozwiniemy umiejętności rozwiązywania problemów, projekty tego typu będą się efektywnie rozwijały. Słowa kluczowe: partnerstwo publiczno-prywatne; ryzyko; value for money; współpraca I.Ryzyko towarzyszy człowiekowi ciągle w jego rozwoju i nie jest to coś niezwykłego, coś co może występować tylko przy określonych rodzajach działalności. Każdy człowiek który podejmuje się wykonania określonych zadań musi liczyć się z ryzykiem, które może pokrzyżować jego pierwotne plany. Otóż, ryzyko można zdefiniować jako prawdopodobieństwo wystąpienia wyniku różnego od oczekiwanego (Moszoro 2005:56). Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego ryzyko to możliwość, prawdopodobieństwo, że coś się nie uda, przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, problematyczny. Ryzyko jest pewnym stanem, w którym możliwe jest wystąpienie negatywnego odchylenia od pożądanego czy też oczekiwanego wyniku. Jak podkreśla się w literaturze, ryzyko jest zjawiskiem obiektywnym wynikającym z zewnętrznej rzeczywistości, dającym się zmierzyć (Kulesza, Bitner i Kozłowska 2006: 116). Ryzyko może stanowić o możliwości poniesienia straty, możliwości osiągnięcia wyniku gorszego od oczekiwanego (Kowalewski 1998: 1-3). Ryzyko to prawdopodobieństwo, że dane niekorzystne zdarzenie wystąpi w danym okresie czasu. Istotę ryzyka zdaniem Carla von

44 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl Clausewitza oddają następujące słowa Największym wrogiem dobrego planu jest marzenie o planie doskonałym. Nie ma przedsięwzięć które byłyby pozbawione ryzyka. Nawet zabezpieczając się na wszelkie możliwe sposoby, nie mamy całkowitej pewności, że go unikniemy. Samo zabezpieczanie przed ryzykiem niesie jednak za sobą wzrost kosztów przedsięwzięcia, jedynym czego możemy być pewni zabezpieczając się przed ryzykiem, będzie strata. Możemy wyróżnić trzy zasadnicze elementy pojęcia ryzyko : szansa na wystąpienie, niekorzystne lub szkodliwe oddziaływanie oraz czas trwania narażenia na wystąpienie niekorzystnych czynników (Royal Society, Report of the study group on risk 1991). Według F.H. Knighta, ryzyko jest możliwością pojawienia się odchyleń od stanu oczekiwanego, którą można zmierzyć i przedsięwziąć odpowiednie kroki w celu jego uniknięcia. Jest więc to pojęcie związane ze świadomym stanem możliwości poniesienia określonej straty (Knight 2005: 19). Zdaniem A. Willeta, ryzyko jest kategorią obiektywną współzależną od subiektywnej niepewności. Ryzyko jego zdaniem jest zobiektywizowaną niepewnością wystąpienia niepożądanego zdarzenia (Clark, Marois, i Cernes 2001: 42). Ryzyko, jako zjawisko obiektywne, jest zatem matematycznym prawdopodobieństwem wystąpienia zdarzenia niekorzystnego, możemy je więc zmierzyć i wyrazić w postaci liczbowej. Tymczasem niepewność, w odróżnieniu od ryzyka, jest kategorią niemierzalną (Hill 1998: 287). Ryzyko można mierzyć za pomocą prawdopodobieństwa, niepewność jest stanem umysłu mierzonym stopniem wiary. Oba te pojęcia nie mogą być tożsame. Zakłada się, że ryzyko istnieje wtedy, gdy ktoś zdaje sobie sprawę z tego (Krasiński 2006: 12). Analizując wypracowane przez piśmiennictwo próby zdefiniowania ryzyka, można z całą pewnością stwierdzić, że ryzyko nie jest czymś jednorodnym, a zatem nie jest możliwe podanie jednej uniwersalnej i jednoznacznej definicji tego pojęcia. A jeżeli tak, to ryzyko i jego potencjalną specyfikę zawsze należy odnosić do otoczenia w którym ryzyko definiujemy. Ryzyko może występować w co najmniej dwóch aspektach, obiektywnym i subiektywnym. Zależeć to będzie na pewno od stopnia przygotowania oceniającego oraz od warunków zewnętrznych które mogą powodować powstawanie określonych zjawisk i procesów wpływających na pojawienie się określonego ryzyka. Z tego względu, że ryzyko jest czymś zmiennym, czyli raczej procesem niż stanem otoczenia, trudno jest je na samym początku procesu określić i zdefiniować. Dlatego też, należy pamiętać o zdefiniowaniu mechanizmów umożliwiających w trakcie trwania określonego procesu, opisanie ryzyka, jego pomiar oraz wdrożenie odpowiednich instrumentów zarządzania powstałym ryzykiem. Przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, zależy od przypadku. Dlatego też ważne jest podejście z zastosowaniem psychologicznej analizy domniemanych przypadków, tak by efekt finalny stał się okazją do odniesienia sukcesu, a nie porażki. Ryzyko jest stałym elementem naszego życia, codziennie podejmujemy szereg decyzji, które nie zawsze będą decyzjami dobrymi z perspektywy czasu. Dlaczego tak trudno jest podjąć decyzję obarczoną ryzkiem w obszarze współdziałania sektora publicznego z sektorem prywatnym. II. Stopień przeniesienia ryzyka do sektora prywatnego ma bezpośredni wpływ na koszty realizacji projektu, a tym samym umożliwia wygenerowanie oszczędności po stronie sektora publicznego. Właściwy podział ryzyka przekłada się na niższe koszty przedsięwzięcia oraz daje większą wartość (value for money) w porównaniu z tradycyjnymi metodami finansowania podobnych przedsięwzięć. Dlatego tak ważne jest, aby ryzyko było przekazane stronie, która może je ponieść w sposób jak najbardziej efektywny pod względem kosztów. W całym procesie zarządzania ryzykiem ważny jest jeszcze jeden aspekt, a mianowicie rozumienie ryzyka przez strony zarówno w postaci możliwości wystąpienia przyszłego zmaterializowanego niekorzystnego dla projektu zjawiska, jak również psychologiczne zaakceptowanie przez strony możliwości jego wystąpienia. Moim zdaniem ten drugi aspekt jest bardzo ważny, by sprawnie móc ryzykiem zarządzać. Podejmowanie decyzji w sferze niepewności co do prawidłowości podjętej decyzji jest obarczone ryzykiem, a zatem powoduje powstawanie wątpliwości czy też dylematów osoby mającej podjąć konkretną decyzję. Dlatego też sam proces podejmowania przez człowieka decyzji był poddany licznym badaniom psychologów, w wyniku których psychologowie odkryli pewne schematy postrzegania ryzyka i mechanizmy dokonywania ryzykownych wyborów. Człowiek od początków swojego istnienia kierował się w życiu intuicją. Intuicja jednak nie jest szczególnie pomocna w prawidłowej ocenie sytuacji ryzykownych i niepewnych. Psychologowie odkryli, że nawyki myślowe, jakimi posługują się ludzie, mogą prowadzić do wyborów, które ciężko wyjaśnić z logicznego punktu widzenia. A takie działanie nie koniecznie może się przełożyć na sukces realizowanych projektów partnerstwa publiczno-prywatnego. Od dawna wiadomym jest, że stosunek ludzi do ryzyka pozostaje kwestią indywidualnego charakteru konkretnej osoby, jednakże możemy wyróżnić parę ogólnych zasad które będą odgrywały określoną rolę 42

45 A. Panasiuk: Psychologia ryzyka w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego w procesie decyzyjnym obarczonym możliwością wystąpienia ryzyka. Człowiek, dokonując oceny atrakcyjności ryzykownego działania, bierze pod uwagę nie tyle same starty i zyski, ile ich użyteczność i dopiero wtedy waży je z prawdopodobieństwem wystąpienia ryzyka. Przy takim podejściu do analizy ryzyka, większość projektów realizowana by była w modelu partnerstwa, ze względu na ich szczególną społeczną konieczność zrealizowania. Patrząc poprzez pryzmat użyteczności powstałych strat i porównując do korzyści wynikających z uzyskanych zysków, zawsze w tle będzie widziana użyteczność świadczonych usług publicznych na rzecz społeczności lokalnych. W takim ujęciu lepszą opcją będzie zrealizowanie określonego projektu, tak by usługa publiczna mogła być świadczona, aniżeli nie podjęcie żadnych działań w tym kierunku. Należy pamiętać, że w przypadku zysków ludzie wykazują się większą skłonnością do ryzyka, aniżeli w przypadku strat. Ludzie często nie chcą ryzykować swoim majątkiem, nawet wtedy kiedy mogliby go zwielokrotnić, gdyż przykrość związana z utratą majątku może okazać się dla nich znacznie bardziej dotkliwa aniżeli przyjemność związana z jego pomnożeniem. Przykładowo kiedy człowiek miałby szansę 1:1000 na wygranie 5000 zł i alternatywną pewną wygraną 5 zł z pewnością wybrałby możliwość wygrania 5000 zł. Lecz kiedy w grę wchodziłaby możliwość poniesienia straty 5000 zł w stosunku 1:1000 i alternatywna pewna strata w wysokości 5 zł, z pewnością wybrałby możliwość straty 5 zł. Podobnie przebiega analiza możliwości poniesienia straty i możliwości zysku w procesie negocjowania projektów partnerstwa publiczno-prywatnego. Jak wynika z powyższego przykładu, stosunek ludzi do ryzyka nie jest stały i zmienia się w zależności od kontekstu, w jakim dokonuje się wyboru. Szczególnie jest to widoczne w sytuacji kiedy ludzie mają wybór pomiędzy mniejszym i pewnym zyskiem oraz większym, acz niepewnym, zwykle wybierają wariant ostrożny. W przypadku strat zasada jest podobna, jeżeli mamy do wyboru możliwość poniesienia straty niskiej, ale pewnej, lub wyższej a niepewnej, najczęściej wybrana zostanie druga opcja. Przy realizacji projektów PPP ważne jest aby w jak najbardziej optymalny sposób dokonać pomiędzy współpracujące strony podziału ryzyk. Osiągnięcie jak najbardziej optymalnego podziału jest szczególnie trudne ze względu na niechęć do straty. Niechęć do straty staje się tendencją do preferowania unikania strat nad zdobywanie zysków. Pociąga to za sobą nadmierną ostrożność przy ryzykowaniu utraty czegoś, co się już posiada, a jednocześnie brak ostrożności przy dążeniu do zysków. Niechęć do straty nie jest całkowicie nieracjonalnym zachowaniem. Przykładowo gdy cały nasz majątek wynosi 1000 zł, zysk 1000 zł oznacza dla nas podwojenie tego majątku. Strata 1000 zł oznacza natomiast utratę wszystkiego, co mamy, w szczególności pozbawiając nas środków do życia. Dlatego uniknięcie tej straty może być znacznie ważniejsze niż potencjalne podwojenie naszego majątku. W takich kategoriach należy rozważać potencjalne korzyści z realizacji określonych zadań publicznych w modelu partnerstwa publiczno-prywatnego, nad możliwymi stratami wynikającymi z poniesionych kosztów na przygotowanie analiz wstępnych przedsięwzięcia. W przypadku projektów realizowanych w modelu partnerskim niezbędne będzie poniesienie znacznych kosztów na etapie przygotowania się partnerów do projektu. Koszty te zdaniem zainteresowanych podmiotów często stanowią pierwszą przeszkodą dla zaprojektowania efektywnego ekonomicznie projektu, mającego szansę na wdrożenie z pożytkiem dla obu stron. Ponadto zaangażowanie środków finansowych na przygotowanie niezbędnych materiałów do wszczęcia postępowania w trybie PPP, może przyczynić się do uzyskania planowanego efektu finalnego oraz do bezpieczeństwa prowadzonej transakcji. Dlatego też w przypadku PPP możemy mieć często do czynienia z tzw. pułapką utopionych kosztów, która może mieć wpływ na dalsze podejmowane przez strony przedsięwzięcia działania. Polega ona na tym, iż im większe środki zaangażowano w jakiś projekt, tym większa pojawia się niechęć do rezygnacji z tego projektu, bez względu na szanse jego powodzenia. A zatem pojawia się czynnik wpływający na łagodzenie negatywnych efektów potencjalnego ryzyka. Przykładowo, pewna Koreanka zdała egzamin na prawo jazdy za 950 razem. Kiedy ją zapytano po którymś niezdanym egzaminie, dlaczego nie chce zrezygnować, przecież poniosłam już tyle kosztów, że nie mogę już zrezygnować. Tak samo się dzieje z decydentami sektora publicznego którzy ponieśli określone duże koszty na właściwe przygotowanie projektu, w wyniku czego uzyskali np. informację o mniejszych korzyściach realizacji danego przedsięwzięcia w modelu partnerstwa aniżeli zamówienia klasycznego. Będą za wszelką cenę starali się uzasadnić swoją decyzję o konieczności realizacji projektu w modelu partnerskim, bo przecież ponieśli już tyle kosztów. III. W procesie diagnozowania, a następnie definiowania ryzyka w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego, dużą rolę odgrywa nadmierny optymizm osób uczestniczących w negocjacjach, który polega na nierealistycznym przekonaniu tych osób o pozytywnym przebiegu 43

46 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl zdarzeń, które ich dotyczą. Taki nadmierny optymizm może wpływać na właściwą ocenę możliwości wystąpienia danego ryzyka, czy też później właściwe zarządzanie tym ryzykiem. Przykładowo, w każdy niedzielny wieczór dziennikarze podają bilans wypadków na drogach podczas kończącego się weekendu. Przeciętny kierowca słucha tych wiadomości, wierząc, że przyszłe wypadki komunikacyjne dotyczyć będą innych użytkowników dróg, a nie jego samego. Z kolei co kilka dni podawane są wiadomości dotyczące graczy w Lotto, którzy wytypowali zwycięskie numery. Tym razem przeciętny gracz słucha tych wiadomości, wierząc że w przyszłości to właśnie jemu uda się wytypować zwycięskie numery. Ludzie zazwyczaj w swoich analizach przeceniają małe szanse wystąpienia określonego zdarzenia (na przykład wygranej w totolotka) i zaniżają prawdopodobieństwa wystąpienia relatywnie dużych szans, jak choćby stłuczka samochodu. Na sposób postrzegania ryzyka i możliwości jego zarządzania duży wpływ ma również pozytywne lub negatywne nastawienie konkretnych osób biorących udział w negocjacjach nad danym projektem. Wiąże się to z tzw. pułapką potwierdzenia, jest to powszechne u ludzi poszukiwanie lub interpretowanie napływających informacji w taki sposób, by uzyskać potwierdzenie (a nie zaprzeczenie) dla przyjętych wcześniej opinii bądź dla reprezentowanej postawy. Jeżeli jestem gorącym zwolennikiem realizacji konkretnego przedsięwzięcia w modelu partnerskim, to ze wszech sił będę się starał znaleźć uzasadnienie dla takiego sposobu realizacji zadania publicznego. Z kolei kiedy nie będę zwolennikiem tej metody, to wykorzystam każdą możliwość do podważania celowości i zasadności jej wykorzystania w planowanym przedsięwzięciu. Generalnie kiedy wydaje nam się, że znaleźliśmy właściwy sposób realizacji konkretnego zadania publicznego, błąd konfirmacji pilnuje, żeby ten właśnie sposób był jedynym za pomocą którego dane zadanie zostanie zrealizowane. Pułapka potwierdzenia w psychologii ryzyka bardzo często współistnieje z nadmierną pewnością własnej wiedzy i umiejętności osób podejmujących określone decyzje. Nadmierna pewność własnej wiedzy i umiejętności to nieuzasadnione przekonanie ludzi o poprawności ich własnych sądów oraz przeceniania posiadanych umiejętności. Dlatego też w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego tak ważną rolę pełnią materiały analityczne dające wiedzę w obszarze potencjalnych ryzyk jak i korzyści planowanego przedsięwzięcia. Przesadne zaufanie do własnej wiedzy może prowadzić do niewiary w otrzymywane informacje, jeżeli nie są one zgodne ze schematem posiadanym przez odbiorcę. Takim dosadnym przykładem właśnie istnienia zjawiska nadmiernej pewności własnej wiedzy i umiejętności, może być trening marynarzy okrętów podwodnych. Uwierz wskaźnikom które obserwujesz, słyszą od swoich instruktorów amerykańscy marynarze na okrętach podwodnych, czy też personel obsługujący elektrownie jądrowe. Stopień nadmiernej pewności odnośnie posiadanej wiedzy zależy od złożoności problemu. Kiedy problem nie jest zbyt skomplikowany, ludzie wydają na temat możliwości jego rozwiązania dość realistyczne opinie. Gdy staje się skomplikowany, a jego rozwiązanie zależy od wielu czynników, nadmierne zaufanie do posiadanej wiedzy i umiejętności przybiera na sile. Projekty PPP są dość kosztochłonne, szczególnie na etapie ich organizacji oraz analiz wstępnych, oceniających zasadność ich zastosowania. Współpraca z sektorem prywatnym zawsze wpływa na rozłożenie kosztów projektu pomiędzy zainteresowane strony, jak również umożliwia korzystanie ze specjalistów i ekspertów mających doświadczenie w realizacji tego typu przedsięwzięć (Tizard 2006: 137). Co może wpłynąć na obniżenie ryzyka niepowodzenia całego projektu, a z drugiej strony pomaga w walce ze stereotypami. Zaangażowanie partnerów prywatnych na etapie czynności przygotowujących cały projekt, na pewno wpłynie na większe zaangażowanie strony publicznej, co do zasady mało skłonnej do ponoszenia znacznych wydatków na etapie przedprojektowym. Widziałbym zatem dużą rolę dla partnerów prywatnych w tym obszarze, zainteresowanych powodzeniem realizacji planowanego przedsięwzięcia. Bez wątpienia ważnym czynnikiem powodzenia całego projektu będzie dobór odpowiednich doradców do planowanego przedsięwzięcia. Niewątpliwie osoby mające już doświadczenie w realizacji projektów partnerstwa publiczno-prywatnego będą miały mniejsze obawy przed realizacją nowych projektów, aniżeli osoby bez żadnego doświadczenia. Dlaczego tak się dzieje? Wynika to z tzw. efektu myślenia wstecznego polegającego na przekonaniu, że można było przewidzieć zaistniały bieg wypadków. Zdarzenia, które już miały miejsce, są inaczej przyswajane przez ludzki umysł niż całe spektrum prawdopodobnych, ale niezaistniałych zdarzeń. Tego typu myślenie opiera się na dwóch błędnych założeniach: po pierwsze, że mogło wydarzyć się jedynie to, co się wydarzyło, po drugie, że przyszłość zawsze da się prognozować na podstawie danych z przeszłości. Jest to podyktowane tym, że im łatwiejszy jest dostęp w pamięci człowieka do jakiegoś zdarzenia lub do określonej kategorii zdarzeń, tym bardziej prawdopodobne wydaje się wystąpienie tego zdarzenia lub tym 44

47 A. Panasiuk: Psychologia ryzyka w projektach partnerstwa publiczno-prywatnego większa wydaje się liczebność zdarzeń określonej kategorii. IV. W projektach PPP ważną rolę odgrywa przygotowanie odpowiednich procedur nadzoru i kontroli realizacji całego przedsięwzięcia. Co to daje? Z jednej strony panowanie nad poszczególnymi etapami projektu jak również złudzenie kontroli całego procesu, a więc i łagodzenia wpływu potencjalnego ryzyka na projekt. Złudzenie kontroli to przekonanie obserwatora o możliwości wpływu na przebieg zjawisk, które w rzeczywistości są od niego niezależne. Wyobraźmy sobie sytuację kiedy do wyboru mamy dwie możliwości. W pierwszym przypadku mamy wybrać przedsiębiorcę który najlepiej zrealizuje określone zamówienie jedynie na podstawie jego opinii oraz prezentowanych rekomendacji. W drugim przypadku mamy wybrać przedsiębiorcę który najlepiej zrealizuje określone zamówienie na podstawie analizy jego sytuacji finansowej przeprowadzonej na podstawie materiałów analitycznych. Średnio około 70% osób zazwyczaj wybiera pierwszą opcję. Najczęściej osoby zachowują się tak, jakby odczuwały większą zdolność prognozowania niż odgadywania zaistniałych już zdarzeń. Złudzenie kontroli jest zatem błędnym przeświadczeniem człowieka, że szansa odniesienia przez niego sukcesu jest wyższa niż rzeczywiste prawdopodobieństwo, jeśli człowiek ten ma wrażenie, że proces który do tego sukcesu prowadzi, jest przez niego kontrolowany. Dlatego też wszelkie mechanizmy związane z kontrolą i nadzorem w przedsięwzięciach partnerskich, są wręcz niezbędne do osiągnięcia sukcesu w realizacji tych przedsięwzięć. W większości sytuacji takie złudzenie kontroli może mieć pozytywne skutki. Optymistyczne zakładanie, że mamy na coś wpływ, motywuje nas do działania, podczas gdy obiektywna ocena może nas zniechęcić. V. Jak widzimy, ważną rolę w procesie postrzegania ryzyka odgrywa doświadczenie człowieka, jego nastawienie do konkretnej sytuacji, emocje oraz szereg innych czynników, które wpływają na możliwość efektywnego zarządzania ryzykiem projektu. Dlatego też umiejętności zarządzania ryzykiem, szczególnie po stronie sektora publicznego, moim zdaniem są umiejętnościami które mogą znacznie przyczynić się do powodzenia całego przedsięwzięcia. PPP zmierza do wyboru jak najbardziej efektywnego partnera, który zrealizuje założone zadania publiczne na rzecz sektora publicznego (Graeme, Bowman 2006: 202). Zatem będzie działaniem skoncentrowanym na określonym zobowiązaniu się sektora prywatnego względem sektora publicznego, którego efektem ma być finalnie realizacja usług publicznych. Właściwe zbilansowanie ryzyka pomiędzy partnerami będzie zatem istotnym elementem powodzenia przedsięwzięcia. A to może nastąpić jedynie wtedy kiedy podmiot publiczny nie będzie zmierzał do maksymalizacji ryzyka po stronie prywatnej, tylko optymalnie podejmie się zarządzać tymi ryzykami które będzie w stanie opanować. Bibliografia/References Clark E., Marois B., Cernes J., Le managment des risques internationaux, Economica, Paris Graeme A., Bowman D. M., PPP Contractual Issuess- Big Promises and Unfinished Business in: A. Chobadin, D. Gallear, N. Oregan, H. Viney, Public Private Partnerships. Policy and Experience, Palgrave Macmillan New York Hill C. A., How investors react to political risk, Duke Journal of Comparative and International Law, Nr 8, Knight F.H., Risk. Uncertainty and Profit, New York Kowalewski E., Ryzyko w działalności człowieka i możliwości jego ograniczenia [w:] Ubezpieczenia gospodarcze, (red.) T. Sangowskiego, Warszawa Kulesza M, Bitner M, Kozłowska A., Ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym. Komentarz, Warszawa Krasiński P., Instrumenty pochodne w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstw, Warszawa Moszoro M., Partnerstwo publiczno-prywatne w monopolach naturalnych w sferze użyteczności publicznej, Warszawa Royal Society, Report of the study group on risk: Analysis, Perception, Management. The Royal Society London Tizard J., Diversity and Contestability the Key to Public Service Modernization in: A. Chobadin, D. Gallear, N. Oregan, H. Viney, Public Private Partnerships. Policy and Experience, New York

48

49 Michał Pyka Uniwersytet Jagielloński Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn str Protection Of Sovereign Bonds As Investments In International Investment Arbitration / Ochrona obligacji państwowych jako inwestycji w międzynarodowym arbitrażu inwestycyjnym Abstract The aim of the article is to assess potential use of investment arbitration by sovereign bondholders objecting to any settlement with states restructuring their external debts. The analysis deals with the possibility of qualification of sovereign bonds as foreign investments in light of arbitral jurisprudence and texts of definitions of investment in investment treaties. There are at least two approaches to this issue. An inclusive approach embodied in Abaclat, Ambiente Ufficio and Giovanni Alemanni v. Argentina Decisions on jurisdiction allows for inclusion of sovereign bonds into the definition of investment. The opposite exclusive approach represented in Poštová Banka v. Greece Award, demands exclusion of sovereign bonds from the definitions of investment. Investment treaties also present divergent views as regards the possibility of filing arbitral claims by sovereign bondholders. In conclusion, it has been emphasized that qualification of sovereign bonds as investments is left to the discretionary decision of an arbitral tribunal examining individual arbitral claim. Key words: sovereign bonds; international investment arbitration; bilateral investment treaties (BITs); sovereign debt restructuring; Collective Action Clauses (CACs); Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP); Trans Pacific Partnership (TPP) JEL Classification K33 International Law 1. INTRODUCTION Argentine and Greek debt crises have drawn much attention of practitioners and scholars to the efforts of defaulting states in restructuring their outstanding debts. No matter how successful these efforts become, there are always certain groups of creditors that oppose any settlement with states. Not only do they utilize domestic courts in pursuing their claims, but they are increasingly more prone to elevate these claims on the international level, including human rights courts Streszczenie Celem artykułu jest ocena możliwości wykorzystania arbitrażu inwestycyjnego przez posiadaczy obligacji państwowych sprzeciwiających się porozumieniom z państwami restrukturyzującymi swoje zadłużenie zagraniczne. Analiza dotyczy możliwości zakwalifikowania obligacji państwowych jako inwestycji zagranicznych w świetle orzecznictwa arbitrażowego oraz tekstów definicji inwestycji zawartych w traktatach inwestycyjnych. Wyróżnić można przynajmniej dwa podejścia do tego zagadnienia. Podejście inkluzywne, przedstawione w orzeczeniach w sprawach Abaclat, Ambiente Ufficio oraz Giovanni Alemanni przeciwko Argentynie, uznaje za dopuszczalne włączenie obligacji państwowych w zakres definicji inwestycji. Przeciwstawne mu podejście ekskluzywne, reprezentowane w orzeczeniu w sprawie Poštová Banka przeciwko Grecji, domaga się wykluczenia obligacji państwowych z zakresu definicji inwestycji. Również traktaty inwestycyjne pozostają rozbieżne w ocenie możliwości wnoszenia skarg arbitrażowych przez posiadaczy obligacji państwowych. W podsumowaniu wskazano, że kwalifikacja obligacji państwowych jako inwestycji pozostaje w dyskrecjonalnej decyzji trybunału rozpatrującego konkretną skargę arbitrażową. Słowa kluczowe: obligacje państwowe; międzynarodowy arbitraż inwestycyjny; dwustronne traktaty inwestycyjne (BITy); restrukturyzacja zadłużenia zagranicznego państw; klauzule wspólnego działania (CACs); Transatlantyckie Partnerstwo w dziedzinie Handlu i Inwestycji (TTIP); Partnerstwo Transpacyficzne (TPP) and international investment arbitration. The use of investment arbitration by creditors of defaulting states has become popular in recent years. Arbitral decisions in Abaclat, Ambiente Ufficio and Giovanni Alemanni cases seem to allow for filing claims in investment arbitration by sovereign bondholders disappointed with settlements proposed by defaulting states. However, recent arbitral decision in Poštová Banka constitutes a step in the opposite direction. It is the first decision where an investment arbitral tribunal declined jurisdiction with regard to claims arising from sovereign bonds. The aim of this

50 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl article is to assess potential use of investment arbitration by sovereign bondholders in light of arbitral jurisprudence and definitions of investment in investment treaties. The analysis will concentrate upon the core question of qualification of sovereign bonds as investments, leaving behind procedural issues, such as the availability of mass proceedings for groups of bondholders. 2. THE USE OF INVESTMENT ARBITRATION BY SOVEREIGN BONDHOLDERS Sovereign debt restructuring is usually performed with the use of Collective Action Clauses (CACs). CACs entail an unconditional offer to bondholders on a take-itor-leave it basis to exchange their bonds to new bonds of a reduced value (with lower principal amount or longer maturity date) (Waibel: ). CACs can be already present in terms of bonds or can be subsequently introduced into these bonds through national legislation of a defaulting state (Affaki: 2). If accepted by the majority of bondholders, CACs become binding settlement with the defaulting state. Bondholders who do not accept CACs lose the entire amount of their bonds. There remain few options available for bondholders not consenting to CACs. One of them is seeking compensation in domestic courts; either in the defaulting state or in home states of bondholders. The first possibility shows limited usefulness for bondholders, as it is contrary to national legislation of defaulting states establishing CACs. The second option also appears not particularly promising to bondholders, taking into account state immunity and potential constraints with the execution of awards (Norton: 301). The execution can be performed practically only from the assets of the defaulting state located abroad. Recently, German Federal Supreme Court dismissed claims of sovereign bondholders against Greece, denying jurisdiction on the grounds of state immunity (Wittinghofer, Hertel). Due to these shortcomings, many sovereign bondholders consider the use of investment arbitration against defaulting states. Especially ICSID arbitration appears a plausible solution, as ICSID awards are directly applicable without the need of being recognized by domestic courts of a defaulting state. There are known at least four arbitral cases dealing with bondholders claims, three of them (Abalcat, Ambiente Ufficio and Giovanni Alemanni) concerning Argentina and the remaining one (Poštová Banka) concerning Greece. They present divergent approaches to the question of qualification of sovereign bonds as investments. 3. QUALIFICATION OF SOVEREIGN BONDS AS INVESTMENTS IN INVESTMENT ARBITRATION In arbitral case law, there are represented at least two approaches to the question of qualification of sovereign bonds as investments. The first one, which could be named as the inclusive one, advocates broad qualification of all interests in sovereign bonds as investments. It has been reflected in arbitral decisions issued in the Argentine cases. The second one, which can be described as the exclusive one, remains reluctant to qualification of sovereign bonds as investments. It has been expressed in Poštová Banka Award, as well as in dissenting opinions to Abaclat and Ambiente Ufficio Decisions on jurisdiction. The inclusive approach can be best characterized by the reference to the essence of claims formulated in the Argentine cases. In these cases, arbitral tribunals assumed their jurisdiction over claims concerning no more but security entitlements in bonds, only remotely linked with the bonds issued by the Argentine government. Security entitlements were tradable interests in bonds, distinct from the Argentine law, listed on stock markets and freely tradable without any control of Argentina (Giovanni Alemanni, pt. 42; Ambiente Ufficio, pt. 547). They were created by initial bondholders and subsequently distributed amongst claimants. Surprisingly, in all Argentine cases cases arbitral tribunals assumed jurisdiction over security entitlements without any deeper analysis of the legal character of these instruments. In the Argentine cases, a deciding factor in assuming jurisdiction was the opened structure of the Argentine-Italy BIT, without any limitations as to the scope of covered investments (Ambiente Ufficio, pt. 488). According to arbitral tribunals, a catalogue of investments in Article 1(1) of the Argentina-Italy BIT explicitly includes obligations (which is a broad term that can refer to any kind of contractual obligation) as well as any law conferred under law or contract (Abaclat, pt. 352, 355; Ambiente Ufficio, pt. 491). It specifically addresses financial instruments, such as bonds (Abaclat, pt. 355). Moreover, a broad formula of the definition of investment encapsulates a catch-all clause, extending its application to: any other right to benefits or services with an economic value. The Ambiente tribunal called it a comprehensive provision encompassing all types of obligations and comparable rights as long as they have an economic value (Ambiente Ufficio, pt. 492). It has also been emphasized by Giovanni Alemanni arbitral tribunal that the 48

51 M. Pyka: Protection Of Sovereign Bonds As Investments In International Investment Arbitration whole construction of Article 1(1) Argentina-Italy BIT expressly treats the elements of the definition as illustrative examples only, which are stated not to be exclusive (Giovanni Alemanni, pt. 296). The exclusive approach was represented by Poštová Banka Award, where an arbitral tribunal declined jurisdiction over claims based on sovereign bonds. In Poštová Banka, the claim was brought by Slovak Bank and its Cyprus parent company who acquired Greek bonds on the secondary market. The arbitral tribunal did not elaborate on the scope of contractual relationship between the issuing state and the claimants. Instead, it paid attention to the text of the Slovakia-Greece BIT, searching for the grounds to generally exclude public titles, such as sovereign bonds, from the scope of the definition of investment (Poštová Banka, pt. 306). Contrary to the Argentine cases, Poštová Banka arbitral tribunal did not limit its analysis to literal interpretation of the definition of investment in BIT, covering every kind of assets. It focused on the non-exhaustive list of investments contained in this definition. According to the tribunal, some BITs include loans in their catalogues of investments while other not (Poštová Banka, pt. 292). If interpretation stops by simply indicating that any asset is an investment, the examples will be unnecessary, redundant or useless (Poštová Banka, pt. 294). The tribunal acknowledged that the catalogue of investments in the Slovakia-Greece BIT contains no reference to public titles, as in Argentina-Italy BIT (Poštová Banka, pt. 306). Moreover, the reference to bonds is limited only to corporate bonds, as evidenced by the wording debentures of a company (Poštová Banka, pt. 333). There are also no grounds for inclusion of sovereign bonds into the broader category of loans. Loans and bonds are distinct financial products (Poštová Banka, pt. 307) and only loans involve contractual privity between the lender and the debtor (Poštová Banka, pt. 338). Finally, sovereign bonds do not fit into the category of claims to money under contract (Poštová Banka, pt ). According to S. Petritsi: The Arbitrators found that the Slovakia-Greece and the Greece-Cyprus BITs do not contain the wide language that the Abaclat tribunal considered as language that would comprise bonds, i.e., any right of economic nature conferred under law or contract. Any right of an economic nature is a wider concept than claims to money under contract (Petritsi). The above case law evidences the fact that relationship between a claimant and a state issuing bonds is not a decisive factor in assuming jurisdiction over claims based on interests in sovereign bonds. Rather, arbitral tribunals search for other grounds to justify their decisions, among them texts of relevant investment treaties. The analysis of arbitral decisions indicates the crucial role of the definitions of investment in relevant BITs, as the applicable law for jurisdiction of an arbitral tribunal. The analysis of the arbitral case law leads to the following conclusions: y Express reference in BIT to public titles or bonds can constitute sufficient basis for assuming jurisdiction over all interests in sovereign bonds, regardless of their legal character and legal relationship with a defaulting state. y Open structure of the definition of investment should not necessarily constitute a basis for qualification of sovereign bonds as nvestments. Reference to claims to money in the text of the definition of investment could appear insufficient. Reference to any right having an economic value shows greater potential in this respect. y If private titles (corporate bonds) are included in the definition of investment there is little possibility of using the argumentum a minori ad maius, due to which public titles (sovereign bonds) should also be protected by this definition because of the greater engagement of state and its greater responsibility for its own actions. Rather, public titles (sovereign bonds) should be excluded from this definition under the argumentum a contrario. y Direct relationship between claimants as holders of interests in sovereign bonds and a defaulting state is not a prerequisite for assuming jurisdiction by an arbitral tribunal. y It can be problematic for an investment tribunal to assume jurisdiction over claims arising from sovereign bonds in case of a definition of investment comprising only loans or debt instruments with no reference to bonds. 4. QUALIFICATION OF SOVEREIGN BONDS AS INVESTMENTS IN INVESTMENT TREATIES In times of growing public indebtedness, sovereign defaults are expected to become a common reality rather than the extra-ordinary events. Among countries with the highest default risk, Ukraine and Pakistan hold the first two places (Durden). At least some Ukrainian BITs contain very wide definitions of investment, potentially 49

52 Studia Prawnicze i Administracyjne 16 (2) 2016 ISSN e-issn wsm.warszawa.pl open for bondholders claims. For example, Article 1(1) (c) Germany-Ukraine BIT encompasses every kind of assets, including monetary claims. Indeed, such a broad treaty wording is not an exception in the realm of investment treaties. Traditionally drafted BITs are more close to inclusive approach, since they prescribe for such open-ended clauses as: every kind of assets or claims to money having an economic value. Due to this fact, they could possibly cover sovereign bonds. Yet, recently concluded investment treaties represent wider spectrum of approaches to qualification of sovereign bonds as investments. On the one side, many treaties are still prone to inclusive approach. Their definitions of investment explicitly include bonds. Article 9.1.(c) Australia-China FTA 2015 refers not only to: bonds, debentures, loans and other forms of debt but also to rights derived therefrom. It is a very broad formula covering all interests in sovereign bonds, such as security entitlements. On the other side, there are treaties that seem to exclude sovereign bonds from their scope of protection. Therefore, they are close to exclusive approach. In the Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) Draft of November 2015, the European Union proposes a definition of investment restricted to: bonds, debentures and other debt instruments of an enterprise. In light of Poštová Banka Award, explicit reference to bonds of an enterprise should be interpreted as the exclusion of sovereign bonds. Some investment treaties introduce elements of exclusive approach to broad definitions of investment. These definitions follow some characteristics on an investment, among them duration or risk, identified in Salini v. Morocco Decision on jurisdiction of 2001 (Salini, pt. 52). Such characteristics as insufficient duration in case of easily tradable bonds (Abaclat Dissenting Opinion, pt. 57) or lack of operational risk tied to bonds (Poštová Banka, pt ) can create obstacles to assuming jurisdiction over sovereign bonds. However, typical characteristics of an investment should not necessarily serve as a basis for exclusion of sovereign bonds from the definition of investment. For instance, definition of investment in Trans Pacific Partnership (TTP) of 2016 introduces these characteristics, but simultaneously it indicates in its footnote 2 that: Some forms of debt, such as bonds, debentures, and long-term notes, are more likely to have the characteristics of an investment.... In many cases characteristics of an investment can serve as an additional justification for the existence of an investment. For instance, long maturity date of sovereign bonds can indicate sufficient duration while the existence of a default risk can point at the characteristic of risk. To sum up, contemporaneous investment treaties differ significantly in their approaches to sovereign bonds. They often mix the elements of inclusive and exclusive approach. Therefore, a careful examination of the definition of investment in a relevant BIT should be recommended for sovereign bondholders, before taking a decision to file a claim in international investment arbitration. 5. CONCLUSION Arbitral decisions and texts of investment treaties represent wide spectrum of approaches to the question of qualification of sovereign bonds as investments in international investment arbitration. There are at least two main approaches, the inclusive and the exclusive one, the elements of which can be mixed in the texts of investment treaties and in arbitral practice. Typical characteristics of an investment, such as risk or duration, can be interpreted both for and against the qualification of sovereign bonds as investments. Even unambiguous, as it might seem, elements of the definition of investment can be given the opposite meaning. On the one hand, such elements as the open-ended catalogue of investments and every kind of assets clause could not suffice to encompass sovereign bonds. On the other hand, even remote relationship with a defaulting state, based on derivative interests in bonds, can serve as a basis for assuming jurisdiction. Due to the lack of coherence in the process of investment treaty making, even after the global financial crisis, legal and policy views of the members of arbitral tribunals play a predominant role in qualification of sovereign bonds as investments in international investment arbitration. Today, the possibility for sovereign bondholders to pursue their claims in investment arbitration looks more like an open gate than a small loophole. Yet, future development of arbitral jurisprudence can be in no way predicted. If investment arbitration is still open for sovereign bondholders, it could put into question the effectiveness of any restructuring efforts of defaulting states. On the other hand, in times of common public defaults investment arbitration could become the last option for sovereign bondholders to reclaim their funds. 50

53 M. Pyka: Protection Of Sovereign Bonds As Investments In International Investment Arbitration Bibliografia/References Affaki G. (2015). The Greek Sovereign Debt Rescheduling, EU Bail-in and Investment Arbitration. Affaki Insights. September 2015, pp. 1-10, < Durden T. (2015). Which Countries Have The Highest Default Risk: A Global CDS Heatmap. Zero Hedge, 6 August 2015, < Norton E. (2012). International Investment Arbitration and the European Debt Crisis. Chicago Journal of International Law, 13(1), pp Petritsi S. (2016). Greek economic crisis: are sovereign bonds protected investments under Bilateral Investment Treaties? ICSID Case No. ARB/13/8. Young ICCA Blog. 9 May 2016, < Waibel M. (2007). Opening Pandora s Box: Sovereign Bonds in International Arbitration. American Journal of International Law, 101(4), pp Wittinghofer M., Hertel T. (2016). The German Federal Supreme Court dismisses claim by bondholders against Greece, denying jurisdiction on grounds of state immunity. Herbert Smith Freehills Dispute Resolution. PIL Notes. 11 April 2016, < hsfnotes.com/publicinternationallaw/2016/04/11/the-german-federal-supreme-court-dismisses-claim-by-bondholders-against-greece-denying-jurisdiction-on-grounds-of-state-immunity/>, LEGISLATION: Argentina-Italy Bilateral Investment Treaty (Argentina-Italy BIT). (1990). < Slovakia-Greece Bilateral Investment Treaty (Slovakia-Greece BIT). (1991). < Germany-Ukraine Bilateral Investment Treaty (Germany-Ukraine BIT). (1993). < Australia-China Free Trade Agreement (Australia-China FTA). (2015). < TreatyFile/3454>, The European Union s proposal for Investment Chapter in Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP Draft 2015). (2015) Trans Pacific Partnership, Investment Chapter (TPP). (2016). < -Partnership/Text/9.-Investment-Chapter.pdf>, CASE LAW: Salini Costruttori S.p.A. and Italstrade S.p.A. v. Kingdom of Morocco, ICSID Case No. ARB/00/4, Decision on Jurisdiction of 23 July Abaclat and Others v. Argentine Republic, ICSID Case No. ARB/07/5 (formerly Giovanna a Beccara and Others v. The Argentine Republic), Decision on Jurisdiction and Admissibility of 4 August Abi-Saab G. (2011). Dissenting Opinion of 28 October 2011 to Abaclat and Others v. Argentine Republic Decision on jurisdiction. < Ambiente Ufficio S.p.A. and others v. Argentine Republic, ICSID Case No. ARB/08/9 (formerly Giordano Alpi and others v. Argentine Republic), Decision on Jurisdiction and Admissibility of 8 February Giovanni Alemanni and Others v. The Argentine Republic, ICSID Case No. ARB/07/8, Decision on Jurisdiction and Admissibility of 17 November Poštová Banka, A.S. and Istrokapital SE v. Hellenic Republic, ICSID Case No. ARB/13/8, Award of 9 April

54