Literatura krwią pisana

Transkrypt

1 Literatura krwią pisana Jacek Boki, :11 Autorka podjęła pod wieloma względami bardzo skomplikowany i zarazem potrzebny temat a recenzowana tu książka stanowi nieco zmodyfikowaną wersję jej doktoratu, który spotkał się z dużym aplauzem recenzentów i innych znawców poruszanych w niej zagadnień. Jeden z nich - Stanisław Srokowski - tak ją ocenił: Niniejsza książka to ambitne i wartościowe przedsięwzięcie intelektualne. Autorka podjęła temat wymagający ogromnej wiedzy historycznej i literackiej. Powstało unikatowe dzieło, pokazujące w bogaty, wszechstronny i rzetelny sposób związki, jakie zachodzą miedzy literaturą a najnowszą historią Polski, przede wszystkim historią ludobójstwa dokonanego w latach na Polakach, a także i innych nacjach mieszkających na polskich Kresach, przez ukraińskich faszystów spod znaku Bandery. strona 1 / 7

2 Trzeba też dodać, że poruszane przez Pomarańską zagadnienia bywają z różnych powodów o charakterze pozanaukowym pomijane a nawet zafałszowywane a ich odbicie w świadomości społecznej Polaków jest odwrotnie proporcjonalne do ich znaczenia w dwudziestowiecznych dziejach naszego kraju. Natomiast badacze zagraniczni, pomijając oczywiście Ukraińców, nic się o nich nie piszą. Autorka już na wstępie słusznie podkreśla, iż naród polski w minionym wieku był ofiarą trzech akcji ludobójczych ze strony państw czy narodów sąsiednich. Jego samodzielne istnienie, w postaci suwerennego państwa, jeszcze na wiele lat przed wybuchem drugiej wojny światowej, było solą w oku licznych polityków czy ideologów niemieckich oraz sowieckich. Znajdowało się ono pomiędzy osłabionymi chwilowo dwoma potęgami tj Niemcami i komunistyczną Rosją. Druga wojna światowa stała się więc okresem realizacji uprzednich dążeń w zakresie nie tylko kasacji II Rzeczypospolitej, jako państwa, ale i fizycznej eksterminacji samego narodu polskiego. Napór ten został dodatkowo wzmocniony przez działalność szowinistycznego nacjonalizmu ukraińskiego, którego doktryna była ściśle skorelowana z darwinizmem społecznym. Nacjonalizm ten posługiwał się wyjątkowo bestialskimi metodami. Temu ostatniemu zagadnieniu poświecona jest właśnie książka Renaty Pomarańskiej. Ma ona charakter interdyscyplinarny. Autorka bada obraz martyrologii kresowych Polaków strona 2 / 7

3 zawarty w części polskiej współczesnej literatury pięknej nazywanej literaturą kresową. Obok naukowych pozycji historycznych czy politologicznych stanowi ona podstawę źródłową jej książki. Przedmiotem zainteresowania nie są jednak walory artystyczne wytypowanych do analizy tekstów literackich, ale przedstawione w nich zdarzenia, które pokazują typowe sytuacje, jakie miały miejsce na Kresach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach okupacji. Biorąc pod uwagę kwestię fikcji literackiej, jaką operują pisarze, których utwory składają się na ciąg tzw. literatury kresowej, Pomarańska obrała metodę konfrontowania przekazywanych tam zapisów z osiągnięciami badawczymi odnośnych historyków, co jej zdaniem stanowi probierz wiarygodności branych pod uwagę dzieł literackich. Metoda taka wydaje się słuszna i szczególnie ważna w wypadku tematu, który ma przecież wielu kontestatorów. Mamy tu więc analizę dokonań literackich traktowanych jako forma zapisów rzeczywistości historycznej nawet w wypadkach kiedy niektóre postacie są wymyślone a ich indywidualne przeżycia nie miały miejsca, gdyż nie zmienia to faktu, że ich typ i jakość oddają istotę tragedii kresowej społeczności polskiej. Poza tym historyczna warstwa książki uwiarygodnia warstwę literacką stanowiąc też jakby kanwę całości. Część pierwsza książki Renaty Pomarańskiej nosi tytuł Kontekst polityczno-historyczny zbrodni OUN-UPA. Jej rozdział I zajmuje się całością gatunkową integralnego nacjonalizmu ukraińskiego, którego głównym ideologiem był zamieszkujący w latach międzywojnia na terytorium II Rzeczypospolitej Dmytro Doncow. Autorka dokonuje tam szeregu porównań tego nacjonalizmu z innymi, celem uwypuklenia jego specyfiki. Słusznie bowiem uważa, że czytelnik powinien wiedzieć i rozumieć skąd wyrosły okrutne metody stosowane przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów. Rozdział ten jest bardzo celowy i zawiera potrzebną wiedzę z zakresu historii doktryn i myśli politycznej (doktryna Doncowa i inne inspiracje asymilowane przez nacjonalistów ukraińskich). Autorka przeanalizowała szereg pozycji dotyczących ideologii ukraińskiego nacjonalizmu. Trzeba zaznaczyć, że rozdział ten nie stanowi jednostki tekstowej wyizolowanej od reszty. W książce Pomarańskiej cały czas jest obecne pytanie o przyczyny popełnionych zbrodni ludobójstwa. Autorka łączy w swoim rozumowaniu wątek politologiczny (doktryna/myśl polityczna) z historycznym podkreślając, że źródłem zbrodni było nie tylko samo inspirowanie się doktryną polityczną, ale i dawną tradycją znaną z terytorium Ukrainy często nazywana hajdamacką. Dawała ona znać o sobie na Ukrainie właściwie w całej jej nowożytnej historii łącznie z wydarzeniami mającymi miejsce w tym kraju po upadku caratu w 1917 roku i rozkładzie władzy państwowej. Rozdziały II, III i IV odnoszą się do lat drugiej wojny światowej. Dotyczą one pierwszej strona 3 / 7

4 okupacji sowieckiej, okupacji niemieckiej i drugiej okupacji sowieckiej. Są również niezbędne w charakterze wiedzy potrzebnej do zrozumienia tematu zasadniczego, jakim jest martyrologia Polaków przekazywana piórami pisarzy kresowych. Autorka przeanalizowała te okresy pokazując wpływ zmieniających się sytuacji politycznych na zachowania OUN i UPA w stosunku do Polaków w południowo-wschodnich województwach II Rzeczypospolitej. W tym celu również przeanalizowała odnośną literaturę historyczną. Część II książki nowi tytuł: Literackie oblicze ludobójstwa kresowian i stanowi jej rdzeń. Znajdujemy tam analizę literatury kresowej w takim jej zakresie w jakim dotyczyła ona martyrologii Polaków. Autorka przedstawiła tam w sposób syntetyczny postacie pisarzy kresowych ( rozdział I), literacki obraz społeczeństwa kresowego przed i na początku drugiej wojny światowej (rozdział II) i wiadomości na temat Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, jej działania i prowadzonej indoktrynacji oraz UPA(rozdział III). W rozdziale IV części drugiej znajdujemy omówienie poszczególnych aktów zagłady Polaków opisywanych w literaturze kresowej ze szczególnym podkreśleniem znaczenia obrazów okrucieństwa Ukraińskiej Powstańczej Armii i współpracującej z nią ludności ukraińskiej biorącej udział w mordach. Autorka zwraca także uwagę na dramaty wewnątrz rodzinne, które stanowiły pewną specyfikę w tamtejszym morzu zbrodni. Mordy wewnątrz rodzinne w małżeństwach narodowo mieszanych mają bowiem szczególną wymowę bo uwypuklają szczególnie wyrafinowane bestialstwo nacjonalistów ukraińskich. Pomarańska wskazuje także na przestępczą rolę duchowieństwa ukraińskiego w akcji ludobójczej. Rozdział V części drugiej dotyczy zagadnienia polskich samoobron, które często były jedyną deską ratunku dla Polaków. W rozdziale VI znajdujemy także opisanie roli Armii Krajowej i jej walk z UPA. Autorka nie pomija także kwestii pomocy udzielanej przez niektórych Ukraińców prześladowanym Polakom. Całość zamyka Aneks, gdzie czytelnik znajdzie niektóre z ważnych dokumentów dotyczących działalności UWO (Ukraińska Wojskowa Organizacja), OUN i UPA. Szczególnie przejmujące jest Zestawienie tortur stosowanych przez UPA na Polakach (s ). Autorka wprowadza własną klasyfikację mimo, że znana jej jest klasyfikacja mordów dokonana przez A. Kormana w jego pracy pt. Stosunek UPA do Polaków na ziemiach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej. Badacz ten wyróżnił 362 sposoby dokonywania ludobójstwa przez tą organizację i związane z nią luźniej osoby. strona 4 / 7

5 Dr. Renata Pomarańska Dr Renata Pomarańska - Bpa Chomyszyna przestrogi dla Ukraińców - analiza "Problemu ukraińskiego" Samodzielna analiza dzieł historycznych i literackich dokonana przez Pomerańską doprowadziła ją jednak do przekonania, że bardziej czytelną będzie klasyfikacja oparta na dwóch kryteriach: a/ mordów dokonanych za pośrednictwem obrażeń różnych części ciała oraz 2/ innych sposobów, jak zakopywanie żywcem w ziemi, przecinanie tułowia piłą, rozcinanie kobietom tułowia nożem od waginy aż po szyję z pozostawianiem wnętrzności na zewnątrz itd. Lista taka jest wystarczająco przerażająca, aby ją tutaj dalej cytować. Kolejni badacze zapewne sięgną po tekst książek Pomerańskiej oraz Kormana, który bardzo drobiazgowo udokumentował barbarzyńskie metody nie stosowane nawet przez nazistów czy NKWD. Autorka Golgoty Polaków na Kresach wysoko ocenia poznawczą wartość literatury kresowej dla dokumentowania ich tragedii. Uważa, że mimo faktu pewnej fikcji literackiej, której jest ona nosicielem generalnie wiernie odzwierciedla realia. Pogląd taki jest słuszny. Pomarańska uważa również, że obraz literacki jest łatwiej przyswajalny przez ogół czytelników niż opis składający się z suchych faktów historycznych. Obraz literacki bowiem łatwiej się utrwala w ludzkiej świadomości i dzięki temu w większym stopniu odgrywa rolę uświadamiającą i wychowawczą. Ułatwia zaistnienie różnych faktów strona 5 / 7

6 historycznych w zbiorowej pamięci i w ten sposób kształtuje opinię publiczną. Z takimi konstatacjami trzeba się zgodzić. Są one słuszne. Zbrodnie OUN i UPA są określane przez prawników, a za nimi i przez historyków, jako genocidum atrox czyli ludobójstwo okrutne. Zaczęły się one od momentu zniknięcia II Rzeczypospolitej z mapy Europy we wrześniu 1939 r. i trwały aż po pierwsze lata powojenne. Zbrodnie te nasiliły się szczególnie po 11 lipca 1943 r. obejmując najpierw Wołyń a potem i Małopolskę Wschodnią. Zakończyła je dopiero Akcja Wisła, pozbawiając UPA wsparcia ze strony miejscowej ludności ukraińskiej bez pomocy której, ta organizacja nie mogła dalej funkcjonować na terenie naszego już okrojonego terytorialnie kraju. Każda partyzantka pozbawiona zaplecza musi upaść. Dlatego też ludność ukraińska z południowo-wschodniego pogranicza została przesiedlona na inne obszary Polski. Kończąc niniejszą recenzję należy podkreślić, duży walor dzieła Renaty Pomarańskiej. Podjęła ona problem z innych pozycji niż czynią to zazwyczaj historycy, gdyż dzięki stosowanej metodzie udało się jej wydobyć w swojej książce rozmaite momenty psychologiczne, społeczne i aksjologiczne co ułatwił jej badany materiał, jakim jest literatura piękna. Bez wątpienia zasługą książki jest i to, że zwraca ona uwagę na gatunek literacki, jakim jest tzw. literatura kresowa. Biorąc pod uwagę interesy polskiej polityki historycznej i fakt niedostatecznej wiedzy na Zachodzie o zbrodniach dokonanych na narodzie polskim w latach drugiej wojny światowej, a w szczególności tych ze strony Ukraińców, trzeba wyrazić żal, iż książka nie została zaopatrzona w dłuższe streszczenie w języku angielskim a nawet i spis rozdziałów w tymże języku. Należy bowiem pamiętać, iż pogrobowcy oraz czynni zwolennicy ukraińskiego nacjonalizmu reprezentowani jeszcze dość licznie w krajach Zachodu lansują swoje wersje wydarzeń zaprzeczając charakter własnych czynów i zakłamując w ten sposób historię. Prof. dr hab. Bogumił Grott - Kraków Strona internetowa Pana Profesora Bogumiła Grotta - GROTT INFO Serdecznie Polecam! strona 6 / 7

7 Powered by TCPDF ( Niezależny serwis społeczności blogerów Przypisy: 1. S. Srokowski ocena na tyle okładki recenzowanej tu książki. 2. B. Grott, Nacjonalizm ukraiński i jego etyczno-moralne podstawy (w:) Nie zabijaj! Nacjonalizm i ludobójstwo na Kresach wobec Kościoła, etyki chrześcijańskiej i zasad humanizmu, (red.) W. Osadczy, M. Kalinowski, Lublin A. Korman, Stosunek UPA do Polaków na ziemiach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej, Wrocław 2003, passim. 4. Zob. przyp Termin ten wprowadził prawnik prof. Ryszard Szawłowski. Zob. Tenże, Ludobójstwo i Ludobójstwo porównawcze na Polakach /47, Encyklopedia Białych Plam, t. XI. 6. Problem ten omawia badacz tego zagadnienia dr B. Kuźniar, Operacja Wisła na terenie województwa rzeszowskiego (przyczyny, przebieg, ocena prawna), Rocznik Historyczno-Archiwalny, t. XXIV, Przemyśl , s ; Tenże, Artykulacja prawdy jako nieodzowny wymóg polskiej polityki historycznej wobec Ukrainy i Ukraińców, (w:) Ludobójstwo OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich. Dawne Kresy Południowo-Wschodnie w Optyce Historycznej i Współczesnej, t. IX, pod red. W. Listowskiego, Kędzierzyn-Koźle, 2017, s strona 7 / 7