Marcin Wnuk. Badanie i artyku³ finansowane ze œrodków w³asnych.

Transkrypt

1 Alkoholizm i Narkomania 2007, Tom 20: nr 1, Instytut Psychiatrii i Neurologii Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu Mediacyjna rola d³ugoœci abstynencji i d³ugoœci pobytu we wspólnocie AA Involvement in self-help groups and alcohol dependent persons subjective quality of life. Length of abstinence and length of being in AA community mediating role Marcin Wnuk Abstract Introduction. The aim of the study was to examine whether length of abstinence and length of being in self-help group mediate between involvement in AA and subjective quality of life of alcohol dependent persons. Method. The sample consisted of 93 participants of Alcoholics Anonymous groups from Poznañ. The following tools were used: Beck Hopelessness Scale, Cantril Ladder, Alcoholics Anonymous Involvement Scale, one item scales concerning length of being in Alcoholics Anonymous, length of abstinence, and feeling of happiness in recent few days. Results. Regression analysis indicated that length of abstinence and length of being in Alcoholics Anonymous mediated between involvement in AA and subjective quality of life only when negative measures were subjective quality of life indicators. Involvement in Alcoholics Anonymous community mediated between length of abstinence or length of being in AA and subjective quality of life when positive measures were subjective quality of life indicators. Key words: quality of life, self-help groups, Alcoholics Anonymous, abstinence, alcoholism Streszczenie Wstêp. Celem przeprowadzonego projektu badawczego by³o sprawdzenie, czy d³ugoœæ abstynencji oraz d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy s¹ zmiennymi poœrednicz¹cym pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê Anonimowych Alkoholików a poczuciem jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu. Metody. Osobami badanymi by³o 93 uczestników spotkañ grup Anonimowych Alkoholików z Poznania. W projekcie badawczym zastosowano szeœæ miar. By³y to: Skala Poczucia Beznadziejnoœci Becka, Drabinka Cantrila, Skala Zaanga owania w Ruch Anonimowych Alkoholików oraz 3 skale sk³adaj¹ce siê z jednej pozycji, zastosowane w celu pomiaru d³ugoœci pobytu w ruchu Anonimowych Alkoholików, d³ugoœci abstynencji oraz oceny szczêœcia dotycz¹cej kilku dni poprzedzaj¹cych badanie. Wyniki. Analiza regresji wykaza³a, i d³ugoœæ abstynencji oraz d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy poœrednicz¹ pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê Anonimowych Alkoholików a poczuciem jakoœci ycia tylko wtedy, gdy wskaÿnikiem poczucia jakoœci ycia jest miara negatywna. W obu Badanie i artyku³ finansowane ze œrodków w³asnych. 31

2 Marcin Wnuk przypadkach, kiedy jako wskaÿnik zmiennej zale nej poczucia jakoœci ycia zastosowano pozytywne miary, d³ugoœæ abstynencji i d³ugoœæ pobytu we wspólnocie AA okaza³y siê zmiennymi niezale nymi, natomiast w roli czynnika poœrednicz¹cego wyst¹pi³o zaanga owanie we wspólnotê AA. S³owa kluczowe: jakoœæ ycia, grupy samopomocy, Anonimowi Alkoholicy, abstynencja, alkoholizm WSTÊP Dotychczas przeprowadzone badania nad jakoœci¹ ycia osób uzale nionych od alkoholu sugeruj¹, i jest to populacja charakteryzuj¹ca siê obni onym poziomem dobrostanu (1 6). Z drugiej strony, jak wynika z innych badañ alkoholicy korzystaj¹cy ze wsparcia ruchu samopomocy nie ró ni¹ siê od nie uzale nionych cz³onków spo³eczeñstwa pod wzglêdem odczuwanego szczêœcia i satysfakcji z ycia (7, 8). Brak spójnoœci w wynikach jest najczêœciej konsekwencj¹ doboru próby. Wydaje siê, e decyduj¹c¹ rolê odgrywaj¹ tu takie czynniki jak: d³ugoœæ abstynencji, d³ugoœæ pobytu we wspólnocie Anonimowych Alkoholików, zaanga owanie w tê formê pomocy, uczestnictwo w psychoterapii oraz wspó³wystêpowanie innego zaburzenia psychicznego. Wed³ug za³o eñ uczestników spotkañ wspólnoty Anonimowych Alkoholików najistotniejszym predyktorem powrotu do zdrowia jest korzystanie ze wsparcia grup samopomocy oraz realizacja Programu Dwunastu Kroków, nastawionego na rozwój duchowy. Spe³nienie tych wymagañ prowadzi do wyst¹pienia pozytywnych zmian w obszarze psychologicznym, spo³ecznym i duchowym cz³onków ruchu (9 14), sprzyjaj¹c prawdopodobnie poprawie jakoœci ich ycia. W tym ujêciu abstynencja jest traktowana jako element konieczny, lecz niewystarczaj¹cy w osi¹gniêciu stanu trzeÿwoœci oraz szczêœcia. Wyniki badañ przeprowadzonych wœród osób maj¹cych problem z utrzymaniem sta³ej wstrzemiêÿliwoœci sugeruj¹, e zaanga owanie w ruch samopomocy sprzyja utrzymywaniu abstynencji (15 34) oraz znacz¹cej redukcji iloœci wypijanego alkoholu (29, 35, 36). Badania czêœciowo potwierdzaj¹ równie pogl¹d, i abstynencja lub ograniczenie wypijanego alkoholu mo e prowadziæ do poprawy jakoœci ycia (3, 37, 38, 39). Zaanga owanie we wspólnotê Anonimowych Alkoholików jest zwi¹zane z popraw¹ jakoœci ycia, na co istniej¹ tak e dowody (23). Jednym z czynników poœrednicz¹cych pomiêdzy tymi zmiennymi wydaje siê byæ poczucie sensu ycia (40). Zaanga owanie w ruch samopomocy przyczynia siê prawdopodobnie do wzrostu poczucia sensu ycia, który z kolei prowadzi do polepszenia poczucia jakoœci ycia. Ta sama zmienna poœredniczy pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie AA i wzrostem satysfakcji z ycia (40). Mo na przypuszczaæ, e d³ugoœæ abstynencji pe³ni tak e rolê poœrednicz¹c¹ pomiêdzy zaanga owaniem w grupy samopomocy a popraw¹ jakoœci ycia. Tê sam¹ funkcjê prawdopodobnie odgrywa d³ugoœæ pobytu we wspólnocie AA. G³ównym celem badañ jest sprawdzenie istnienia poœrednicz¹cej roli d³ugoœci abstynencji oraz d³ugoœci pobytu we wspólnocie AA pomiêdzy zaanga owaniem 32

3 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu Zmienne poœrednicz¹ce / Mediating variables D³ugoœæ abstynencji / Length of abstinence D³ugoœæ pobytu w AA / Length of being in AA Krok 1 Step 1 Krok 3 Step 3 Zmienna niezale na Zaanga owanie we wspólnotê AA (AAIS) Independent variable Involvement in AA Krok 2 Step 2 Zmienna zale na Poczucie jakoœci ycia, wskaÿniki: Poczucie beznadziejnoœci (BHS), Satysfakcja z ycia (Drabinka Cantrila) Poczucie szczêœcia w ostatnich dniach Dependent variable Quality of Life indicators: The feeling of hopelessness (BHS), Life satisfaction (Cantril Ladder) The feeling of happiness in few recent days Rys. 1. Model z u yciem zmiennych poœrednicz¹cych, zmiennej niezale nej oraz zmiennej zale nej ( ród³o: opracowanie w³asne) Model with mediating variables, independent variable and dependent variable (source: personal elaboration) we wspólnotê AA a poczuciem jakoœci ycia. Poœredniczenie danej zmiennej ma miejsce wówczas, gdy zmienna niezale na bezpoœrednio wp³ywa na tê zmienn¹, która z kolei wp³ywa bezpoœrednio na zmienn¹ zale n¹ (patrz rys. 1). Zmienna bêd¹ca mediatorem musi byæ znacz¹co zwi¹zana, zarówno ze zmienn¹ niezale n¹, jak i zmienn¹ zale n¹, redukuj¹c istotnie, na etapie ostatniego kroku równania regresji liniowej, si³ê zwi¹zku pomiêdzy zmienn¹ niezale n¹ i zmienn¹ zale n¹ (41). Hipotezy badawcze 1. D³ugoœæ abstynencji poœredniczy pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê Anonimowych Alkoholików a poczuciem jakoœci ycia. 2. D³ugoœæ pobytu w grupie samopomocy poœredniczy pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê Anonimowych Alkoholików a poczuciem jakoœci ycia. MATERIA I METODA W badaniach wziê³o udzia³ dziewiêædziesiêciu trzech cz³onków kilkunastu poznañskich grup Anonimowych Alkoholików, dobranych w sposób losowy. Wszystkie badane osoby wyrazi³y zgodê na uczestnictwo w projekcie badawczym. Kwestionariusze by³y rozdawane przez studenta psychologii i wype³niane przez respondentów indywidualnie w domu. 33

4 34 Marcin Wnuk Mê czyÿni stanowili 76,3%, a kobiety 23,7%. 6,5% osób by³o w wieku lat, 11,8% w wieku lat, 30,1% w wieku lat, 44,1% w wieku lat oraz 7,5% w wieku powy ej 60 lat. Ponadto, w sk³ad tej grupy wesz³o 3,2% panien, 11,8% kawalerów, 8,6% mê atek, 44,1% onatych, 20,4% rozwodników, 7,5% owdowia³ych oraz 4,3% bêd¹cych w separacji. Abstynencjê krótsz¹ ni jeden rok utrzymywa³o 24,73% badanych, od roku do piêciu lat 32,25%, natomiast 43,01% nie pi³o alkoholu od piêciu lat i wiêcej. Bêd¹cy w ruchu samopomocy poni ej jednego roku stanowili 11,82%, pobyt od roku do piêciu lat deklarowa³o 30,10%, natomiast 58,06% uczêszcza³o na spotkania wspólnoty AA od piêciu lat i wiêcej. Z porad psychologa korzysta³o 60,21% osób uzale nionych. S³abo zaanga owanych we wspólnotê Anonimowych Alkoholików by³o 11,82%, przeciêtnie zaanga owanych 50,53%, natomiast silnie zaanga owanych 37,64%. W projekcie badawczym zastosowano szeœæ miar. By³y to: Skala Poczucia Beznadziejnoœci Becka, Drabinka Cantrila, Skala Zaanga owania w Ruch Anonimowych Alkoholików oraz 3 skale sk³adaj¹ce siê z jednej pozycji, zastosowane w celu pomiaru d³ugoœci pobytu w ruchu Anonimowych Alkoholików, d³ugoœci abstynencji oraz oceny szczêœcia dotycz¹cej kilku dni poprzedzaj¹cych badanie. Zmienna poczucia jakoœci ycia zosta³a zoperacjonalizowana za pomoc¹ trzech nastêpuj¹cych wskaÿników: poczucia beznadziejnoœci, ogólnego zadowolenia z teraÿniejszego ycia oraz szczêœcia odnosz¹cego siê do oceny ostatnich kilku dni. Skala Poczucia Beznadziejnoœci Becka jest narzêdziem badawczym doœæ powszechnie u ywanym jako jedna z negatywnych miar do badania jakoœci ycia (42 48). Odnosi siê ona bezpoœrednio do trzeciego elementu depresyjnej triady poznawczej negatywnej i pesymistycznej oceny przysz³oœci (49). Narzêdzie to sk³ada siê z dwudziestu twierdzeñ, na które respondent odpowiada twierdz¹co lub przecz¹co, w zale noœci od tego, czy zgadza siê z przedstawionymi twierdzeniami. Im wy sz¹ liczbê punktów uzyskuje osoba badana, tym wiêksze jest jej poczucie beznadziejnoœci. Rzetelnoœæ dla ca³ej skali, w zale noœci od populacji, na której dokonywano pomiaru oraz zastosowanej metody, kszta³tuje siê w granicach od 0,65 do 0,93 (50 52). Drabinka Cantrila jest szeroko stosowan¹ skal¹ do pomiaru jakoœci ycia (53 64). Jest to miara sk³adaj¹ca siê z jednego pytania. Respondent w skali od 0 do 10 ocenia swoje ogólne zadowolenie z ycia. Jedyne zastrze enie dotycz¹ce u ycia tej skali dotyczy jej rzetelnoœci. Nie we wszystkich przeprowadzonych z jej u yciem projektach badawczych wspó³czynnik rzetelnoœci okaza³ siê wystarczaj¹co wysoki. W programie Cebula, prowadzonym przez Czapiñskiego, po dwumiesiêcznym odroczeniu uzyskano rzetelnoœæ 0,76 (42). W innym projekcie wspó³czynnik sta- ³oœci po przeprowadzeniu ponownego badania po dwóch latach wyniós³ 0,65 (64). Na Skali Szczêœcia badany ocenia swoje poczucie szczêœcia w ostatnich dniach przed badaniem, zakreœlaj¹c jedn¹ z czterech odpowiedzi: 0 niezbyt szczêœliwy, 1 doœæ szczêœliwy, 2 szczêœliwy, 3 bardzo szczêœliwy (53). Do pomiaru zmiennej zaanga owanie we wspólnotê AA wykorzystano Skalê Zaanga owania w Ruch Anonimowych Alkoholików. Jest to miara sk³adaj¹ca siê

5 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu z dziesiêciu pozycji. W przypadku oœmiu z nich respondent udziela odpowiedzi przecz¹cej lub twierdz¹cej, w przypadku dwóch odpowiada wpisuj¹c odpowiedni¹ liczbê. Wyniki s¹ obliczane poprzez zsumowanie uzyskanych punktów. Narzêdzie to posiada zadowalaj¹ce wskaÿniki psychometryczne. W efekcie badañ przeprowadzonych metod¹ test-retest uzyskano rzetelnoœæ r sb = 0,85 (65). WskaŸnikiem d³ugoœci pobytu we wspólnocie AA oraz d³ugoœci abstynencji by³a liczba lat spêdzonych w ruchu samopomocy. WYNIKI Obliczeñ dokonano przy u yciu pakietu statystycznego SPSS PC. Za obowi¹zuj¹cy poziom istotnoœci statystycznej przyjêto p<0,05. Do zweryfikowania roli poœrednicz¹cej wyró nionych zmiennych zastosowano analizê regresji liniowej w trzech etapach. Na pierwszym etapie analizy do równania wprowadzano zmienn¹ niezale n¹ (zaanga owanie we wspólnotê AA) oraz zmienn¹ poœrednicz¹c¹ (d³ugoœæ abstynencji lub d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy). Kolejnym dzia- ³aniem by³o umieszczenie w modelu zmiennej niezale nej (zaanga owanie we wspólnotê AA) oraz zmiennej zale nej (jednego ze wskaÿników jakoœci ycia: poczucia beznadziejnoœci, satysfakcji z ycia, poczucia szczêœcia). Na ostatnim etapie analizy do równania wprowadzano zmienn¹ niezale n¹, zmienn¹ poœrednicz¹c¹ oraz zmienn¹ zale n¹. Dla wszystkich trzech wskaÿników jakoœci ycia obliczenia zosta³y dokonane odrêbnie. Wyniki analizy nie by³y ponownie przytaczane w przypadku testowania na pierwszym jej etapie modelu z t¹ sam¹ zmienn¹ niezale n¹ i t¹ sam¹ zmienn¹ poœrednicz¹c¹, podobnie jak przy u yciu podczas drugiego etapu analizy tej samej zmiennej niezale nej i zmiennej zale nej. Zanim przyst¹piono do analizy regresji liniowej dla wszystkich zmiennych u ywanych w analizie regresji, obliczono wspó³czynniki korelacji (patrz tab. 1). Zgodnie z przewidywaniami zanotowano istnienie s³abego pozytywnego zwi¹zku pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê Anonimowych Alkoholików a satysfakcj¹ z ycia i poczuciem szczêœcia oraz istnienie s³abego negatywnego zwi¹zku pomiêdzy zaanga owaniem w ruch samopomocy a poczuciem beznadziejnoœci. Zale noœci o podobnej sile i tym samym kierunku wyst¹pi³y równie w odniesieniu do relacji pomiêdzy trzema wskaÿnikami poczucia jakoœci ycia a d³ugoœci¹ abstynencji i d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie AA. Zwi¹zki pomiêdzy zaanga owaniem w ruch AA a d³ugoœci¹ abstynencji oraz d³ugoœci¹ pobytu w ruchu samopomocy a d³ugoœci¹ abstynencji mia³y równie charakter istotny statystycznie, a ich si³a by³a umiarkowana. Mediacyjna rola d³ugoœci abstynencji Okaza³o siê, i zaanga owanie we wspólnotê Anonimowych Alkoholików jest wa nym predyktorem d³ugoœci abstynencji i wyjaœnia 29% wariancji tej zmiennej (beta = 0,538; F = 37,10; p<0,01). Ta sama zmienna jest czynnikiem predykcyjnym 35

6 Marcin Wnuk Tabela 1. Zwi¹zki pomiêdzy zmiennymi wykorzystanymi w projekcie badawczym r(n = 93) Correlations between variables r(n = 93) 1. Zaanga owanie w AA Involvement in AA 2. D³ugoœæ pobytu w AA Length of being in AA 3. D³ugoœæ abstynencji Length of abstinence 4. Satysfakcja z ycia Life satisfaction 5. Poczucie beznadziejnoœci The feeling of hopelessness 6. Poczucie szczêœcia The feeling of happiness ,45** 0,54** 0,61** 0,26** 0,25** 0,26** 0,21* 0,20* 0,27** 0,34** 0,30** 0,25* 0,21* 0,51** 0,52** * p 0,05, ** p 0,01 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników uzyskanych w badaniach do pracy magisterskiej pod tytu³em Poczucie jakoœci ycia cz³onków wspólnoty Anonimowych Alkoholików. Source: personal elaboration based on results from research project titled The quality of life members of Alcoholics Anonymous community. poczucia beznadziejnoœci, wyjaœniaj¹c 4,2% jej wariancji (beta = 0,206; F = 4,91; p<0,05). Ostatni etap analizy regresji dowiód³, i d³ugoœæ abstynencji jest istotnym predyktorem poczucia beznadziejnoœci. Zmienna ta wyjaœnia³a 5,3% wariancji poczucia beznadziejnoœci (beta = 0,230; F = 5,10; p<0,05), podczas gdy uzyskana na drugim etapie analizy znacz¹ca statystycznie zale noœæ pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem beznadziejnoœci zosta³a zredukowana z poziomu istotnego statystycznie (beta = 206) do wartoœci nieistotnej statystycznie (beta = 0,115; p = 0,344). By³ to argument na rzecz tego, e d³ugoœæ abstynencji jest prawdopodobnie zmienn¹ poœrednicz¹c¹ pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem beznadziejnoœci (41). Weryfikacja za³o enia o poœrednicz¹cej roli d³ugoœci abstynencji pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a satysfakcj¹ z ycia pokaza³a, i zaanga owanie w ruch samopomocy jest predyktorem satysfakcji z ycia i wyjaœnia 7,4% wariancji tej zmiennej (beta = 0,272; F = 7,27; p<0,01). Jak udowodniono na trzecim etapie regresji, d³ugoœæ abstynencji nie jest predyktorem satysfakcji z ycia (beta = 0,131; p = 0,277). Nie nast¹pi³ równie spodziewany spadek si³y zwi¹zku pomiêdzy zaanga owaniem w ruch samopomocy a satysfakcj¹ z ycia z poziomu istotnego statystycznie do poziomu nieistotnego (beta = 0,272; F = 7,27; p<0,01). Okaza³o siê, e d³ugoœæ abstynencji pe³ni prawdopodobnie rolê poœrednicz¹c¹ pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a satysfakcj¹ z ycia. Uzyskane wyniki przyczyni³y siê do podjêcia decyzji o sprawdzeniu za³o enia, e to zaanga owanie we wspólnotê AA jest zmienn¹ poœrednicz¹c¹ pomiêdzy d³u- 36

7 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu goœci¹ abstynencji a satysfakcj¹ z ycia. Zgodnie z przypuszczeniem osi¹gniête rezultaty dowiod³y prawdziwoœci za³o enia. Pierwszy etap analizy pokaza³, e d³ugoœæ abstynencji jest czynnikiem predykcyjnym zaanga owania we wspólnotê AA (beta = 0,538; F = 37,10; p<0,01). Zmienna ta wyjaœnia³a 29% zaanga owania we wspólnotê AA. Na drugim etapie regresji d³ugoœæ abstynencji okaza³a siê byæ predyktorem satysfakcji z ycia (beta = 0,239; F=5,52; p<0,05), wyjaœniaj¹c równoczeœnie 5,7% wariancji tej zmiennej. Na trzecim etapie analizy udowodniono, e zaanga owanie w ruch samopomocy jest predyktorem satysfakcji z ycia i wyjaœnia 7,4% wariancji tej zmiennej (beta = 0,272; F = 7,27; p<0,01). Równoczeœnie nast¹pi³ spadek si³y zwi¹zku pomiêdzy d³ugoœci¹ abstynencji a satysfakcj¹ z ycia z poziomu istotnego statystycznie (beta = 0,239) do poziomu nieistotnego (beta = 0,131; p = 0,277). Nie zosta³a tak e potwierdzona poœrednicz¹ca rola d³ugoœci abstynencji pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem szczêœcia. Zaanga owanie w ruch samopomocy okaza³o siê byæ predyktorem poczucia szczêœcia (beta = 0,334; F = 11,41; p<0,01). Wyjaœnia³o ono 11,1% wariancji tej zmiennej. Po wprowadzeniu na trzecim etapie analizy do równania regresji wszystkich trzech zmiennych okaza³o siê, i sta abstynencji nie jest predyktorem poczucia szczêœcia (beta = 0,050; p = 0,671). Nie nast¹pi³ równie oczekiwany spadek si³y zwi¹zku pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem szczêœcia (beta = 0,334; F = 11,41; p < 0,01). Podobnie jak w przypadku satysfakcji z ycia, zdecydowano siê na zbadanie roli zaanga owania we wspólnotê AA jako zmiennej poœrednicz¹cej pomiêdzy d³ugoœci¹ abstynencji a poczuciem szczêœcia. Na etapie drugim analizy dowiedziono, i d³ugoœæ abstynencji jest predyktorem poczucia szczêœcia (beta = 0,215; F = 4,42; p<0,05) i wyjaœnia 4,2% wariancji tej zmiennej. Na trzecim etapie analizy, oprócz predykcyjnej roli zaanga owania w ruch samopomocy dla poczucia szczêœcia (beta = 0,334; F = 11,41; p<0,01), ujawniono redukcjê si³y zwi¹zku pomiêdzy d³ugoœci¹ abstynencji a poczuciem szczêœcia z poziomu istotnego statystycznie (beta = 0,215) do poziomu nieistotnego (beta = 0,050; p = 0,671). Przeprowadzone analizy uczyni³y prawdopodobnym za³o enie, e zaanga owanie we wspólnotê AA jest zmienn¹ poœrednicz¹c¹ pomiêdzy d³ugoœci¹ abstynencji a poczuciem szczêœcia. Mediacyjna rola d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy Na pierwszym etapie analizy zaanga owanie we wspólnotê AA okaza³o siê byæ czynnikiem predykcyjnym d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy (beta = 0,456; F = 23,89; p<0,01), wyjaœniaj¹c równoczeœnie niespe³na 21% wariancji tej zmiennej. Predykcyjna rola zaanga owania we wspólnotê AA dla poczucia beznadziejnoœci zosta³a ju wczeœniej dowiedziona. Ostatnia czêœæ analizy potwierdzi³a przypuszczenie o poœrednicz¹cej roli d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem beznadziejnoœci. D³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy wyst¹pi³a w roli czynnika predykcyjnego poczucia 37

8 Marcin Wnuk beznadziejnoœci (beta = 0,270; F = 7,18; p<0,01), wyjaœniaj¹c 7,3% wariancji tej zmiennej, natomiast si³a zwi¹zku pomiêdzy zaanga owaniem w ruch samopomocy a poczuciem beznadziejnoœci zosta³a zredukowana do wartoœci nieistotnej statystycznie (beta = 0,104; p = 0,362). Wyniki pierwszych dwóch etapów procesu analizy regresji, który mia³ zweryfikowaæ rolê poœrednicz¹c¹ d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a satysfakcj¹ z ycia, zosta³y zaprezentowane wczeœniej. Okaza³o siê, e d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy nie poœredniczy pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a satysfakcj¹ z ycia. Na ostatnim etapie analizy zaanga owanie we wspólnotê AA nadal pozosta³o w takim samym stopniu predyktorem satysfakcji z ycia (beta = 0,272; F = 7,27; p<0,01). Jednoczeœnie predykcyjna rola d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy wobec satysfakcji z ycia nie zosta³a potwierdzona (beta = 0,138; p = 0,226). Podobnie jak wczeœniej, zdecydowano siê na weryfikacjê za³o enia o poœrednicz¹cej funkcji zaanga owania w ruch samopomocy pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie AA a satysfakcj¹ z ycia. Wyniki dzia³añ, maj¹cych miejsce podczas drugiego etapu analizy, ujawni³y predykcyjn¹ rolê d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy wobec satysfakcji z ycia (beta = 0,233; F = 5,23; p<0,05). Zmienna ta wyjaœnia³a 5,4% wariancji satysfakcji z ycia. Dowiedziono, e zaanga owanie we wspólnotê AA poœredniczy prawdopodobnie pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie AA a satysfakcj¹ z ycia. Na trzecim etapie analizy predyktorem satysfakcji z ycia zosta³o zaanga owanie we wspólnotê AA (beta = 0,272; F = 7,27; p<0,01), równoczeœnie mia³a miejsce redukcja si³y zwi¹zku pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie AA a satysfakcj¹ z ycia z poziomu istotnego statystycznie (beta = 0,233) do poziomu nieistotnego (beta = 0,138; p = 0,226). Nie potwierdzono równie poœrednicz¹cej roli d³ugoœci pobytu we wspólnocie AA pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem szczêœcia. Aby nie przytaczaæ ponownie rezultatów przeprowadzonych wczeœniej analiz, warto tylko zaznaczyæ, e zaanga owanie we wspólnotê AA okaza³o siê byæ predyktorem, zarówno d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy, jak i poczucia szczêœcia. Na trzecim etapie analizy zaanga owanie w ruch samopomocy pozostawa³o nadal w takim samym stopniu predyktorem poczucia szczêœcia (beta = 0,334; F = 11,41; p<0,01). Nie nast¹pi³ tak e spodziewany spadek si³y zwi¹zku pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu w AA a poczuciem szczêœcia. Tak e i tutaj, tak samo jak we wszystkich analizach z u yciem pozytywnych miar jakoœci ycia, zdecydowano siê na zbadanie domniemanej roli poœrednicz¹cej zaanga owania we wspólnotê AA pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu w ruchu samopomocy a poczuciem szczêœcia. Drugi etap analizy potwierdzi³ predykcyjn¹ funkcjê d³ugoœci pobytu w ruchu samopomocy wobec poczucia szczêœcia (beta = 0,268; F = 7,04; p<0,01). Zmienna ta wyjaœnia³a 7,2% wariancji szczêœcia. Na trzecim etapie analizy, oprócz predykcyjnej roli zaanga owania w ruch samopomocy dla poczucia szczêœcia (beta = 0,334; F = 11,41; p<0,01), ujawniono redukcjê pozytywnej zale noœci pomiêdzy d³ugoœci¹ pobytu w ruchu samopomocy a poczuciem 38

9 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu szczêœcia z poziomu istotnego statystycznie (beta = 0,268) do poziomu nieistotnego (beta = 0,146; p = 0,190). DYSKUSJA Wyniki badañ tylko w pewnym stopniu potwierdzi³y prawdziwoœæ testowanych hipotez badawczych. D³ugoœæ abstynencji oraz d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy okaza³y siê byæ zmiennymi poœrednicz¹cymi pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem jakoœci ycia, tylko i wy³¹cznie wtedy, gdy jej wskaÿnikiem by³a negatywna miara, czyli poczucie beznadziejnoœci. W przypadku u ycia pozytywnych miar jakoœci ycia ujawni³a siê poœrednicz¹ca rola zaanga owania we wspólnotê AA, zarówno pomiêdzy d³ugoœci¹ abstynencji a poczuciem szczêœcia i satysfakcj¹ z ycia, jak i d³ugoœci¹ pobytu we wspólnocie a poczuciem szczêœcia i satysfakcj¹ z ycia. Uzyskane na bazie u ytej metody rezultaty potwierdzaj¹ w pewnej mierze zak³adany kierunek relacji przyczynowo-skutkowych otrzymanych zwi¹zków. Zaanga owanie we wspólnotê AA wp³ywa pozytywnie na d³ugoœæ abstynencji oraz d³ugoœæ pobytu w ruchu samopomocy. Z kolei te zmienne decyduj¹ o zmniejszeniu poczucia beznadziejnoœci u osób korzystaj¹cych z tej formy wsparcia. D³u szy pobyt w ruchu samopomocy oraz d³u sza abstynencja wywo³uje u cz³onków wspólnoty AA wiêksze zaanga owanie w ruch samopomocy, którego konsekwencj¹ jest poprawa satysfakcji z ycia i wzrost poziomu szczêœcia. Mechanizm ten wydaje siê odgrywaæ istotn¹ rolê w procesie powrotu do zdrowia osób uzale nionych. Zgodnie z otrzymanymi wynikami oraz poczynionymi obserwacjami mo na przypuszczaæ, e pocz¹tkowo po zaprzestaniu picia osoby te koncentruj¹ siê na utrzymaniu abstynencji, czego konsekwencj¹ wydaje siê byæ redukcja objawów patologicznych oraz spadek poczucia beznadziejnoœci. Zgodnie z twierdzeniami psychologii pozytywnej brak patologicznych symptomów nie jest równoznaczny z odczuwaniem szczêœcia. W³aœnie w odniesieniu do przytaczanych badañ konstatacja ta wydaje siê byæ szczególnie zasadna. Osoby uzale nione, u których nast¹pi³a redukcja poczucia beznadziejnoœci, po osi¹gniêciu okreœlonej d³ugoœci sta u abstynencji oraz pewnego okresu pobytu we wspólnocie AA, anga uj¹ siê coraz bardziej w tê formê wsparcia, koncentruj¹c siê ju nie na redukcji stanów patologicznych, lecz na poprawie satysfakcji z ycia oraz wzroœcie poziomu szczêœcia. Przypuszczalnym drogowskazem na drodze do osi¹gniêcia szczêœcia oraz g³ówn¹ wytyczn¹ dla dalszego rozwoju duchowego jest dla nich Program Dwunastu Kroków, na którym wzoruj¹ siê równie w Polsce grupy anonimowych narkomanów, hazardzistów i erotomanów. Istotnym ograniczeniem omawianego projektu badawczego jest model, w jakim zosta³ on przeprowadzony. Poprzeczny, a nie pod³u ny charakter badañ, mimo u ytej metody, pozwala tylko z du ¹ doz¹ prawdopodobieñstwa okreœliæ przyczynowoœæ badanych zjawisk. 39

10 Marcin Wnuk Najwa niejszym osi¹gniêciem przeprowadzonych badañ jest odkrycie oraz potwierdzenie mechanizmu osi¹gania trzeÿwoœci przy pomocy grup samopomocy. Uzyskane rezultaty potwierdzaj¹ ogromn¹ wartoœæ wspólnoty AA w powrocie do zdrowia osób uzale nionych od alkoholu. Oprócz d³ugoœci abstynencji oraz d³ugoœci pobytu we wspólnocie AA, inn¹ zmienn¹ poœrednicz¹c¹ pomiêdzy zaanga- owaniem w ruch samopomocy a poczuciem beznadziejnoœci jest sens ycia. Rola poœrednicz¹ca tej zmiennej by³a przedmiotem innego doniesienia autora tego artyku³u (40). Dalsze badania w kierunku identyfikacji innych zmiennych poœrednicz¹cych pomiêdzy zaanga owaniem we wspólnotê AA a poczuciem jakoœci ycia, mog³yby przyczyniæ siê do powstania bardziej rozbudowanego i precyzyjnego modelu powrotu do zdrowia ludzi uzale nionych, zwi¹zanych z ruchem samopomocy. Mog³yby okreœliæ, które z elementów zaanga owania we wspólnotê AA odgrywaj¹ w tym modelu najistotniejsz¹ rolê. Wnioski 1. Redukcja przejawów poczucia beznadziejnoœci u osób uzale nionych od alkoholu i korzystaj¹cych ze wsparcia ruchu samopomocy nastêpuje prawdopodobnie wraz ze wzrostem d³ugoœci abstynencji oraz pobytu we wspólnocie AA, co jest konsekwencj¹ zaanga owania we wspólnotê Anonimowych Alkoholików. 2. Wzrost poczucia szczêœcia i zadowolenia z ycia jest przypuszczalnie wynikiem zaanga owania we wspólnotê AA, spowodowanym d³ugoœci¹ abstynencji oraz d³ugoœci¹ pobytu w ruchu samopomocy. PIŒMIENNICTWO 1. Miller GA, Russo TJ (1997) Alcoholism, spiritual wellbeing and need to transcendence. Social Psychology, 140 (5), Meyer H, Rumpf HJ, Hapke U, John U (2004) Impact of psychiatrics disorder in the general population: satisfaction with life and the influence of comorbidity and disorder duration. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 39, Foster JH, Powell JE, Marshall EJ, Peters TJ (1999) Quality of life in alcohol-dependent subject review. Quality of Life Research, 8, Foster JH, Marshall EJ, Peters TJ (1997) Comparison of the Quality of Life of cancer patients and alcohol dependents. Quality of Life Research, 6, 646 (published abstract). 5. DeHaes J, van Knnipenburg F, Neijt J (1990) Measuring psychological and physical distress in cancer patients: structure and applications of the Rotterdam Symptom Checklist. British Journal of Cancer, 62, Smith KW, Larson MJ (2004) Quality of life assessment by adult substance abusers receiving publicly funded treatment in Massachusetts. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 29 (2), Kairouz S, Dube L (2000) Abstinence and well-being among members of alcoholics anonymous: personal experience and social perceptions. Journal of Social Psychology, 140, Wnuk M (2005) Poczucie jakoœci ycia anonimowych alkoholików. Psychologia Jakoœci ycia, 4 (2),

11 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu 9. Zwierzyñski L (1998) Uzale nienie od alkoholu: próby podejmowane przez Anonimowych Alkoholików. Warszawa: Spo³eczny Komitet Przeciwalkoholowy. 10. Wallace J (1989) Alkoholizm. Nowe spojrzenie na chorobê. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Instytut Psychologii Zdrowia i TrzeŸwoœci. Studium Pomocy Psychologicznej. 11. Stanik JM (2000) Obraz osobowoœci alkoholików w ró nych fazach leczenia w œwietle badañ w³asnych testem SUI. W: Margasiñski A, Zajêcka B (red.) Psychopatologia i psychoprofilaktyka. Przejawy narkomanii, alkoholizmu, przemocy, zaburzeñ psychicznych w rodzinie i szkole oraz mo liwoœci przeciwdzia³ania im. Kraków: Impuls, Zaworska-Nikoniuk D (2001) Metody pomocy i samopomocy w uzale nieniach. Toruñ: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit. 13. Brown S (1990) Leczenie alkoholików. Warszawa: PZWL. 14. Cierpia³kowska L (2000) Alkoholizm. Przyczyny Leczenie Profilaktyka. Poznañ: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. 15. Timko Ch, Billow R, DeBenedetti A (2006) Determinants of 12-step group affiliation and moderators of the affiliation-abstinence relationship. Drug and Alcohol Dependence, 83, Crape BL, Latkin CA, Laris AS, Knowlton AR (2002) The effects of sponsorship in 12-step treatment of injection drug users. Drug and Alcohol Dependence, 65, Cross GM, Morgan CW, Mooney AJ, Martin CA, Rafter JA (1990) Alcoholism treatment: a tenyear follow-up study. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 14, Bronowski P (1997) Czynniki zwi¹zane z utrzymywaniem abstynencji przez pacjentów uzale - nionych od alkoholu hospitalizowanych w oddziale psychiatrycznym: 3-letnia katamneza. Alkoholizm i Narkomania, 1 (26), Fiorentine R (1999) After Drug Treatment: Are 12-Step Programs Effective in Maintaining Abstinence? American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 25 (1), Watson, CHG, Hancock M, Mendez CM, Gearhart LP, Malovrh P, Raden M (1997) A comparative outcome study of frequent, moderate, occasional and nonattenders Alcoholics Anonymous. Journal of Clinical Psychology, 53 (3), Magura S, Knight EL, Vogel HS, Mahmood D, Laudet AB, Rosenblum A (2003) Mediators of effectiveness in dual-focus self-help groups. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 29 (2), Cloud RN, Ziegler CH, Blondell MD (2004) What is Alcoholics Anonymous Affiliation? Substance Use and Misuse, 39 (7), Polcin DE, Zemore SE (2004) Psychiatric severity and spirituality, helping, and participation in alcoholics anonymous during recovery. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 30 (3), Miller NS, Ninouevo F, Hoffman NG, Astrachan BM (1999) Prediction of treatment outcomes: lifetime depression versus the continuum of care. American Journal on Addictions, 8, Moggi F, Ouimette PC, Moos RH, Finney JW (1999) Dual diagnosis patients in substance abuse treatment: relationship of general coping and substance-specific coping to 1-year outcomes. Addiction, 94 (12), Crape BL, Latkin CA, Laris AS, Knowlton AR (2002) The effects of sponsorship in 12-step treatment of injection drug users. Drug and Alcohol Dependence, 65, Witbrodt J, Kaskutas LA (2005) Does diagnosis matter? Differential effects of 12-step participation and social networks on abstinence. American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 31, Andre Ch, Jaber-Filho JA, Carvalho M, Jullien C, Hoffman A (2003) Predictors of recovery following involuntary hospitalization of violent substance abuse patients. American Journal on Addictions, 12, Noda T, Imamichi H, Kawata A, Hirano K, Ando T, Iwata Y, Yoneda H (2001) Long-term outcome in 306 males with alcoholism. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 55, Zemore SE, Kaskutas LA, Ammon LE (2004) In 12-step group helping helps the helpers. Society for the Study of Addiction, 99,

12 Marcin Wnuk 31. Herringer LG, Johnsen EA (2000) Note on the utilization of common support activities and relapse following substance abuse treatment. Journal of Psychology, 127 (1), Owen PL, Slaymaker V, Tonigan JS, MacCrady BS, Epstein EE, Kaskutas LA, Humphreys K, Miller WR (2003) Participation in Alcoholics Anonymous: Intended and unintended change mechanisms. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 27 (3), Tonigan JS, Connors GJ, Miller WR (1998) Special populations in Alcoholics Anonymous. Alcohol Health and Research World, 22 (4), Kaskutas LA, Ammon L, Delucchi K, Room R, Bond J, Welsner C (2005) Alcoholics Anonymous careers: Patterns of AA involvement five years after treatment entry. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 29 (11), Longabaugh R, Wirtz PW, Zweben A, Stout RL (1998) Network support for drinking, Alcoholics Anonymous and long-term matching effects. Addiction, 93 (9), Kaskutas LA, Bond J, Humphreys K (2002) Social networks as mediators of the effect of Alcoholics Anonymous. Society for the Study of Addiction of Alcohol and other Drugs Addiction, 97 (7), De Soto CB, O Donnel WE, De Soto JL (1989) Long-Term Recovery in Alcoholics. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 13 (5), Kraemer KL, Maisto SA, Conigliaro J, McNeil M, Gordon AJ, Kellez ME (2002) Decreased alcohol consumption in outpatient drinkers is associated with improved quality of life and fewer alcohol-related consequences. Journal of General Internal Medicine, 17, Owen P, Marlatt GA (2001) Should Abstinence Be the Goal for Alcohol Treatment? American Journal on Addictions, 10, Wnuk M (2006) Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu. Mediacyjna rola poczucia sensu ycia. Alkoholizm i Narkomania, 19 (4), Chevalier SA (1999) Illustrations of the basic concepts involved in testing for moderator/mediator variable effects. Paper presented at the annual meeting of the Southwest Educational Research Association: San Antonio, January Czapiñski J (1992) Psychologia szczêœcia: przegl¹d badañ teorii cebulowej. Warszawa-Poznañ: Akademos. 43. Boski P (1992) To samoœæ a odmiennoœæ kulturowa. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. 44. Rosenfeld B, Breitbart W, McDonald MV, Passik SD, Thaler H, Partenoy RK (1996) Pain in ambulatory AIDS patients. II: Impact of pain on psychological functioning and quality of life. International Association for the Study of Pain, 68 (2 3), Derbis R (2000) Doœwiadczenie codziennoœci. Czêstochowa: Wydawnictwo WSP. 46. Giovagnoli AR, Avanzini G (2000) Quality of life and memory performance in patients with temporal lobe epilepsy. Acta Neurologica Scandinavica, 101 (5), Swindells S, Mohr J, Justis JC, Berman S, Squier C, Wagener MM, Singh N (1999) Quality of life in patients with human immunodeficiency virus infection: impact of social support, coping style and hopelessness. International Journal of STD and AIDS, 10 (6), Schimmer AD, Elliott ME, Abbey SE, Raiz L, Keating A, Beanlands HJ, McCay E, Messner HA, Lipton JH, Devins GM (2001) Illness intrusiveness among survivors of autologous blood and marrow transplantation. Cancer, 92 (12), Stach R (1991) Uzale nienie od alkoholu a depresja. Mo liwoœæ stosowania psychoterapii poznawczej w leczeniu uzale nienia. Kraków: Uniwersytet Jagielloñski. 50. Beck AT, Weissman A, Lester D, Trexler L (1974) The measurement of pessimism: the Hopelessness Scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42 (6), Holden RR, Fekken GC (1988) Test retest reliability of the Hopelessness Scale and its items in university population. Journal of Clinical Psychology, 44 (1), Durham TW (1982) Norms, reliability, and items analysis of the Hopelessness Scale in general psychiatric, forensic psychiatric, and college populations. Journal of Clinical Psychology, 38 (3),

13 Zaanga owanie w ruch samopomocy a poczucie jakoœci ycia osób uzale nionych od alkoholu 53. Spanier GB, Lachman ME (1980) Factors Associated with Adjustment to Marital Separation. Sociological Focus, 13 (4), Johnson GD, Thomas JS, Matre M (1990) Race, social ties, social support, and subjective wellbeing: evidence from a community study. Sociological Focus, 23 (4), Hagedoorn M, Buunk BP, Kuijer RG, Bram P, Wobbes T, Sanderman R (2000) Couples dealing with cancer: role and gender differences regarding psychological distress and quality of life. Psycho-Oncology, 9 (3), Secrest J, Zeller R (2006) Replication and extension of the continuity and discontinuity of Self Scale (CDSS). Journal of Nursing Scholarship, 38 (2), Schaar I, Öjehagen A (2003) Predictors of improvement in quality of life of severely mentally ill substance abusers during 18 months of co-operation between psychiatric and social services. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 38 (2), Pilch I (2005) Machiawelizm a oceny jakoœci ycia. W: Bañka A (red.) Psychologia jakoœci ycia. Poznañ: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Rosmus R (2005) Struktura osobowoœci i podœwiadomy plan ycia a ocena jakoœci ycia. W: Bañka A (red.) Psychologia jakoœci ycia. Poznañ: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Kasprzak E. (2005) Poczucie jakoœci ycia osób bezrobotnych piêæ lat temu a obecnie. Badania porównawcze. W: Bañka A (red.) Psychologia jakoœci ycia Poznañ: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Secrest JS, Zeller R (2003) Measuring Continuity and Discontinuity following stroke. Journal of Nursing Scholarship, 35 (3), Arnold R, Ranchor A, DeJongste MJL, Köeter GH, Hacken NHT, Aalbers R, Sanderman R (2005) The relationship between self-efficacy and self-reported physical functioning in chronic obstructive pulmonary disease and chronic heart failure. Behavioral Medicine, 31 (3), Luttik ML, Jaarsma T, Veeger N, van Veldhuisen DJ (2005) For better and for worse: Quality of life impaired in HF patients as well as in their partners. European Journal of Cardiovascular Nursing, 4 (1), Kivett E, Palmore E (1977) Change in Life Satisfaction: A Longitudinal Study of Persons Aged Journal of Gerontology, 32 (3), Toningan JS, Connors GJ, Miller WR (1996) Alcoholics Anonymous Involvement (AAI) Scale: Reliability and Norms. Psychology of Addictive Behaviors, 2, Marcin Wnuk ul. Garbary 10/5, Poznañ tel. (mobile) marwnuk@wp.pl otrzymano: przyjêto do druku: