Okres okołowojenny z perspektywy czasu

Transkrypt

1 Okres okołowojenny z perspektywy czasu

2

3 Okres okołowojenny z perspektywy czasu Redakcja: Krzysztof Bałękowski Kamil Maciąg Lublin 2015

4 Recenzenci: dr hab. Lech Zdybel, prof. UMCS dr hab. Agnieszka Kolasa-Nowak dr hab. Jolanta Zdybel dr hab. Antoni Niedzielski dr Radosław Harabin dr Monika Malmon Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Ilona Żuchowska Projekt okładki: Copyright by Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ISBN Wydawca: Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL ul. Głowackiego 35/348, Lublin

5 Spis treści Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia... 7 Małgorzata Skwierczyńska Kobiecość w obozie koncentracyjnym na przykładzie KL Majdanek Łukasz B. Pilarz Formuła Radbrucha wobec działań eugenicznych III Rzeszy a niemiecka ustawa o ochronie embrionów ludzkich zagadnienia wybrane. 34 Łukasz B. Pilarz Dekrety represyjne PKWN a naruszenie zakazu rektroakcji ocena historyczno-prawna po 70 latach zagadnienia wybrane Piotr Bączek Operacje likwidacji cudów przez aparat bezpieczeństwa PRL na Lubelszczyźnie na wybranych przykładach Bruno Kamiński Pokój z widokiem na wojnę: propagandowe próby zdyskontowania społecznych obaw przed Trzecią Wojną Światową na przykładzie kampanii medialnej podczas wojny w Korei ( ) Paweł Łubiński Motyw radykalnej zmiany w dyskursie współczesnego Ruchu Narodowego Barbara Andruszkiewicz, Karolina Rajna, Marta Kaluch-Tabisz Powojenne losy śląskich ołtarzy ambonowych Indeks autorów

6

7 Maja Czerniec 1, Katarzyna Juścińska 2, Paulina Szach 3 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia 1. Wprowadzenie 70 lat po wojnie, jej brzemię nigdzie nie jest tak widoczne, jak w miejscach, gdzie ciężko jest się uporać ze stratami. Wśród ludzi, którzy w wyniku wojny utracili całe rodziny, ale i podstawowe pojęcia związane z życiem kolektywnym, tradycją czy kulturą, wyrwa jest bardzo wyraźna i łatwo jest ją przekazać następnym pokoleniom. Syndrom drugiego pokolenia jak podaje Susan Brandon (2013) został opisany w ponad 400 publikacjach [1]. Ze strony naukowej zajmują się nim badacze, starając się ustalić na czym dokładnie opiera się trauma związana z byciem dzieckiem ocalałego, ze strony bardziej emocjonalnej, wglądowej, publicystycznej zagadnieniem zajmują się Ci, których bezpośrednio dotyczy syndrom drugiego pokolenia. Jedną z takich osób jest Mikołaj Grynberg, który w swojej książce Oskarżam Auschwitz opowieści rodzinne zgromadził wywiady z ludźmi należącymi do drugiego pokolenia Żydów, którzy noszą w sobie traumę przekazaną przez rodziców i dziadków [2]. Niniejsze opracowanie opiera się na analizie wywiadów opublikowanych w książce, co ma służyć wyodrębnieniu podstawowych zjawisk dotyczących syndromu drugiego pokolenia. Misha Weiss (2000) w artykule Second Generation to Holocaust Survivors przytacza badania, gdzie trauma drugiego pokolenia traktowana jest jako immersja w doświadczeniach rodziców, co z kolei jest bezpośrednim skutkiem przekazania przez nich traumy swoim dzieciom. Przekazanie jest tutaj rozumiane jako proces wskutek którego członkowie drugiego pokolenia żyją traumą swoich rodziców traktując ją jak swoją własną [3]. 1 majaczerniec@gmail.com, Koło Naukowe Studentów Psychologii KUL, Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 2 k.juscinska@gmail.com, Koło Naukowe Studentów Psychologii KUL, Instytut Psychologii, Kolegium Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistyczno-Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 3 szach.paulina@gmail.com, Koło Naukowe Studentów Psychologii KUL, Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 7

8 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach Wspomniana wcześniej Brandon (2013) podaje, że w większości publikacji na temat drugiego pokolenia pojawiają się kwestie takie jak nadopiekuńczość ze strony rodziców, brak zaufania do świata, chroniczny ból, bardzo duży nacisk na osiągnięcia edukacyjne oraz lęk separacyjny. Ale mimo wszystkich publikacji, felietonów, historii ciężko jest ujednolicić osoby, które są spadkobiercami traumy i pamięci. Na pewno wszędzie pojawia się lęk lęk o siebie, o przyszłość, o pamięć. W wywiadach pojawia się też lęk przed samotnością w pierwszym z wywiadów czytamy o rodzinie, która kupiła sobie amerykański samochód z kanapą z przodu, tak, by w razie wypadku zginęli wszyscy razem. O ile życie i śmierć w obozach koncentracyjnych były koszmarem, o tyle ocalałym niełatwo było wrócić do rzeczywistości tym bardziej, że musieli się w niej odnaleźć sami bez rodziców, dziadków, wujków, bo przecież w obozach ginęły całe rodziny. Często zdarzało się więc, że budowali rodziny z tymi, którzy mogli zrozumieć ich doświadczenia z innymi ocalałymi. Na kwestię łączenia się ocalałych, a także członków drugiego pokolenia zwraca się między innymi uwagę w kontekście prowadzonych badań. Często pojawia się zarzut, że rekrutacja odbywa się właśnie na drodze docierania do stowarzyszeń, gdzie dużą częścią wspólnych rozmów czy doświadczeń jest współdzielenie traumy związanej z Holocaustem. Pojawia się więc pytanie na ile rzetelnie dobrana jest grupa i na ile można na podstawie tak przeprowadzonych badań wyciągać wnioski o całej grupie, którą łączy posiadanie rodziców, którzy wymknęli się śmierci. Różnice pomiędzy ocalonymi, które zauważyła Danielli (1980) wskazują na to, że w gruncie rzeczy najważniejszą kwestią było nastawienie rodziców wobec Holocaustu [4]. Z grup, które wyodrębniła na podstawie swoich badań najważniejsze wydają się dwie grupa walczących i grupa ofiar. Ci, którzy postanowili walczyć o lepsze życie, o to, aby nie poddać się eksterminacji (również tej poobozowej polegającej na zamknięciu się w bólu i lękach) mieli szansę wygrać. Ci zaś, którzy nie uporali się z traumą w większości przekazali ją swoim dzieciom. Ci zaś cierpią starając się odnaleźć siebie, starając się uzyskać odpowiedzi, których w gruncie rzeczy nie mogą już uzyskać ze względu na śmierć rodziców, albo odcinają się od przeszłości i od pamięci starając się zachowywać pozór, że trauma w gruncie rzeczy ich nie dotyczy, że nie ma potrzeby zatruwać życia innym. I to jest kolejna ważna różnica pomiędzy dziećmi ocalałych jedni starają się zachować pamięć przeszłości w imię tego, że ważne jest by wiedzieć o doświadczeniach przeszłych pokoleń, inni nie pielęgnują jej. W książce Oskarżam Auschwitz w przedmowie spotykamy się z opisem miszlachot czyli delegacji do obozów Zagłady w Polsce. Parafrazując wygląda to mniej więcej tak, że jest to obowiązkowa lekcja, odbywająca się na rok, dwa przed maturą, gdzie młode pokolenie Żydów (trzecie 8

9 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia pokolenie), oprowadzane jest po byłych obozach koncentracyjnych przez nauczycielkę należącą do drugiego pokolenia, a towarzyszy temu historia ocalałego, który nazywany jest w tym wypadku świadkiem. Niemniej w książce, spotykając się z różnymi ludźmi, możemy także zobaczyć różne świadectwa pamięci. Obserwujemy różne sposoby ustosunkowania się do Zagłady, która dokonała się na wcześniejszych pokoleniach, obserwujemy również różny stosunek do polskości i do Polski w ogóle (wiele z osób, z którymi przeprowadzono wywiady nie mieszkają w tej chwili w Polsce). Kolejną kwestią związaną z syndromem drugiego pokolenia jest kwestia tego, czy w ogóle przekazywano informacje na temat tego, co się wydarzyło, czy dzieci dowiadywały się od osób trzecich o tym, co spotkało ich rodzinę podczas drugiej wojny światowej. Czasami spotykamy się z takimi wyznaniami jak to, że rodzice robili wszystko, żebym myślała, że przedtem nic nie było. Wymazanie przeszłości, bliskich, którzy zginęli chroniło przed rozdzierającymi serce wspomnieniami, ale sprawiało, że młodsze pokolenie miało trudności z tożsamością bo jak odnaleźć się w świecie, w którym nie ma korzeni, nie ma punktu odniesienia ani zaczepienia? Często też pojawiają się pytania dotyczące tego, kiedy ludzie Ci odkryli kim są i kim są ich rodzice. Wszystko to sprowadza nas do konkluzji, że Zagłada miała niesamowity i w wielu wypadkach dramatyczny wpływ na losy późniejszych pokoleń. W przedstawionych poniżej analizach skupiono się na psychologicznym aspekcie traumy. Na tym jak w wypadku konkretnych osób przebiegło jej przekazanie, jak Ci ludzie nawiązują relacje, jak ułożyli sobie życie po tym, czego się dowiedzieli lub też nie dowiedzieli od swoich bliskich. Ukazanie różnorodnych spojrzeń na problem Holocaustu, a spojrzeń oczami tych, na których wywarł on bardziej lub mniej bezpośredni wpływ może być interesującym wkładem w próbę ustalenia istoty syndromu drugiego pokolenia. Niejednolitość zjawiska oraz ogromny ładunek emocjonalny, który łączy się z samą jego eksploracją sprawiają, że być może jeszcze długo będziemy badać wpływ wydarzeń drugiej wojny światowej na poszczególne jednostki. Niemniej ważna lekcja, która płynie momentami z rozmów przywołanych w książce M. Grynberga, to fakt, że należy uczyć się o tym, że bezpośredni świadkowie tragicznych wydarzeń są ważni, nawet jeśli ich wagę się kwestionuje. W pewnym momencie z ust jednego z rozmówców pada stwierdzenie, że lepiej byłoby, gdyby ocaleni popełnili samobójstwa po wyjściu z obozu, by nie zatruwać przyszłych pokoleń. Z drugiej zaś strony może warto byłoby zadać sobie pytanie, co by się stało, gdybyśmy nie mieli w pamięci dramatycznej eksterminacji całych rodzin. Na ile chroni to inne narody przed podobnymi doświadczeniami? Postawę, która opiera się na walczeniu o pamięć jest (poza ustaleniem tożsamości) ukłonem 9

10 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach w stronę ważnego stwierdzenia Georga Santoyana, który powiedział, że Ten, który nie pamięta swojej historii skazany jest na jej powtórzenie. Celem niniejszego opracowania jest zarówno eksploracja zjawiska jak i próba ustalenia istoty syndromu drugiego pokolenia. Ponad to jest to próba przyjrzenia się sposobom radzenia sobie poszczególnych jednostek, nie tyle w kontekście stylów radzenia sobie jak rozumiemy je w psychologii, ale radzenia sobie z doświadczeniami przeszłych pokoleń, które mimo, że często są spychane poza świadomość, wielokrotnie nie dają o sobie zapomnieć. 2. Portrety dzieci osób ocalałych z holokaustu na podstawie książki Oskarżam Auschwitz Mikołaja Grynberga 2.1. Lili Grynberg spotkał się z Lili w małej i ciasnej kafejce. W książce opisane są osoby, które nie chciały wiedzieć, nie chciały pytać o doświadczenia rodziców- Lili była inna, w kafejce siedzieli bardzo blisko siebie a jej wypowiedzi były długie i jasne. Wyrażała wiele emocji, wyraźnie widać ogromną potrzebę mówienia i szukania informacji. Na spotkanie zgodziła się gdyż uważała, że Mikołaj Grynberg, tak samo jak ona, bardzo ceni przeszłość i rozumie dlaczego ona tak bardzo boi się przyszłości. Podczas rozmowy mówi: umieram ze strachu myśląc o przyszłości oraz w tyle głowy mam cały czas: uwaga, to się kiedyś skończy!. Lęk, zwłaszcza przed przyszłością, jest częstym objawem u przedstawicieli drugiego pokolenia. Wiele z tych osób uczucie to obserwowało przez całe swoje życie u rodziców. Źródło lęku dobrze obrazuje wypowiedź matki Lili, która według jej relacji, po obejrzeniu filmu Lista Schindlera wyraziła przekonanie, że życie w obozie było trudne brakowało jedzenia i ubrań, ale teraźniejszość ta i tak była lepsza, gdyż przyszłość oznaczała zbliżającą się selekcję. W domu Państwa Haber panowały dwie ważne zasady: trzeba było zjeść wszystko i nie można było chorować. Gdy jako dziecko nie dojadała posiłku tata zamykał ją w toalecie aż nie zjadła. Do tej pory Lili nie potrafi odczuwać głodu- godzin posiłków pilnuje jej mąż. Nie można było też chorować- w obozach oznaczało to śmierć. Nie daje sobie prawa do słabości nawet teraz, gorączkę uważa za koniec świata. Z czasem rodzice prosili, by chodziła z nimi do lekarza, nie rozumiała tego lecz gdy zapytała mamę, ta odpowiedziała: Masz iść, siedzieć i nic nie mówić, żeby ta lekarka wiedziała, że mamy dzieci i że trzeba nas poważnie traktować, nie jak parę staruszków z Holokaustu. Dla nich przeżycie i posiadanie dziecka było zwycięstwem nad horrorem, który przeszli. Obecnie Lili również nie chodzi sama do lekarza zawsze zabiera 10

11 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia ze sobą męża. Twierdzi, że nie rozumie, co mówią do niej lekarze, nie dlatego, że jest głupia ale dlatego, że nie ma prawa chorować powód leży głęboko w jej psychice. Lili nie wiedziała nic o Polsce i życiu rodziców aż do podróży do Polski, którą odbyła wraz z rodziną już jako osoba dorosła. To nie był temat do publicznych rozmów cytat ten pokazuje, że pod względem podobnych danych traktowana była jak osoba obca, która te informacje mogłaby przekazać innym. Wiedziała jedynie, że jej rodzice tam się urodzili i że są ocalałymi z polski. W domu nie rozmawiało się o przeżyciach z okresu wojny, rodzice bardzo starali się przekazać córkom obraz świata, który do tej pory nie istniał że przedtem nic nie było. Nie opowiadali więc ani o dziadkach czy dalszej rodzinie ani o swoich doświadczeniach. Brak poczucia podobnych więzi, brak świadomości istnienia dalszej przeszłości prowadził m.in. do tego, że w dzieciństwie nie wiedziała kim jest dziadek, uważała, że jest to swego rodzaju instytucja społeczna, a słowo Saba oznaczającego w języku hebrajskim dziadka uważała za imię jedynego w okolicy dziadka, który był wspólny dla wszystkich dzieci. Z perspektywy czasu uważa, że dziecięca wiara w to, że świat się dopiero zaczął była największym problemem w jej dorosłym życiu. Swojego ojca opisuje jako nieobliczalnego i impulsywnego z jednej strony, co tłumaczy faktem, że widział najgorsze rzeczy na świecie. Z drugiej zaś jako osobę, od której wraz z siostrą dostała wiele ciepła i dotyku, czego matka im nie ofiarowała. Gdy była mała myślała, że świat zaczął się od niej, dla taty była cudem, pamięta, jak się nią zachwycał, choć jej zdaniem jej młodsza siostra była zdolniejsza i wszystko robiła lepiej, to ona była wyróżniana. Mówi, że z tatą zawsze było dużo dotyku i przytulania. Ojciec był zawsze taki miły. On też pozwalał lepiej zrozumieć przeszłość gdy dorosła i wiedziała już, że jakaś przeszłość istnieje. Uważa, że mama nigdy nie otrząsnęła się ze stanu posttraumatycznego po wojnie. Nie pamięta, by kiedykolwiek się śmiała. Ma jedno zdjęcie, na którym się uśmiecha, jednak ciekawe jest to, że na ten fakt zwróciła jej uwagę córka- ona sama nie zauważyła uśmiechu. Mama cały czas czytała książki, była nieobecna, nie okazywała córkom miłości w jej tradycyjnym wydaniu. Lili opisuje mamę mądra, ale nigdy mnie nie dotykała. Pamięta jedynie sytuację, w której, gdy jej mama była już bardzo chora a ona pochyliła się by ją pocałować, ta objęła ją lecz znów nie uświadomiła sobie tego faktu do momentu, gdy jej córka powiedziała, że po raz pierwszy widzi, jak babcia jej dotyka. Mama nigdy nie usunęła numeru obozowego, kiedyś powiedziała, że jest to grób jej matki i siostry. Początkowo Lili znała ten numer jednak potem przestraszyła się, że Hitler zwyciężył, nie myślała bowiem o matce jako o mamie lecz numerze. Możemy wyobrazić sobie dziecko, które cierpi 11

12 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach brak ciepła i bliskości od matki, które przez pierwsze lata życia myślało, że świat wcześniej nie istniał, które nie znało historii rodziny i które zaczyna w końcu identyfikować swoją mamę z nadanym jej numerkiem. Postanowiła go zapomnieć. Od przeszłości odcinała dziewczynki głównie mama. Nigdy, pomimo wielu prób nie udało im się uzyskać odpowiedzi. Wysiłki, jakie podejmowała Lili były wyjątkowe przedstawia to w ten sposób, jakby uzyskanie odpowiedzi było dla niej gwarancją spokoju w życiu. Ostatecznie dowiedziała się, że początkowo jej rodzice byli razem w Płaszowie, potem mamę z jej siostrą wywieźli do Auschwitz. Siostra mamy bardzo kulała- największą tajemnicą był więc sposób w jaki obu im udało się obóz ten przeżyć. Gdy jednak Lili pytała mamy o doświadczenia zarówno przed jak i w trakcie wojny zawsze odpowiedź brzmiała zostaw, idiotka! - te dwa krótkie słowa w odczuciu córki były niezwykle agresywne Ona aż warczała. Inne osoby natomiast mówiły: Twoja mama była piękna i mądra. Dopiero w czasie podróży do Polski zrozumiała, co przeżyli, jednak wciąż nic nie wiedziała. Zrozumiała, że świat istniał wcześniej gdy zobaczyła tatę, który mówił Kadisz nad grobem swojej mamy. Obecnie by wypełnić lukę, z którą ją pozostawiono wymyśla bajki o życiu jej dziadków czy rodziców i tak, ponieważ ma zdjęcie dziadka z brodą, taką we francuskim stylu, uważa, że nie był pobożny. Jednak zdaje sobie sprawę, że to bajki. Po powrocie nie otrząsnęła się z przeżytych tu doświadczeń, początkowo tworzyła i oglądała albumy z podróży do kraju, zawsze miała je przy sobie. Jej mąż powiedział, że ma ranę w mózgu. Po śmierci rodziców mówi, że w jej głowie wybuchła bomba, zrozumiała, że nic nie wie i już nie ma kogo zapytać. Lili mówi o tym, że źle się czuje z brakiem informacji, z czasem założyła zeszyt i nawet na pogrzebach rodziców wszystkich pytała, co wiedzą o ich życiu. W tym celu zwiedziła wiele miejsc, jeździła na spotkania i sympozja. Pomimo agresywnego i chłodnego zachowania matki ma wyrzuty sumienia, że nie pytała wystarczającą ilość razy, że sama nie była bardziej agresywna. Zastanawia się, czy nie wycofywała się z lęku przed tym co mogłaby usłyszeć. Ocenia siebie, jako złą córkę, która nie rozumiała- nie wiedziała czego doświadczyli jej rodzice. Bardzo stara się ochronić swoje dzieci. Robi wszystko by nie pokazać im, jak bardzo się boi. I pokazuje im wszystko czego się dowiedziała, by miały świadomość posiadania rodziny, przeszłych pokoleń. Nauczyła się śmiać, nie jest szczęśliwa. Śmieje się, bo to ładnie wygląda. Wie, że nie mogła pomóc rodzicom, wie, że przeszli okropne rzeczy i czuje się winna. Wyraźny jest lęk i poczucie odpowiedzialności, przekonanie, że nie była dobrym dzieckiem. Opiekuje się obcymi, 12

13 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia starszymi ludźmi jako wolontariuszka, których potrzebuje bardziej niż oni jej. Łączą ją z życiem. Przypominają jej rodziców Jossi Jossi urodził się w 1960 roku jako syn ocalałego z Holocaustu. To on użył sformułowania, że oskarża Auschwitz o pozbawienie go ojca. Wywiad odbył się w domu Jossiego z zastrzeżeniem, że gdyby jego żona chciała zaprosić Grynberga na obiad, czy kawę ma on stanowczo odmówić. Jossi całe życie starał się trzymać bliskich z dala od opowieści oświęcimskich i od traumy, która została w nim zaszczepiona. Wspomina sytuację, w której pakowali się na wakacje i w pewnym momencie stanął na środku pokoju zastanawiając się, co by spakował, gdyby miał wyruszyć z dzieckiem do Auschwitz albo do Treblinki. I to właściwie w całej rozmowie był jedyny emocjonalny moment, kiedy przyznał, że z trudem się opanował. Poza tym fragmentem Jossi wydaje się być chłodny. Każda jego wypowiedź sprawia wrażenie przemyślanej, ale odciętej od emocji i od tamtego świata. Jednocześnie jednak sam fakt, że nie chce wprowadzać Grynberga w życie rodziny, nawet jeśli jest to kwestia obiadu, wskazuje na to, że te emocje są ukryte gdzieś bardzo głęboko i że na co dzień stara się nie mieć do nich dostępu głównie po to, żeby być w stanie normalnie funkcjonować. Na pytanie jaka była atmosfera w domu rodzinnym mówi w naszym domu był Auschwitz. Wspomina, że w każdym momencie trauma jaką przeżył ojciec mogła być przywołana i że działo się tak bardzo często. Zjadaj to i ciesz się, że nie jesteś w Auschwitz. Tam byś docenił co to jest jedzenie, albo Zagotowałeś wodę, jak Cię prosiłem? Nie? W Auschwitz już byś nie żył. Takie i inne komentarze dotyczące życia codziennego miały ogromny wpływ na życie Jossiego. Jego żona wiedziała tyle ile powinna wiedzieć, nic ponad to. Wszystko, co wydarzyło się w domu rodzinnym nie było rozdrapywane, z resztą Jossi przyznaje, że nie zwierza się jej ze swoich przemyśleń. Mówi też o tym, że nigdy nie usłyszał od ojca dobrego słowa. Niezależnie od tego, co zrobił i co osiągnął nie otrzymał pochwały. Jego ojciec żył w innym świecie, świecie, który był brutalny i w którym walczyło się o każdy dzień. Osiągnięcie czegoś w rzeczywistości powojennej nie było żadnym wyzwaniem. W tym kontekście Jossi mówi, że jego ojcu tylko się wydawało, że uciekł z Auschwitz. Rozpatruje wszystko co działo się na przestrzeni jego życia jako triumf Hitlera. Trauma nie zginęła razem z milionami Żydów, którzy zginęli w Auschwitz, ona rozprzestrzeniła się na kolejne pokolenia, gdyż w tej chwili nie mówi się już tylko o drugim, ale i o trzecim pokoleniu Żydów, które cierpi. 13

14 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach Zdaniem Jossiego to, co przekazują ocaleni zatruwa życie innym. Uważa, że w czasie wyzwolenia powinny być jakieś narzędzia wsparcia dla tych, którzy ucierpieli. Tymczasem oni z obozów ruszyli w świat i nikt tak naprawdę nie interesował się tym, jak odnajdą się w powojennej rzeczywistości utraciwszy całe rodziny. Zdaniem Jossiego nie dało się przeżyć Auschwitz i przeżycie nie ma tutaj nic wspólnego z przetrwaniem. Mówi, że ocaleni są właśnie największym zwycięstwem Hitlera. Gdyby zginęli, to na nich by się wszystko zakończyło. Ale Hitler ich wypuścił. Pozwolił im robić dzieci i dalej psuć świat. Jossi ma również o wiele bardziej kontrowersyjne poglądy. Wywiad kończy się jego stwierdzeniem, że Ci, którzy przeżyli, a potem popełnili samobójstwo zrobili więcej dla odbudowy żydowskiego świata niż Ci, którzy wyszli z obozów i pozakładali rodziny. Z tego stwierdzenia uderza przede wszystkim przekaz, że on, jako syn ocalonego nie ma właściwie prawa do życia, że nie powinien się nigdy urodzić. Siedzimy tutaj we dwóch, niemal siedemdziesiąt lat później, i rozmawiamy o tym, co to w naszych życiach zrobiło. To kto wygrał? Nie Hitler? Autor książki ma odmienne zdanie, więc na tym kończy się ich rozmowa. Niemniej nie da się nie ulec wrażeniu, że w zasadzie to jak spojrzymy na ocalonych jest kwestią ich osobistego spojrzenia. Jossi w gruncie rzeczy chyba nie zauważył tego, że sam jest trochę jak jego własny ojciec i nie chodzi tu nawet o samą traumę. Wspomina jak przejeżdżając koło rampy, na której więźniowie byli wysadzeni jego ojciec powiedział mu o tym (o tym, że w tym miejscu ich wysadzili) jakby mówił O, patrz jakie ładne kwiatki tu rosną. Zwróćmy uwagę jakie chłodne spojrzenie ma na rzecz, która mogła pozbawić go życia i Jossi wbrew pozorom również prezentuje chłód mówiąc o tym, że ocaleni Żydzi powinni byli popełnić samobójstwo. W tym kontekście można zaryzykować stwierdzeniem, że rzeczywiście wygrał Hitler Sara Spotkanie z Sarą odbyło się na dworcu kolejowym Penn Station w Nowym Jorku. Podczas trwającej 2 godziny rozmowy bohaterka ujawnia wiele negatywnych emocji w odniesieniu do Polski, Polaków oraz Europy. Widoczny w jej postawie rasizm pochodzi z poczucia krzywdy i złości wobec tych, którzy w mniej lub bardziej bezpośredni sposób przyczynili się do tragicznych przeżyć jej rodziców. Odczuwa silną niechęć do narodów europy, o których mówi jako o narodach morderców. Europę określa jako kontynent przesiąknięty krwią, do którego postanowiła nigdy już nie wracać. Uważa się za osobę twardą i silną, ale nieszczęśliwą. Mówi, że jest to cecha żydowska zapewniająca przetrwanie. 14

15 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia Wykazuje chęć opowiedzenia historii rodziców, którą jednak zna fragmentarycznie. Ich małżeństwo przedstawia jako związek bez miłości a ich samych jako dwie milczące osoby, które mieszkają pod jednym dachem. Mówi wręcz, że rodzice nie mogli na siebie patrzeć gdyż przypominali sobie nawzajem świat, który przeminął. Przypomina sobie, że spali w osobnych łóżkach a co noc budziły ją ich krzyki. Nigdy nie udało jej się do tego przyzwyczaić. Swój dom rodzinny opisuje jako miejsce ciche i obce To nie był dom do rozmawiania, jako dziecko traktowała go jako miejsce do spania i jedzenia, nigdy tam z nikim nie rozmawiałam. Po śmierci rodziców pochowała ich w oddzielnych grobach tatę w Izraelu, gdyż zawsze chciał tam pojechać i jego grób odwiedza a mamę w Belgii i od jej śmierci nie wróciła już do Europy. Widoczna jest u Sary bardzo silna potrzeba bycia akceptowaną, która z czasem skryła się za maską kobiety twardej i niezależnej. Dowodem na jej potrzebę akceptacji jest wybór kierunku studiów. Pomimo, iż nie chciała zostać dentystką wybrała właśnie stomatologię gdyż usłyszała od mamy, że przed wojną jej siostra pełniła właśnie ten zawód. Po tym krótkim stwierdzeniu Sara głęboko uwierzyła, że właśnie tego się od niej oczekuje i rozpoczęła studia stomatologiczne. Na pytanie zadane przez Grynberga, czy mama wprost powiedziała, że chce by jej córka obrała taką ścieżkę kształcenia Sara odpowiedziała, że nie musiała, bo to było jasne. W historii kobiety zaobserwować można też powielanie otrzymanych w dzieciństwie wzorców. Rodzice Sary spali oddzielnie traktując się jak obce osoby. Gdy jako dorosła kobieta poznała swojego przyszłego męża, ten był dla niej bardzo miły lecz dużo starszy i jako taki miał doświadczenia wojny podobne do jej rodziców. Odeszła od niego po urodzeniu dwójki dzieci, gdy zorientowała się, że jest homoseksualistą. Uważa, że Europa jest zepsuta przez wojnę, zaraz po zabraniu dzieci przeprowadziła się więc do Stanów. Miała wielu adoratorów, lecz wszyscy byli pochodzenia innego niż Żydowskie a Sara nie zamierzała wiązać się z Gojem, a więc mężczyzną nie Żydem. W rozmowie nie są opisane jej relacje z dziećmi, jednak po jej wyraźnie widocznej postawie niechęci wobec Polaków i narodów Europy można wnioskować, że uprzedzenia te przekazała również następnemu pokoleniu. Uważa się za osobę wyćwiczoną i wytrzymałą. Mówi, że mama nauczyła ją odróżniać problemy nieistotne od prawdziwych. Jest kobietą nieszczęśliwą lecz silną, wychowana w domu, w którym nie okazywało się miłości a rodzice nie tworzyli wspólnych więzi nauczyła się, że tylko taka postawa życiowa może zapewnić przetrwanie. Przykładem tego może być jej stwierdzenie, że nigdy nie bierze leków przeciwbólowych, to czyni ją bardziej wytrzymałą. 15

16 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach 2.4. Yehuda Spotkanie z urodzonym w 1949r. Yehudą Gai m odbyło się w niewielkiej kafejce w Tel Awiwie. Towarzyszyła mu żona, jednak nie odzywała się w trakcie rozmowy ani słowem za to często w jej oczach pojawiały się łzy. Na początku rozmowy mężczyzna zaznaczył, że aby go zrozumieć, należy bliżej poznać historie jego rodziców. Wojnę od strony rodziny matki przeżyła tylko ona i jej 2 siostry. Wszyscy przed wojną byli niemieckimi żydami, mieszkali we Frankfurcie. O ojcu Jehudy wiemy, że przed wojną miał inną żonę i 5-letniego synka. Niemcy zamordowali dziecko na jego oczach. Po tym wydarzeniu wstąpił do Armii Czerwonej, z której zwolniony został po tzw. wyzwoleniu Majdanka. Z całej jego rodziny nie przeżył nikt, poza bratem, który wyemigrował do Ameryki. Wobec braku możliwości wyjazdu do brata, tuż po demobilizacji ojciec Jehudy zatrzymał się w pobliskim miasteczku, w którym miały przebywać 3 żydowskie dziewczyny. Gdy przyszedł do domu, który zamieszkiwały, przedstawił się jako osoba, która straciła w wojnie wszystkich, nie ma po co żyć i gotowa jest poślubić pierwszą Żydówkę, którą spotka. Mama Jehudy, jako jedna z 3 ocalałych sióstr, zastanawiała się nad propozycją zaledwie kilka sekund, odpowiadając nieznajomemu jedynie: ja. W ten sposób, można powiedzieć, odbyły się ich zaręczyny. Ślub wzięli pół roku później Jestem owocem układu, nie miłości, mówi o sobie Jehuda. Jehuda uważa, że tylko z pozoru jego rodzina wyglądała na normalną. Pierwszą sprawą, którą porusza, jest brak zrozumienia rodziców w kwestii jego podstawowych potrzeb lub ich braku. Jedzenie nie miało prawa mu niesmakować, musiał zjadać wszystko co podawała mu matka do ostatniego okruszka na talerzu. Poranne wstawanie, nawet mimo dużego wysiłku poprzedniego dnia i dłuższego braku snu, było jego obowiązkiem, nawet gdy był już dorosły i po prostu ze względu na duże zmęczenie po odbytej służbie wojskowej chciał zostać dłużej w łóżku. Rodzice wprowadzili zasadę głoszącą, że jeśli mężczyzna nie wstanie na śniadanie, oni też nie zjedzą posiłku. Kolejną trudną kwestią, którą chciał poruszyć Jehuda byli dziadkowie, a właściwie ich brak w jego życiu. Dopiero jako dorosły człowiek poznał pierwszą rodzinę, w której byli dziadkowie. Była to rodzina jego żony. Nie wiedział jaki jest status tych osób, jak ich traktować, jaka ma być ich relacja w stosunku do wnuków. Jego rodzice o swoich własnych nie wspominali, jedynie o zamordowanym synku ojca, który z zemsty, tuż po wojnie zajmował się w Europie szukaniem i zabijaniem dziesiątek nazistów. Jehuda podkreśla, że rodzice nie żyli dla siebie, lecz dla dzieci dla niego i Rywki, jego starszej siostry. Gdy mieli problemy szkolne, rodzice wprost mówili, że ich życie nie jest nic warte, ponieważ będą mieć 16

17 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia niewykształcone dzieci. Podobnie było w domu siostry jego mamy, choć tam domownicy nawet nie mówili do siebie nawzajem, tylko w powietrze. Wobec tego nie było nawet kłótni, czego Jehuda bardzo współczuje krewnym: Cisza jest bardziej agresywna niż przemoc słowna. U nas było lepiej, bo uprawialiśmy aktorstwo, graliśmy normalnych. Jednocześnie, w domu stworzonym przez ocalałych, sztuczna, sztywna atmosfera zdawała się być przesiąknięta dużą ilością miłości i troski, o czym świadczą słowa Jehudy dotyczące niektórych aspektów jego służby wojskowej. Wspominając walkę o półwysep Synaj, w której brał udział jako 20-latek, zaznacza że pomimo, iż codziennie na froncie był świadkiem śmierci kilku swoich kolegów, najbardziej obawiał się o los pozostałej w domu matki. Walcząc, nieustanie zadawał sobie pytanie, czy gdyby on zginął, ona poradziłaby sobie z dalszym życiem. Starsza siostra Jehudy, Rywka, zasadniczo była wychowywana inaczej. Do niej rodzice mówili w jidysz, do niego po hebrajsku. Ona nie mogła się im przeciwstawiać, żyć własnym życiem. Jemu pozostawiali znacznie większe pole do samodzielnego działania. Zdaniem Jehudy, siostra aby opuścić rodzinny dom zdecydowała się nawet na ślub jako nastolatka gdy powiedział o tym rodzicom o mało go nie zabili. Pomimo nieszczęśliwego małżeństwa, nie zdecydowała się na rozwód, który w judaizmie jest dozwolony. Według brata wynikało to z jej przekonania, że rodzice uważający rozwód za zły nie byliby zadowoleni z takiej decyzji, a ona była im bezwzględnie podporządkowana. Jakość jej życia, w opinii Jehudy poprawiła się dopiero, gdy mąż zmarł: Słyszysz jak to brzmi? Po jego śmierci zaczęła żyć. Kolejnym poruszonym przez Jehudę problemem był podział społeczeństwa izraelskiego na tych, którzy zamieszkiwali Palestynę już przed wojną oraz na ocalałych z Holokaustu, pojedynczych osób z europejskich rodzin, czyli tzw. owiec prowadzonych na rzeź. Dzieci ocalałych należały do obywateli drugiej kategorii: mieliśmy dalekich krewnych którzy przyjechali do Palestyny przed II wojną. Mieli pięcioro dzieci i żadne z nich nawet nie znało naszych imion. Oni się nas wstydzili. My nie wpisywaliśmy się w etos walki. ( )To był problem na wielką skale. Ostatnią kwestią, którą podczas spotkania z Grynbergiem poruszył Jehuda jest jego stosunek do Niemców. Z jego relacji wynika, że nigdy nie przebaczył Niemcom ich zbrodni. Jak twierdzi, z zasady nie kupuje niemieckich produktów, w Niemczech bywa jedynie służbowo, a w czasie wolnym, np. gdy trafia mu się podczas takiej podróży wolny weekend wyjeżdża do krajów sąsiadujących, byleby tylko nie być u nich prywatnie. Gdy za namową żony, zdecydował się odwiedzić Muzeum Żydowskie w Berlinie, nie był w stanie zapłacić za wejście. Wyjaśnił pracownikom 17

18 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach obsługi, że przyjechał z Izraela i nie będzie płacił Niemcom za to, aby mu pokazali jak zrobili Holokaust. 3. Wnioski i dyskusja Dokonując analizy treści wywiadów Grynberga, wyłania się specyficzny obraz funkcjonowania osób Ocalałych z Szoa i nietypowy styl wychowywania przez niech dzieci. Aby zrozumieć mechanizm przenoszenia się traumy z pokolenia na pokolenie, należy wziąć pod uwagę szereg okoliczności, które zaistniały w konsekwencji wydarzeń II Wojny Światowej. Spośród 3,5 mln żydów polskich wojnę przeżyło ok tys, co stanowi niespełna 10%. Oznacza to, że z każdej 10-osobowej rodziny udało się przeżyć zaledwie jednej osobie zwykle najsilniejszej i najbardziej zaradnej. Sytuacje, w których uratowały się całe rodziny były marginalne. Sprawiło to, że pojedyncze, ocalałe osoby miały silne pragnienie szybkiego odbudowania narodu, zawierania związków małżeńskich, w których prokreacja była priorytetem i nierzadko jedynym celem. Dodatkowo byli oni przekonani, że Żydów na świecie pozostało bardzo mało, że ta osoba, którą udało im się spotkać, może być ich jedyną szansą na założenie rodziny. Konsekwencją takiego postępowania było potęgowanie się traumy u małżonków, ponieważ wzajemnie przypominali oni sobie o tragediach, które ich dotknęły, o rzeczywistości obozów i gett. Drugie pokolenie w dużej mierze wychowywanie było przez rodziców związanych ze sobą w sposób przypadkowy, nie darzących się wzajemnie miłością. Badania drugiego pokolenia wskazują jednoznacznie na duże deficyty w zakresie umiejętności tworzenia trwałych i bliskich relacji być może w wielu przypadkach przyczynił się do tego brak możliwości obserwowania takich relacji w domu rodzinnym. Kolejną cechą wspólną dla osób wychowywanych przez ocalałych jest brak tzw. zaplecza rodzinnego, co może prowadzić do silnych problemów tożsamościowych. W wielu wywiadach dorośli już ludzie mówią o cierpieniu związanym z brakiem dziadków i innych krewnych. Szczególnie odczuwalne było to w święta, które spędzali w najbliższym, skromnym gronie. Brak dziadków, często w ogóle jakichkolwiek osób starszych w społecznościach lokalnych, powodował że dzieciom trudno było zrozumieć, że przed nimi istniał jakiś świat, że ludzie z biegiem czasu się starzeją i umierają. Nadawanie im imion po zamordowanych członkach rodziny praktykowano właściwie tylko w Izraelu. Nie powodowało ono w nich jednak dumy ani potrzeby pamięci o tragicznie zmarłych, bardziej stanowiło brzemię sprawiało, że drugie pokolenie miało poczucie wielkiego obowiązku wobec rodziców, a swoje życie organizowało głównie tak, aby nie zawieść ich oczekiwań, aby w końcu 18

19 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia sprawić, że rodzice staną się szczęśliwymi ludźmi. Mogli mieć poczucie, że powinni zastąpić mamie siostrę czy brata, za którymi tak tęskni. Mogli też mieć żal do swoich imienników, ponieważ podług opinii społecznej kraju, w którym mieszkali, były to osoby, które same pozwoliły aby spotkał ich taki los, nie organizując zbrojnego ruchu oporu przeciwko nazistowskim Niemcom. Osoby, które przeżyły rzeczywistość gett, obozów, kanałów czy kilkuletniego życia w ukryciu miały bez wątpienia silnie zmienioną na skutek traumy osobowość. Wiele z nich nie wyszło z traumy nigdy śmiech w ich domach był nietaktem, przytulanie własnych dzieci czynnością trudną. Analizując wywiady można wyróżnić 2 strategie przekazywania dzieciom wiedzy o trudnej przeszłości: Pierwszą z nich jest bezwzględne unikanie tematu, często nawet zatajenie przed dziećmi wiedzy o swoich wojennych losach. Niektóre z dzieci dopiero jako dorośli ludzie dowiedziały się, że są Żydami. Drugą było natomiast mówienie o wojnie bez przerwy, z najdrobniejszymi szczegółami. Skutkiem takiego postępowania było np. to, że cześć drugiego pokolenia w dzieciństwie myślała, że obozy są czymś normalnym i powszechnym, że każdy musi tam kiedyś pojechać. Rzeczywistość obozową poznały one w najdrobniejszych szczegółach, a najważniejsze zasady dotyczące przetrwania w obozie zostały wcielone w ich życie. Charakterystycznym zjawiskiem panującym wśród osób z drugiego pokolenia jest niezdolność do chorowania czy odpoczywania wynika to z głęboko zakorzenionego przekonania, że osoby chore nie przechodzą pozytywnie selekcji, a więc jako niezdolne do pracy, bezwartościowe kierowane są na śmierć. To samo dotyczy drugiej ważnej kwestii w życiu obozowym, mianowicie spożywania posiłków. Jedzenia, zdaniem wielu ocalałych nie należy nigdy wyrzucać, nawet mimo niezdatności do spożycia. Posiłki natomiast należy zjadać zawsze do końca, bez względu na smak czy pojemność żołądka. W obozach nigdy nie było wiadomo, kiedy dostanie się kolejny posiłek, a porcje żywnościowe były kilka razy mniejsze, niż zapotrzebowanie ciężko pracujących fizycznie ludzi. Osadzeni szybko nabywali odruch zjadania wszystkiego, co wpadało im w ręce. Wobec bardzo restrykcyjnego stosunku do jedzenia oraz przekonania, że zapewnienie posiłku potomstwu jest głównym obowiązkiem rodzica, drugie pokolenie często buntowało się wobec takiej formy okazywania bliskości i miłości, czego przejawem były zaburzenia odżywiania się, występujące również w dorosłym życiu. Ponadto w związku z wiedzą na temat ogromnego cierpienia rodziców, dzieci miały tendencje do minimalizowania swojego bólu, tłumienia przeżywanych emocji przykrych w myśl reguły: mama w Auschwitz przetrwała gorsze rzeczy, nie mogę załamywać się z tak błahego powodu. 19

20 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach Kolejną cechą wspólną jest dorastanie w atmosferze strachu i niepewności, brak ufności wobec obcych. Osoby z którymi Grynberg przeprowadza wywiady często posługują się kilkoma językami może to wynikać z ich trybu życia, ale także stanowić zabezpieczenie w chwili, gdy zostaną zmuszeni do emigracji. Tezę tą potwierdza fakt posiadania przez nich często kilku paszportów, a także masowego ubiegania się o nie na wszelkie możliwe sposoby. Świadczą o tym także dane dotyczące licznych wniosków o wydanie polskich paszportów dla drugiego i trzeciego pokolenia. Oczywiście może się to wiązać również z niepewną sytuacją polityczną Izraela. Poza gromadzeniem paszportów, zdobywaniem honorowanego na całym świecie również w warunkach wojennych wykształcenia, zdarza się, że osoby z drugiego pokolenia tak jak rodzice w sposób irracjonalny inwestują w kosztowności, które miałyby ocalić ich życie w przypadku powrotu do władzy ideologii nazistowskiej. Dzieci ocalałych wiedząc o trudnej przeszłości rodziców, widząc ich nieszczęście, szybko wchodziły w role ich opiekunów. W wywiadach pojawiają się takie sformułowania jak pojechałem tam aby go chronić. Ta zmiana ról jest oczywiście dość powszechna w świecie, jednak w rodzinach ocalałych dziecko wchodziło w nią znacznie wcześniej. Nawet kilkuletnie dzieci wykazywały postawy przepełnione troską i opieką. Wynika to z faktu, iż wielokrotnie były one świadkami dość ekscentrycznych zachowań rodziców, począwszy od nocnych krzyków poprzez napady silnego lęku i paniki po bardzo dziwaczne wypowiedzi takie jak stwierdzenie, że wytatuowany numer obozowy stanowi grób matki i siostry i dlatego nie może zostać usunięty. Dzieci były dla rodziców przewodnikami, pamiętały o konieczności wykonywania pewnych czynności domowych, pilnowały aby rodziców nikt nie skrzywdził w reakcji na ich emocjonalne podejście do wielu kwestii. Była to kwintesencja wielu relacji na linii ocalały dziecko. Niektórzy uważali swoich rodziców za nieobliczalnych. Towarzyszyło temu duże poczucie winy. Dzieci wiedziały, że rodzice wiele przeszli, przez co czuli, że należy im się opieka i wdzięczność. Jednocześnie prawie całe swoje powojenne życie poświęcili potomkom, co było dla niech obciążające, czuły z tego powodu złość. Miały silną potrzebę zadowolenia opiekunów, obwiniały się o brak szczęścia w rodzinie, uważając że nie są wystarczająco dobrymi dziećmi, że odnoszą zbyt mało sukcesów. Co ciekawe, w rodzinach ocalałych to nie najmłodsze, a najstarsze dziecko było w centrum uwagi. Wynikało to z tego, że pierwsze dziecko traktowano w kategoriach cudu i zwycięstwa. Ludzie ci stracili nadzieję, że w ich sytuacji politycznej będą mogli mieć kiedykolwiek potomstwo, tym bardziej że po wojnie nie cieszyli się także dobrym zdrowiem. Dziecko było dla nich pewnego rodzaju wyznacznikiem użyteczności, własnej wartości. Podobną funkcję spełniała praca wśród 20

21 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia ocalałych, którzy nie mogli mieć dzieci odnotowano spory odsetek samobójstw tuż po przejściu na emeryturę. Podsumowując z wywiadów przeprowadzonych przez Mikołaja Grynberga wyłania się obraz drugiego pokolenia zmagającego się z wieloma trudnościami. W dużej mierze zależą one od miejsca ich zamieszkania oraz postawy rodziców względem informowania dzieci o swojej tożsamości i wojennych przeżyciach. Żydzi, którzy pozostali w Polsce, w Europie, często silnie asymilowali się, ukrywali przed dziećmi ich prawdziwą tożsamość, ale jednocześnie nie dawali im innej, np. nie proponowali wychowania w innej religii i tradycji. Powodowało to brak poczucia przynależności do lokalnej społeczności, w której przyszło im żyć, przy jednoczesnej silnej identyfikacji z cierpiącym rodzicem. Dodatkowo nie posiadali wsparcia z domu, gdyż często ich rodzice pochodzili ze zróżnicowanych środowisk mówiło się nawet o zasadzie: każdy antysemita musi mieć swojego Żyda oznaczało to, że osoby które podczas wojny miały na sumieniu jakieś działania antysemickie, wiązały się z ocalałymi. Pozwalało im to zmyć z siebie podejrzenia na początkowych etapach śledztwa oraz dawało poczucie odkupienia swoich win wobec krzywd wyrządzonych całemu narodowi. Żydzi, którzy po wojnie wyemigrowali do Ameryki wydają się być najbardziej charakterystyczną grupą jeśli chodzi o cechy drugiego pokolenia ocalałych. Być może ma to związek z tym, iż mechanizmy obronne zastosowane przez ich rodziców były dość specyficzne. Postawili oni bardziej na samorozwój niż budowanie nowego państwa. Raczej nie cechowało ich duże przywiązanie to spraw religijnych. Weszli w społeczność żydowską, która w czasie wojny nie udzieliła im wsparcia, na które wielu liczyło. Próba przerzucenia całej winy na europejczyków wydaje się w tym kontekście zrozumiała i owocuje bardzo dużą niechęcią amerykańskich żydów do wszystkich mieszkańców europy, szczególnie Polski wydaje się to dość kuriozalne, biorąc pod uwagę, że Polskie Państwo Podziemne było jedyną instytucją na świecie, która poczyniła konkretne kroki mające na celu zatrzymanie Holokaustu, a za szmuglowanie wykonywało kary śmierci dla porównania Słowacja za każdego swojego obywatela pochodzenia żydowskiego zabranego przez Niemców płaciła III Rzeszy od 125 do 300 dolarów. Trwająca wśród amerykańskich Żydów drugiego pokolenia niechęć, oraz przekonanie, że to ojczyzna ich rodziców zgotowała im taki los, sprawia, że są oni wyjątkowo nieufni i pełni goryczy, niezdolni do przebaczenia, bo nie wiedzący nawet, komu konkretnie powinni przebaczyć. Żydzi, którzy po wojnie zdecydowali się wyjechać do Izraela byli natomiast ofiarami niewiedzy i stereotypów. Nie pasowali do współczesnego etosu politycznego nowego, atakowanego nieustanie państwa. Jego obywatele powinni być silni i zdecydowani, bo tylko wtedy mogą przetrwać wśród arabskich sąsiadów. Swoją bierną 21

22 Maja Czerniec, Katarzyna Juścińska, Paulina Szach postawę usprawiedliwiali głoszeniem, że w Szoa nie zginęłoby tyle osób, gdyby nie ich brak zaradności, niechęć do walki o własne życie. Nie szanowano ich, ani nie udzielano wsparcia. W szkołach dzieci ocalałych izolowano od pozostałych, zakładano dla nich osobne klasy. Mieszkały także w innych dzielnicach. Krewni, którzy wyemigrowali do Palestyny przed wojną, wstydzili się ich. Na 3 miliony mieszkańców Izraela milion stanowili ocaleni z Europy. Dopiero w latach sześćdziesiątych wielogodzinne transmisje z procesu Eichmanna wpłynęły na zmianę stosunku do ocalałych, uświadomiły reszcie społeczeństwa szczegóły dotyczące planu Ostatecznego rozwiania kwestii Żydowskiej w Europie oraz przebiegłość i okrutną skrupulatność Niemców, podczas jego wykonywania. Literatura 1. Bendor S.J. (2008) Strong at The Broken Places: Diverse Voices of Second Generation, Journal of Jewish Communal Service, Vol. 83, No. 2/3 2. Grynberg M. (2014) Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne, Wołowiec, Czarne 3. Weiss M., Weiss S. (2000) Second Generation to Holocaust Survivors: Enhanced Differentation of Trauma Transmission, American Journal of Psychotherapy, Vol. 54, No Danieli Y. (1980) Survivors of the Nazi Holocaust: Some long and short term effects, W: Milgram S. (red.), Psychological stress and adjustment intime of war and peace, Washington, DC: Hemisphere Publishing 5. Hillberg R, (2014) Zagłada Europejskich Żydów, Warszawa, Wyd. Piotr Stefaniuk 6. Klee E. (2012) Auschwitz Medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Kraków, Universitas 7. Grünberg S. (reż.2015) Jan Karski i władcy ludzkości, film dokumentalny, prod. Polska/USA 8. Phayer M. (2000) The Catholic Church and the Holocaust, , Bloomington, Indiana University Press 9. Major, F.E. (1996) The Impact of the Holocaust on the Second Generation: Norwegian Jewish Holocaust Survivors and Their Children, Journal of Traumatic Stress, Vol 9, No Schnepf, Z. Pośmiertny tryumf Hitlera, Pobrano z: Alphen, E. (2006) Second-Generation Testimony, Transmission of Trauma, and Postmemory, Poetics Today 27:2 22

23 Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia Psychologiczne portrety dzieci ocalałych z Szoa próba ustalenia istoty Syndromu drugiego pokolenia Streszczenie Syndrom drugiego pokolenia obejmuje dzieci ocalałych z Holocaustu i polega między innymi na tym, że ludzie, którzy bezpośrednio nie doświadczyli okrucieństwa wojny i obozów koncentracyjnych, doświadczają traumy związanej z Zagładą. Identyfikując się z rodzicami, przyjmują ich doświadczenia za swoje własne. Syndrom ten obejmuje często nie tylko drugie ale i trzecie pokolenie Żydów. Towarzyszy mu szereg negatywnych uczuć i emocji, ujawniających się w różnych sytuacjach i utrudniających funkcjonowanie tych osób na wielu obszarach. Dotychczasowe badania na temat występowania zjawiska są sprzeczne. Jednak dane statystyczne, odnoszące się m.in. do gotowości do pełnienia ról rodzinnych i wchodzenia w bliskie relacje przez dorosłe dzieci ocalałych, stanowią niezaprzeczalny dowód na to, że omawiana grupa posiada pewne deficyty o charakterze emocjonalno-poznawczym. Celem naszego artykułu będzie omówienie problematyki związanej z psychologicznymi aspektami zmian, jakie Zagłada wywołała w najmniejszych, a zarazem podstawowych formach życia społecznego, czyli w społecznościach rodzinnych. Kluczem do wspomnianego zagadnienia będzie analiza wywiadów zawartych w publikacji Oskarżam Auschwitz opowieści rodzinne autorstwa Mikołaja Grynberga, warszawskiego psychologa i fotografa. Stworzone na podstawie w/w narracji portrety psychologiczne, omówione zostaną następnie pod kątem występowania Syndromu drugiego pokolenia, jego specyfiki i konsekwencji psychologiczno-społecznych jakie za sobą niesie. Najważniejszymi z nich są trudności w budowaniu ufnych, trwałych relacji, silne poczucie leku i wyobcowania oraz kompulsywna potrzeba zabezpieczania się przed rożnego rodzaju zagrożeniami. Słowa kluczowe: zagłada, Holocaust, drugie pokolenie 23

24 Małgorzata Skwierczyńska 1 Kobiecość w obozie koncentracyjnym na przykładzie KL Majdanek 1. Wstęp Każdy człowiek podlega w mniejszym lub większym stopniu procesom socjalizacji. Kierunek jego rozwoju zależy od grup, do których przynależy, a dołącza do nich już od momentu narodzin. Jedną z pierwszych jest płeć [1]. W toku dziejów uformowało się swoiste społeczno-kulturowe podejście do płci, oparte na dwubiegunowości. W myśl jego zasad kreuje się tożsamość [1]. Mimo zmian dziejących się współcześnie, ludzie żyjący w latach 20., 30. i 40. XX wieku w pełni akceptowali ten stan rzeczy. Biorąc to pod uwagę, nie sposób jest patrzeć na historię z jednej tylko perspektywy. Sytuacja kobiet w historiografii (i nie tylko) przez długi czas była pomijana lub pisana na podstawie męskich kryteriów [1, 2]. Kobiece obozy koncentracyjne powstałe w skutek polityki III Rzeszy znacząco różniły się od ich męskich odpowiedników. Niniejsza praca dotyczy obozu żeńskiego na Majdanku. Historycy, pisząc o obozach koncentracyjnych, skupiają się na warunkach egzystencji więźniów, kadrze, ogólnej budowie lagru, niekoniecznie zaś na problemach strukturalnych [3]; przedstawiają zarys miejsca oraz zdarzeń, w mniejszym stopniu odzwierciedlają przeżycia więźniów. Współczesne nauki humanistyczne, w tym historia, coraz śmielej skłaniają się ku interdyscyplinarności. Antropocentryczna idea humanizmu zaczęła ponownie przyświecać dzisiejszym badaczom. Mając to na uwadze, zdecydowałam się spojrzeć na historię obozów koncentracyjnych z nieco odmiennej, acz coraz powszechniej stosowanej perspektywy; moim celem było przedstawienie reakcji i zachowań wynikających z konfrontacji nabytych procesów socjalizacyjnych z położeniem kobiet w obozie. 2. Dotychczasowe badania Tematyką obozów koncentracyjnych zaczęto zajmować się jeszcze w czasie trwania II wojny światowej. Celem publikacji przeważnie było informowanie opinii publicznej o losie ludzi znajdujących pod okupacją niemiecką. Po wojnie zeznania ofiar oraz świadków były niezbędne do 1 małgorzata.skw@gmail.com, Instytut Psychologii Stosowanej, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, 24

25 Kobiecość w obozie koncentracyjnym na przykładzie KL Majdanek tworzenia aktów oskarżenia wymierzonych przeciwko sprawcom. Z drugiej strony, byli więźniowie sami potrzebowali pisać o swoich przeżyciach jedni z zamiarem uporania się z demonami przeszłości, inni w hołdzie poległym, jeszcze inni ku przestrodze dla przyszłych pokoleń, w celu dedukcyjnym lub naukowym. Ten ostatni podejmowany był również zarówno przez historyków, jak i psychologów i lekarzy, by ocenić zmiany fizjologiczno-psychologiczne spowodowane długotrwałym przebywaniem w miejscu, w którym towarzyszyły ciągły głód, lęk o życie, bicie, tortury, zimno, niewyspanie, długa i wyczerpująca praca i inne niedogodności. W Polsce skutkami natury psychologicznej zajęła się pod koniec lat 50 XX wieku Krakowska Klinika Psychiatryczna Akademii Medycznej (współcześnie Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz towarzystwo Lekarskie, a badania prowadzone były pod kierownictwem Antoniego Kępińskiego oraz Stanisława Kłodzińskiego [4]. Doświadczenia byłych więźniów, analizowane nie tylko przez polskie, ale i zagraniczne ośrodki, były jednak postrzegane jednorodnie, bez podziału na płeć. Zainteresowanie tematem gender powiązanym z historią Zagłady Żydów pojawiło się w USA w latach 80 i 90 ubiegłego wieku [5]. Z początku wzbudzało wiele kontrowersji; nie każda osoba, która przeżyła Holocaust i nie każdy badacz godził się na tak okrojony sposób patrzenia na cierpienie całego narodu. Nazistowski program eksterminacyjny zakładał zamordowanie całej rasy, bez względu na pleć [5]. Inni natomiast zarzucali naukowcom niezauważanie głosów i problemów ukazywanych przez żeńską grupę ocalałych. Kobiety, wspominając swoja historię, zwracały uwagę na odmienne doznania i sposób ich interpretacji różnił się od narracji męskiej [5]. Wraz z rozwojem gender studies, podjęto się zbadania problematyki płciowego doświadczania cierpienia podczas działań wojennych II wojny światowej. Wzięto więc pod uwagę nie tylko historię Holocaustu, ale gehenny byłych więźniów obozów koncentracyjnych bez względu na ich narodowość. Pierwsza polska praca dotycząca kobiet więzionych w obozie koncentracyjnym powstała w 1965 r. Jej autorka, Wanda Kiedrzyńska, opisała sytuacje i warunki, z jakimi musiały zmierzyć się kobiety więzione w Ravenbrück. Jeśli chodzi no obóz żeński na Majdanku, tematem tym zajmowały się Zofia Murawska-Gryń, która napisała artykuł Kobiety w obozie koncentracyjnym na Majdanku (1969) [3] oraz Elżbieta Rosiak (artykuł Kobieta w obozie koncentracyjnym, 1972) [6]. W pracy korzystałam z materiałów udostępnionych mi przez Państwowe Archiwum Muzeum na Majdanku. Informacje czerpałam zarówno z relacji byłych więźniów, jak i grypsów przekazywanym Centralnej Opiece Podziemia OPUS, działającej z ramienia Armii Krajowej na Lubelszczyźnie w czasach okupacji niemieckiej. Wykorzystałam również wydane wspomnienia byłych 25