NSZZ Solidarność -80. Pierwszych piętnaście lat. Geneza, program, działalność. Maciej Kopeć

Transkrypt

1 NSZZ Solidarność -80. Pierwszych piętnaście lat. Geneza, program, działalność Maciej Kopeć Szczecin, 2011

2 Wstęp Dwudziesta rocznica powstania NSZZ Solidarność -80 stanowi doskonałą okazję do przyjrzenia się okolicznościom powstania i działalności jednego z dwóch głównych nurtów ruchu Solidarność. Opracowanie to nie rości sobie prawa do naukowego charakteru, jest okolicznościowym wydawnictwem, będącym wyrazem szacunku wobec ludzi, którzy w trudnych czasach sierpniowego zrywu, a potem stanu wojennego, mimo represji, prowadzili działalność związkową. Jest także próbą przywrócenia pamięci o tych działaczach Związku, wobec których próbowano podjąć działania mające na celu zepchnięcie ich na margines życia społecznego już w niepodległej Polsce. W pracy tej wiele miejsca poświęcono kulisom podziału wewnątrz Solidarności w roku 1989, a w szczególności wydarzeniom, które rozegrały się w Szczecinie. Jest to zrozumiałe, gdyż to w Szczecinie powstała Solidarność - 80, tu była jej pierwsza siedziba i mimo przeniesienia jej w roku 1995 do Warszawy, Szczecin pozostał historycznym miejscem narodzin Osiemdziesiątki. Autor tego opracowania zdaje sobie sprawę, że opiera się ono przede wszystkim na dokumentacji przekazanej przez władze NSZZ Solidarności-80, a pomija przy tym dwa dość istotne aspekty funkcjonowania tego nurtu Solidarności. Jeden dotyczy nękania, skali inwigilacji i działań operacyjnych prowadzonych przez SB zarówno przed, jak i po tzw. okrągłym stole przeciw działaczom opozycyjnym wobec Lecha Wałęsy. Wydaje się zresztą, że ten mało znany aspekt historii Polski, czyli walki tajnej policji z przeciwnikami okrągłego stołu prowadzonej w latach , rozpoczętej jeszcze przez SB, a zakończonej przez UOP, zasługuje na całościową, poważaną i odrębną monografię. Drugi, w zasadzie nie obejmuje dwutorowego zjawiska, jakim był z jednej strony, zwłaszcza w Szczecinie, odpływ części członków do tzw. wałęsowskiej Solidarności, a równocześnie, w wyniku rozczarowania polityką tzw. rządów postsolidarnościowych, napływ członków z NSZZ Solidarność do Osiemdziesiątki oraz powstawanie zupełnie nowych struktur NSZZ Solidarność -80. Część pierwsza pracy dotyczy narodzin Solidarności, a następnie próby zniszczenia Związku przez komunistyczne władze w okresie stanu wojennego. Powstała ona na podstawie ogólnodostępnej literatury i opracowań okolicznościowych. Wydarzenia Sierpnia 80 mają swoją bardzo bogatą literaturę, w tym słynną książkę Jerzego Holzera Solidarność Geneza i historia. Powstało także wiele prac dotyczących stanu wojennego w Polsce. W tym opracowaniu wydarzenia lat tworzą jednak tylko swego rodzaju wstęp dla ukazania losów samego NSZZ Solidarność -80. Równocześnie wydarzenia polityczne, społeczne i gospodarcze lat , stanowiące także tło dla przedstawienia działalności Solidarności -80, znajdują swój bardzo szeroki naukowy opis w pracach wybitnych historyków: Wojciecha Roszkowskiego i Antoniego Dudka. Opisywany okres 15 lat działania Osiemdziesiątki zasadniczo obejmuje wydarzenia od okrągłego stołu do lat Z jednej strony od 2001 roku nastąpiła stabilizacja władz Solidarności -80, a z drugiej - ostatnie zaburzenia na obrzeżach Związku miały miejsce do 2006 roku. Także w tym samym czasie, tj. w roku 2002 NSZZ Solidarność -80 stał się częścią Forum Związków Zawodowych, uzyskując prawo do udziału w pracach Komisji Trójstronnej. Z kolei odbywający się w 2004 roku w Pogorzelicy XIII Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarność -80 w swojej Uchwale Programowej w sposób niezwykle precyzyjny przestawił tożsamość, rolę i zadania oraz miejsce NSZZ Solidarność -80 w życiu społecznym Polski. Równocześnie w 2005 roku nastąpiła dość istotna zmiana sytuacji politycznej w Polsce. Po klęsce RS AWS w 2001 roku, a następnie SLD w 2005 roku, zasadniczo zakończył się trwający od 1989 roku podział polskiej sceny politycznej na siły postsolidarnościowe i postkomunistyczne, a została ona zdominowana na następne lata przez PO i PiS. Za okazaną mi pomoc chciałbym serdecznie podziękować władzom krajowym Związku, w tym Panu Bogdanowi Warzyńskiemu, Zarządowi Regionu Pomorze Zachodniego i jego

3 Przewodniczącemu Panu Wojciechowi Osmanowi (w tym także za związkowe Posłowie do tej pracy) oraz Panu Stanisławowi Misiakowi z Podregionu Świnoujście (Port Handlowy Świnoujście) za przekazanie mi szerokiego zbioru kopii związkowych dokumentów, bez którego powstanie tej pracy nie byłoby możliwe. Napisanie tego opracowania bardzo ułatwiło wydanie w 1991 roku w Szczecinie przez Katedrę Filozofii Uniwersytetu Szczecińskiego Wyboru dokumentów Związku Solidarność Pęknięty Dzban, którego dokonał Marek Zagajewski. Autor skorzystał także z informacji zawartych w pracy magisterskiej pana Dariusza Januszka NSZZ Solidarność Problematyka rozłamu, przeobrażeń i przekształceń od stanu wojennego od współczesności powstałej pod kierunkiem prof. Mariana Grzędy w Instytucie Filozofii i Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego w 1999r. We wrześniu 1991r. ostatecznie został zarejestrowany NSZZ Solidarność -80. Powstanie Solidarności -80 było to skutkiem podziału jaki uzewnętrznił się w ruchu Solidarność w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. Formalnie istotą tamtego konfliktu była kwestia legalności decyzji, które zapadły po 13 grudnia 1981 roku. Ich skutkiem było najpierw zawieszenie legalnej działalności Solidarności i w końcu jej formalna likwidacja na podstawie ustawy z dnia 8 października 1982r. o związkach zawodowych, a następnie jej ponowna rejestracja 17 kwietnia 1989r. na mocy porozumień okrągłego stołu i tej samej ustawy o związkach zawodowych z okresu stanu wojennego. Lech Wałęsa i jego otoczenie starali się swoich przeciwników zmarginalizować i odsunąć od wpływu na decyzje Związku, a w ostateczności wypchnąć poza związkowy nawias. Konflikt z lat pomiędzy powołaną przez Lecha Wałęsę najpierw Tymczasową Radą Solidarności i później Krajową Komisją Wykonawczą a Grupą Roboczą Komisji Krajowej zdawał się wskazywać na to, że głównym powodem podziału wewnątrz Solidarności była sprawa legalności jej różnych struktur i spory personalne oraz stosunek do ponownej rejestracji Solidarności w 1989r. Nie powiodła się podjęta po 17 kwietnia 1989r. przez Porozumienie na Rzecz Przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ Solidarność próba ratowania jedności Solidarności poprzez udział różnych grup i struktur związkowych we wspólnych wyborach do władz Solidarności. Konsekwencją tych wydarzeń stało się powstanie Komitetu Rejestracyjnego NSZZ Solidarność -80. Długotrwała batalia o rejestrację NSZZ Solidarność -80 trwająca od marca 1990 do września 1991 roku, zdawała się być tylko kontynuacją wcześniejszych dylematów, a późniejsze konflikty i podziały wewnątrz samej Osiemdziesiątki - tylko sporami personalnymi. Jeśli jednak porzucimy prawniczą i historyczną argumentację używaną na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku przez obie strony solidarnościowego sporu, a przyjrzymy się bliżej dokumentom i oświadczeniom Grupy Roboczej KK i Porozumienia na Rzecz Przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ Solidarność, a następnie związkowym działaniom i akcjom protestacyjnym Solidarności - 80, zobaczymy zupełnie inny kontekst tamtego podziału. Dochodzimy do wniosku, że kryje się za nim wręcz fundamentalnie pytanie o kształt niepodległego państwa polskiego po 1989 roku. Dotyczy ono istoty demokratycznych przemian jakie nastąpiły w Polsce po 1989 roku i ich beneficjentów, rozliczenia PRL-owskiej przeszłości, elementarnego poczucia sprawiedliwości społecznej oraz miejsca w III RP świata pracy i związków zawodowych. Jest to bowiem pytanie o sens i koszty kompromisu jakim było porozumienie części solidarnościowej opozycji z komunistyczną władzą nazywane okrągłym stołem oraz wszystkie skutki społeczne, polityczne i gospodarcze układu podpisanego 5 kwietnia 1989r. Nie można także oddzielić programu, czy akcji protestacyjnych oraz konfliktów i podziałów wewnątrz Solidarność -80 od polityki społeczno-gospodarczej poszczególnych rządów w Polsce po 1989 roku. Geneza powstania NSZZ Solidarność -80 oraz jego działalność związkowa stanowią w pewien sposób odpowiedź na pytanie o prawdziwe przyczyny tamtego historycznego podziału i rolę autentycznych związków zawodowych dzisiaj.

4 Rozdział I. Sierpień 1980 roku. Powstanie NSZZ Solidarność Geneza Sierpnia 80. System komunistyczny został narzucony Polsce po II wojnie światowej na bagnetach Armii Czerwonej. Po złamaniu oporu poakowskiego i narodowego podziemia oraz po sfałszowanych wyborach roku 1947 zbudowano system totalitarny oparty na władzy partii komunistycznej (PPR a potem PZPR). PRL stała się częścią zdominowanego przez ZSRR tzw. bloku wschodniego. Śmierć Stalina w roku 1953 doprowadziła do procesu tzw. destalinizacji, a w Polsce do krwawo stłumionych wydarzeń czerwcowych w Poznaniu w 1956 roku, a następnie do tzw. odwilży nazywanej Polskim Październikiem. Powrót do ideologicznych dogmatów marksizmu-leninizmu doprowadził do próby intelektualnego oporu, który zaowocował inteligenckimi protestami w marcu 1968 roku. W końcu lat sześćdziesiątych nastąpiło załamanie się polityki Władysława Gomułki polegającej na tzw. małej stabilizacji, łączącej się z odejściem od polityki terroru lat czterdziestych i pięćdziesiątych, a połączonej z nadzieją na zbudowanie względnej stabilizacji ekonomicznej kraju. W grudniu 1970 roku władze podjęły próbę ratowania budżetu państwa poprzez drastyczne podwyżki cen Odpowiedzią na nie stały się strajki i demonstracje, które doprowadziły do krwawych wydarzeń w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie, Elblągu, Słupsku, a następnie do strajku styczniowego w Szczecinie i lutowego w Łodzi. Grudniowa rewolta na Wybrzeżu dała robotnikom poczucie siły, była istotnym elementem tworzenia się poczucia tożsamości mieszkańców Szczecina i Gdańska, dała wzorce organizacji społecznej, pozwoliła po raz pierwszy na sformułowanie własnych postulatów wobec władzy. Nowa ekipa na czele z I sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem została zmuszona do odwołania podwyżki cen i zainicjowała nowy kurs w postaci działań na rzecz intensywnego rozwoju ekonomicznego kraju i podniesienia stopy życiowej Polaków. Zakończył się załamaniem gospodarczym, próbą podwyżki cen w czerwcu 1976 roku i tzw. wydarzeniami w Radomiu i Ursusie. Brutalna pacyfikacja protestujących poprzez słynne ścieżki zdrowia, ohydne wiece, na których potępiano tzw. warchoły z Radomia i Ursusa wywołała sprzeciw i odruch solidarności części społeczeństwa z ofiarami represji. Wraz z wcześniejszą zmianą konstytucji PRL, która nastąpiła w lutym 1976r. polegająca m.in. na wprowadzeniu zapisów o kierowniczej roli PZPR i przyjaźni z ZSRR, wydarzenia Czerwca 76 doprowadziły do powstania tzw. opozycji demokratycznej w PRL. Składały się na nią m.in. Komitet Obrony Robotników, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, Konfederacja Polski Niepodległej, Ruch Młodej Polski, Studenckie Komitety Solidarności. Wśród tych organizacji były także Wolne Związki Zawodowe, których założycielami byli Kazimierz Świtoń, Krzysztof i Błażej Wyszkowski, a do których szybko dołączyli m.in. Andrzej Gwiazda i Anna Walentynowicz. Polska w końcu lat siedemdziesiątych była krajem ludzi młodych. Zgodnie z badaniami socjologicznymi Polacy identyfikowali się z wielkimi wartościami, zwłaszcza z takim pojęciem jak naród, a także ze swoją rodziną i najbliższym kręgiem przyjaciół, nie mieli natomiast Polacy zaufania do instytucji publicznych. Deklarowano poparcie dla ideałów socjalistycznych, ale równocześnie szło ono w parze ze stwierdzeniem, że panujący ustrój nie urzeczywistnia ich w praktyce 1. Sytuacja gospodarcza PRL się pogarszała 2. Zadłużenie zagraniczne w 1979r. wynosiło 22 miliardów dolarów 3. Jeszcze w 1976 r. wprowadzono kartki na cukier. Talony, Pewex-y, sklepy komercyjne stały się codziennością PRL. Równocześnie krążyły legendy o luksusie partyjnych i milicyjnych ośrodków wypoczynkowych, Komitetów Wojewódzkich PZPR i Komend Wojewódzkich MO, wydawaniu państwowych pieniędzy na prywatne cele funkcjonariuszy partyjnych i państwowych, mówiono o nierównych stosunkach gospodarczych z ZSRR, o finansowaniu 1 Zob. nastroje społeczne w PRL: Wojciech Roszkowski Historia Polski , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 str. 307, 310, 359 i Jerzy Holzer Solidarność Geneza i historia, Instytut literacki, Paryż 1984 str i str Zob. sytuacja gospodarcza PRL w: W. Roszkowski Historia Polski , str i str tamże str. 340

5 wojny domowej w Angoli, czy pomocy dla Wietnamu i Kuby. Tzw. manewr gospodarczy, który przeprowadzał premier Jaroszewicz nie przyniósł spodziewanych korzyści. Dla ratowania bilansu finansowego państwa zaczęto wprowadzać tzw. ukryte" podwyżki cen. W sklepach ubywało towarów, władze wprowadzały podwyżki cen poprzez nowe nazwy towarów i obniżenie ich jakości, wprowadzono tzw. ceny komercyjne". Po poszukiwane towary (meble, lodówki, telewizory) ustawiały się kolejki, w tym tzw. społeczne, gdzie oczekiwano na dostawę towarów kilka dni. Braki i niedobory sprzyjały korupcji, poszukiwaniu tzw. dojść", załatwiania" i znajomości" 4. 1 lipca 1980r. władze wprowadziły niewielką, tzw. ukrytą" podwyżkę cen mięsa (formalnie decyzja zapadła na bardzo niskim szczeblu i polegała na przesunięciu grupy tanich mięs do zaliczanych do tych, sprzedawanych po cenach komercyjnych"). Stała się ona przyczyną fali strajków w różnych częściach Polski 5. Polskie lato 1980 roku. Fala strajków ekonomicznych objęła Warszawę, Ursus, Sanok, Tczew, Rzeszów, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, Grudziądz, Żyrardów. Były to krótkie przerwy w pracy, które kończyły się spełnieniem postulatów ekonomicznych, tzn. podwyżki płac. Władze w obawie przed powtórzeniem się wydarzeń Czerwca'76, czy Grudnia'70 ustępowały( kto staje ten dostaje"). Jednak ustępstwa i brak represji wobec protestujących powodowały, że fala strajków rozszerzała się. Władze pieniędzmi próbowały gasić" strajki, ale było to dolewaniem oliwy do ognia. Natomiast strajki eufemistycznie nazywano przerwami i przestojami w pracy". W lipcu 1980 roku nastąpił strajk powszechny w Świdniku, rozszerzony na Lublin. Skala tego strajku znacznie przekraczała dotychczasowe protesty. Strajkujący utworzyli Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, pojawiły się także postulaty polityczne. Ostatecznie po spełnieniu żądań ekonomicznych strajkujący powrócili do pracy. Strajk trwał od 11 do 19 lipca 1980r. 23 lipca 1980 r. zakończył się strajk w Stalowej Woli. Ponownie do strajków doszło na Dolnym Śląsku, Łodzi, także w Gdyni 6. Sierpień' sierpnia 1980r. rozpoczął się strajk w Stoczni im. W. Lenina w Gdańsku w obronie zwolnionej z pracy działaczki WZZ Anny Walentynowicz. Zgłoszono także postulaty ekonomiczne (2000 zł podwyżki). Strajk ten zaczął rozszerzać się na inne zakłady Trójmiasta, władze odcięły łączność telefoniczną z resztą kraju. 16 sierpnia 1980 r. część strajkujących na czele z Lechem Wałęsą zgodziła się na spełnienie postulatów ekonomicznych (1500 zł) i powrót do pracy. Jednak część działaczy WZZ na czele z Andrzejem Gwiazdą i Aliną Pieńkowską zatrzymała część pracowników Stoczni i strajk kontynuowano dalej. Był to wyraz solidarności z innymi protestującymi zakładami pracy, które wcześniej poparły stocznię sierpnia 1980r. sformułowano listę 21 postulatów, które 18 sierpnia przedłożono wojewodzie (wolne związki zawodowe, prawo do strajku, bezpieczeństwo strajkujących i osób wspomagających strajk, wolność słowa, druku, powrót do pracy osób zwolnionych za strajki w 1970r. i 1976 r., powrót na uczelnie studentów usuniętych za działalność opozycyjną zwolnienie więźniów politycznych, podanie informacji o MKS i postulatach, przeprowadzenie reform, które wyprowadziłyby kraj z kryzysu, wprowadzenie zasad doboru 4 Zob. Por. sytuacja gospodarcza PRL w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia str J. Holzer Solidarność Geneza i historia str. 86 i W. Roszkowski Historia Polski str Zob. Lubelski Lipiec 80, Gazeta Wyborcza, r., W. Roszkowski Historia Polski str. 360, J. Holzer Solidarność Geneza i historia str Por. W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia str. 93, Narodziny Solidarności. Opowieść o polskim Sierpniu, Gazeta Wyborcza 2005r., str. 7, Czas Polski Solidarnej, Nasz Dziennik, r., str.11, Zaczęło się w Gdańsku. Solidarność , Gazeta Wyborcza, r. str , Sierpień 80. Rzeczpospolita, sierpień 2005r. str. 7

6 kadry kierowniczej na zasadzie kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej, zniesienie uprzywilejowania milicji i wojska, zniesienia cen komercyjnych, podwyżki o 2000 zł, obniżenie wieku emerytalnego i podniesienie najniższych rent i emerytur, wprowadzenia kartek na mięso, wolne soboty, budownictwo mieszkaniowe, opieka nad matką i dzieckiem). Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS) na czele z Lechem Wałęsą, do którego 18 sierpnia 1980 r. przystąpiło 156 zakładów Trójmiasta sierpnia 1980r. rozpoczął się strajk w Szczecinie. Powstał MKS na czele z Marianem Jurczykiem, sformułowano listę 36 postulatów, podobnych w treści do postulatów z Gdańska VIII 1980r. Edward Gierek w przemówieniu telewizyjnym odrzucił postulaty polityczne strajkujących, natomiast zdecydowano się na rozmowy ze strajkującymi (nie rozprawę). Władze wysłały do Gdańska delegację na czele z Tadeuszem Pyką (19 sierpnia 1980r.), która gotowa była spełnić żądania ekonomiczne, ale nie te które władze uważały za polityczne (wolne związki zawodowe). Delegacji Pyki udało się złamać częściowo solidarność strajkujących, ale ostatecznie Pyka został odwołany. 19 sierpnia 1980r. powstał MKS w Elblągu, równocześnie miały miejsce krótkie strajki w innych częściach Polski. Władze podjęły działania przeciw opozycji, zatrzymano m.in. Jacka Kuronia, Leszka Moczulskiego, Adama Michnika. Nastąpiła jednak zmiana taktyki władz. Wysłano do strajkujących dwie nowe delegacje. 21 sierpnia 1980r. wysłano do Gdańska delegację na czele z wicepremierem Mieczysławem Jagielskim, do Szczecina z wicepremierem Kazimierzem Barcikowskim. 23 sierpnia 1980r. delegacja szczecińskiego MKS uzgodniła w Gdańsku, że pierwszym postulatem są wolne związki zawodowe i bez jego spełnienia strajki nie zakończą się. 24 sierpnia1980r. nastąpiły przetasowania w Biurze Politycznym KC PZPR, ustąpił m.in. premier Edward Babiuch, a jego następcą został Józef Pińkowski. Władze zdecydowały się na rozmowy, ale równocześnie powołano sztab do ewentualnego stłumienia protestu siłą. W Gdańsku i Szczecinie (w mniejszym stopniu) pojawili się doradcy związani z opozycją (m.in. Mazowiecki i Geremek, skłonni w większym stopniu do kompromisu z władzami, postawa samych MKS-ów była bardziej twarda"). Tymczasem strajki rozszerzały się, powstał MKS we Wrocławiu, potem w Wałbrzychu, strajkowano w różnych częściach Polski (Poznań, Warszawa, Ursus, Łódź, Nowa, Huta, Olsztyn, Koszalin). Były to strajki o różnym nasileniu, równocześnie protestujący domagali się spełnienia postulatów strajkujących na Wybrzeżu grożąc podjęciem dłuższych akcji protestacyjnych. 26 sierpnia 1980 r. na Jasnej Górze kazanie wygłosił prymas Polski Stefan Wyszyński. Fragmenty kazania przedstawiła oficjalna telewizja. Jednak zmanipulowane przez oficjalne środki masowego przekazu wezwanie prymasa o powrót do pracy nie zmieniło postawy robotników. Strajki rozszerzyły się na Górny Śląsk i Zagłębie Miedziowe. 29 sierpnia 1980 r. rozpoczął się strajk w kopalni Manifest Lipcowy w Jastrzębiu Zdroju, gdzie powstał MKS na czele z Jarosławem Sienkiewiczem. 30 sierpnia1980r. zostało podpisane porozumienie w Szczecinie (powstanie niezależnych związków zawodowych, ograniczenie cenzury, powrót do pracy zwolnionych, ale część zapisów nie była precyzyjna). Jednak fala strajków rozszerzała się i zakończenie strajku w Szczecinie nie miało już żadnego efektu politycznego, nie dawało już politycznego zysku władzy. 31sierpnia 1980r. w Gdańsku podpisano porozumienie (powstanie niezależnych 8 Zob. W. Roszkowski Historia Polski str. 361, J. Holzer Solidarność Geneza i historia str , Narodziny Solidarności. Opowieść o polskim Sierpniu, Gazeta Wyborcza 2005r., str , Czas Polski Solidarnej, Nasz Dziennik, r., str.10-11, Zaczęło się w Gdańsku. Solidarność , Gazeta Wyborcza, r. str. 11, Sierpień 80. Rzeczpospolita, sierpień 2005r. str Zob. 25 rocznica Sierpnia 80, Głos Szczeciński, r., Szczeciński Sierpień. Gazeta Wyborcza Szczecin, r., Wojciech Roszkowski Historia Polski str.361, J. Holzer Solidarność Geneza i historia str. 97.

7 samorządnych związków zawodowych, prawo do opiniowania, posiadania ośrodka analiz, własne wydawnictwa, bezpieczeństwo, do pracy strajkujących, prawo do strajku, ograniczenie cenzury, msza św. przez radio, przywrócenie zwolnionych robotników i studentów, zwolnienie aresztowanych, ograniczenie przywilejów MO i wojska, uzgodniono kwestie wprowadzania w życie postulatów ekonomicznych) września 1980r. strajkujący w Szczecinie i Gdańsku zaczęli powracać do pracy, ale nie na Śląsku. 3 września1980r. w Jastrzębiu Zdroju podpisano porozumienie (dotyczyło ono postulatów górniczych - pracy w soboty, tzw. czterobrygadówki oraz gwarancji. Falę strajkową zakończyło porozumienie w podpisane w Katowicach 11 września 1980r. Zawierało ono gwarancję tworzenia niezależnych związków zawodowych w całym kraju (wolnych od ingerencji MO i SB), gwarancje bezpieczeństwa dla działaczy robotniczych, prawo do lokali związkowych, do informacji w prasie o działaniach związków zawodowych oraz prawo do udziału w pracach nad nowymi ustawami 11. Powstanie Solidarności". W nocy 5/6 września 1980 r. Plenum KC PZPR odwołało z funkcji I sekretarza Edwarda Gierka, a I sekretarzem został Stanisław Kania. Nowe władze pozorowały ugodę, ale równocześnie 23 września 1980r. aresztowano przywódców KPN z Leszkiem Moczulskim na czele, wypuszczonych z aresztu na krótko, w wyniku Porozumień Sierpniowych. Równocześnie zaczęto tworzyć Niezależne Samorządne Związki Zawodowe Solidarność", gdzie zwyciężył pogląd o tworzeniu scentralizowanej struktur. Powstała Komisja Porozumiewawcza na czele z Lechem Wałęsą, będą Komitetem Założycielskim Związku (potem powstała Krajowa Komisja Porozumiewawcza). W regionach tworzono MKR-y (Międzyzakładowe Komitety Robotnicze). 29 września 1980r., wobec wolnego tempa prac nad ustawą o związkach zawodowych i brakiem rejestracji Związku oraz słabego tempa realizacji porozumień w sprawach płacowych, Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP) zapowiedziała godzinny strajk. Skala strajku i szybko rosnące struktury Związku pokazały siłę Solidarności". 24 października 1980r. Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował statut Solidarności", ale z poprawkami, wpisując do statutu kierowniczą rolę PZPR. Wywołało to ogromne napięcie i groźbę powszechnego protestu. Solidarność" ogłosiła pogotowie strajkowe. 10 listopada 1980r. Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował "Solidarność" z aneksem do statutu, gdzie stwierdzono, że Solidarność" uznaje konstytucję PRL (tzn. kierowniczą rolę PZPR) miesięcy Solidarności". 21 listopada 1980r. wybuchła tzw. sprawa Narożniaka (ujawnienia dokumentu prokuratury generalnej podpisanego przez Lucjana Czubińskiego, w sprawie zwalczania opozycji antysocjalistycznej). Pokazywało to, że z jednej strony władze deklarowały wolę porozumienia, a z drugiej przygotowywały akty represji wobec Solidarności. Propaganda państw sąsiednich nasilała histerię o kontrrewolucji w Polsce. W grudniu 1980r. odbyło się posiedzenie przywódców państw wojsk Układu Warszawskiego, gdzie I sekretarza KC PZPR Stanisława Kanię poddano miażdżącej krytyce. 10 Zob. przebieg strajków i podpisanie porozumień sierpniowych w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia str , Sierpień 80. Rzeczpospolita, sierpień 2005r., Narodziny Solidarności. Opowieść o polskim Sierpniu, Gazeta Wyborcza 2005r., 25 rocznica Sierpnia 80, Głos Szczeciński, r., Czas Polski Solidarnej, Nasz Dziennik, r., Solidarność , Nasz Dziennik, r., Lubelski Lipiec 80, Gazeta Wyborcza, r., Zaczęło się w Gdańsku. Solidarność , Gazeta Wyborcza, r., Szczeciński Sierpień. Gazeta Wyborcza Szczecin, r., Żeby Polska była Polską. 25-lecie NSZZ Solidarność, Nasz Dziennik, r. Sierpień 80. Reżym i naród Rzeczpospolita, r. 11 Zob. W. Roszkowski Historia Polski str. 362, J. Holzer Solidarność Geneza i historia str , 12 Konflikt wokół rejestracji Solidarności zob. w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia str

8 Okres tzw. 16 miesięcy Solidarności cechował się zapaścią gospodarki. Na sklepowych półkach znajdowały się przysłowiowe ocet i herbata. Sytuacji nie ratowało wprowadzenie kartek żywnościowych. Przeciwko tej sytuacji solidarność organizowała protesty, tzw. marsze głodowe" (Łódź, Szczecin). Natomiast władze za zaistniałą sytuację winiły Solidarność" ( ciągłe strajki") i ten wątek szczególnie mocno wybijała propaganda PRL. Władze stały się mistrzem w prowokowaniu nieustannych konfliktów, od pierwszego dotyczącego rejestracji NSZZ Solidarność", następnie o wolne soboty, po kolejne (o charakterze lokalnym jak i ogólnokrajowym. Dotyczyło to m.in. rządowych ośrodków wypoczynkowych, budynków PZPR i MO, sporów o skompromitowanych lokalnych działaczy PZPR i władz państwowych. Takie lokalne konflikty prowadziły do strajków w całych regionach np. Podbeskidzie, czy Zielona Góra). Szczególnie istotny charakter miały dwa takie konflikty: w sprawie rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów i NSZZ Rolników Indywidualnych Solidarność". Komitet Organizacyjny Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS) zaczęto tworzyć jeszcze jesienią 1980r. Jednak dopiero w lutym 1981r. po strajku łódzkim studentów nastąpiła rejestracja NZS. Działania NZS miały charakter radykalnego ruchu politycznego, charakteryzującego się dużą dynamiką, prowadzącego do erozji struktur SZSP, tworzącego potężny ruch wydawniczy, koncentrujący się na odkłamywaniu historii najnowszej. Działania NZS budziły prawdziwą frustrację i irytację władz 13. Podobna sytuacja dotyczyła ruchu chłopskiego. Chłopi domagający się swoich praw zorganizowali strajk w Ustrzykach Dolnych i 19 lutego 1981r. nastąpiło podpisanie porozumienia (tzw. porozumienia ustrzyckie"). 9 marca 1981r. powstał jednolity komitet organizacyjny NSZZ RI S". Jednak władze blokowały możliwość legalnego działania ruchu chłopskiego. Te działania zbiegły się ze zmianami na szczytach władzy. 11 lutego 1981r. premierem został gen. Wojciech Jaruzelski i zaapelował o 90 spokojnych dni". 16 marca 1981r. rozpoczęły się wokół Polski manewry wojsk Układu Warszawskiego Sojuz' marca 1981r. nastąpiła tzw. prowokacja bydgoska". Na sali Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) w Bydgoszczy funkcjonariusze SB i MO pobili działaczy Solidarności" na czele z Janem Rulewskim, przewodniczący Zarządu Regionu NSZZ Solidarność" w Bydgoszczy. Sesja WRN była poświęcona akcji miejskiej" Solidarności" w sprawie Solidarności Wiejskiej". Wywołało to ogromne napięcie w kraju. Solidarność" zażądała wskazania i ukarania winnych wydarzeń w Bydgoszczy. Władze przypuściły zmasowany atak propagandowy na Solidarność". 27 marca 1981r. został przeprowadzony 4-godzinny strajk ostrzegawczy o ogromnym zasięgu, który pokazał ogromną determinację strajkujących. 30 marca 1981r. zostało podpisane tzw. porozumienie warszawskie kończące protest, będące daleko idącym kompromisem ze strony Solidarności" (nie wyjaśniono kulis wydarzeń, ale zapadła zgoda w sprawie rejestracji ruchu chłopskiego) 14.W maju 1981r. zarejestrowano NSZZ RI Solidarność". Dla społeczeństwa polskiego szczególną wymowę w tym czasie miały zamach na papieża Jana Pawła II 13 maja 1981r. i śmierć 28 maja 1981r. kardynała Wyszyńskiego. Szczególnie ważnym wydarzeniem w 1981 roku był IX Zjazd PZPR i walka o jego demokratyczny charakter. Władze starały się zablokować demokratyczne procedury, stąd zaczęły działać tzw. poziomki", czyli struktury poziome w ramach PZPR, poza oficjalnymi strukturami partii. Zostały one rozbite przez kierownictwo PZPR, a ich liderzy usunięci z partii. Zjazd PZPR, który odbył się w lipcu 1981r. nie przyniósł żadnego rozstrzygnięcia, ale we władzach partii znalazło się wielu działaczy uznawanych za tzw. partyjny beton" (tzw. twardogłowi"), np. S. Olszowski, A. Siwak, M. Milewski. W sierpniu (3-5) 1981 r. kolumna 13 Konflikty wokół Solidarności zob. w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia m.in. str. 137, , , , Sprawa NSZZ RI Solidarność i tzw. prowokacja bydgoska zob. w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia str. 170, , ,

9 pojazdów Solidarności" została zablokowana pod budynkiem KC PZPR w Warszawie, co potęgowało wzrost napięcia. 15 We wrześniu 1981r. odbył się Zjazd Solidarności" ( Solidarność" liczyła wtedy 9,5 mln członków) 16. Zjazd wystosował (8 września) Posłanie do narodów Europy Wschodniej" w obronie praw człowieka wywołało prawdziwą histerię władz PRL i państw sąsiednich. 13 września 1981r. odbyło się posiedzenie Komitetu Obrony Kraju (KOK), na którym przeważało zdanie o konieczności powstrzymania kontrrewolucji". Powołano zespół, który miał udział w przygotowywaniu stanu wojennego (faktycznie plan konfrontacji był przygotowywany od listopada 1980r.). W październiku 1981r. usunięto Stanisława Kanię ze stanowiska I sekretarza KC PZPR, a gen. W. Jaruzelski został szefem PZPR (będąc już szefem rządu, ministrem obrony narodowej). Jesienią miały miejsce prowokacje w kopalniach Szczygłowice" i Sosnowiec". W listopadzie 1981r. rozpoczął się strajk w WSI w Radomiu, a w jego konsekwencji strajki solidarnościowe studentów w całym kraju. 2 XII 1981r. przy pomocy ZOMO złamano siłą strajk studentów WOSP. W Radomiu Komisja Krajowa Solidarności" zagroziła strajkiem powszechnym, gdyby władze chciały przypuścić atak na związek. Potwierdziła to, gdy zebrała się ponownie w Gdańsku w dniach XII 1981r. 17 Rozdział II. Stan wojenny w Polsce Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. W nocy z 12/13 grudnia 1981r. Rada Państwa PRL wprowadziła stan wojenny 18. Został on wprowadzony przez Radę Państwa mimo, iż była sesja Sejmu (jedyny głos sprzeciwu to głos Ryszarda Reiffa z PAX-u). Dopiero później Sejm 15 Sytuacja w PZPR, zob. w: W. Roszkowski Historia Polski str i str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia m.in. str , 162, , , , , , Zob. J. Holzer Solidarność Geneza i historia. str Konflikty władza- Solidarność przed wprowadzeniem stanu wojennego zob. w: W. Roszkowski Historia Polski str , J. Holzer Solidarność Geneza i historia m.in. str

10 zatwierdził dekret Rady Państwa o stanie wojennym. Wprowadzono godzinę milicyjną, ograniczono łączność i możliwość podróżowania, wprowadzono militaryzację zakładów pracy, zakaz organizowania zgromadzeń i strajków, zawieszono wydawanie prasy, zawieszono działalność organizacji społecznych, w tym Solidarności". Internowano ok. 6,6 tys. działaczy Solidarności", a dla równowagi" także niektórych działaczy PZPR, w tym Edwarda Gierka. Poinformowano o powstaniu Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON - tzw. Wrony"), na której czele stanął gen. Wojciech Jaruzelski. Za próby protestów nastąpiły aresztowania, a sądy wydawały wyroki w trybie doraźnym. Najwyższy wyrok wydał Sąd Marynarki Wojennej w Gdyni za próbę strajku w WSM w Gdyni (Ewa Kubasiewicz skazana na 10 lat więzienia). Na ulicach pojawiły się czołgi i transportery opancerzone, silne patrole wojska i MO. Do zakładów pracy wprowadzono wojskowe grupy operacyjne, wojskowych komisarzy, atmosferę grozy i strachu podsycały ją wojskowe mundury spikerów w telewizji. Odpowiedzią na stan wojenny stały się strajki w wielu zakładach pracy. 14 grudnia 198lr. w Stoczni Gdańskiej powstał Krajowy Komitet Strajkowy na czele z wiceprzewodniczącym KK Mirosławem Krupińskiem. W nocy z 14/15 grudnia 1981r. wojsko i ZOMO złamały strajk w Stoczni Gdańskiej. W nocy 15 grudnia 1981r. wojsko i ZOMO spacyfikowały Stocznię Szczecińską im. A. Warskiego rozbijając komitet strajkowy na czele z Mieczysławem Ustasiakiem i Andrzejem Milczanowskim. Mimo to protest w Stoczni Szczecińskiej przyjął formę strajku włoskiego i trwał dalej (władze go w końcu złamały zamykając Stocznię i wysyłają pracowników na urlop). Strajk prowadziła także Stocznia Gryfia. Szybko złamano strajk w szczecińskim Polmozbycie. 15 grudnia 1981r. złamano strajk we Wrocławskim Pafawagu" i w kopalni Manifest Lipcowy"( gdzie użyto broni palnej. 16 grudnia 1981r. spacyfikowano Hutę Lenina i WSK Świdnik oraz kopalnię Wujek", gdzie na skutek użycia broni palnej przez pluton specjalny MO zginęło 9 górników, a wielu zostało rannych. 19 grudnia 1981r. zostały spacyfikowane Zakłady Azotowe w Puławach, a 23 grudnia 1981r. Huta Katowice. 22 grudnia 1981r. załamał się strajk w kopalni Ziemowit", a 28 XII 1981r. zakończył się ostatni strajk w grudniu 1981r. w kopalni Piast" (był to rekord w długości prowadzenia strajku pod ziemią na głębokości kilkuset metrów). 17 grudnia 1981 r. na ulice Gdańska wyszły dziesiątki tysięcy demonstrantów, nastąpiła brutalna akcja ZOMO, użyto broni palnej. Po pacyfikacji strajków przystąpiono na ogromną skalę do represji. Usuwano z pracy tysiące ludzi (weryfikacja), usuwano tych, którzy nie podpisali deklaracji lojalności ( lojalki"). Następowały aresztowania, kolejne osoby były internowane 19. Opór. Podziemne struktury Solidarności". Zewnętrznym wyrazem oporu stały się hasła na murach ( Zima wasza, wiosna nasza"), ulotki i oporniki, czy znaczki Solidarności". Dzień 30 stycznia 1982 r. prezydent USA Ronald Reagan ogłosił dniem solidarności z Polską. Tego dnia obok symbolicznych świec palonych w oknach polskich mieszkań na ulice Gdańska 18 Kulisy wprowadzenia stanu wojennego m.in. por. w: W. Roszkowski Historia Polski str , Jerzy Eisler Ocena stanu badań i refleksja współczesna nad stanem wojennym w: Stan wojenny w skali kraju i Pomorza Zachodniego. Informacje, źródła, refleksje. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Instytut Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum państwowe w Szczecinie i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu 26 listopada 2004r. Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Machałek i Jana Pacholaka. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin 2005 str , Lech Kowalski, Jak przygotowywano stan wojenny, Gazeta Polska , Ryszard Jerzy Kukliński Raport z osaczonego kraju, Gazeta Polska, r., Jan Olaszek Wyrok na Solidarność w: Sierpień 80. Reżym i naród, Rzeczpospolita, r. 19 Opór wobec wprowadzenia stanu wojennego zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , Stan wojenny Nasz Dziennik, r., 20 lata temu. Stan wojenny, Głos Szczeciński, r., red. Antoni Dudek Stan wojenny w Polsce , IPN, Warszawa 2003, Stan wojenny w skali kraju i Pomorza Zachodniego. Informacje, źródła, refleksje. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Instytut Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum państwowe w Szczecinie i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu 26 listopada 2004r. Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Machałek i Jana Pacholaka. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin 2005

11 wyszły tysiące manifestantów, nastąpił atak ZOMO i wielogodzinne starcia. 13 lutego 1982r. do demonstracji doszło w Poznaniu, wielu manifestantów odniosło ciężkie obrażenia na skutek brutalnej akcji milicji. 22 kwietnia 1982r. powstała konspiracyjna Tymczasowa Komisja Koordynacyjna S" TKK (B.Lis, Z. Bujak, W. Hardek, W. Frasyniuk). Obok niej powstawały inne formy oporu, m.in. Ogólnopolski Komitet Oporu (OKO; E. Szumiejko), Solidarność Walcząca (Konrad Morawiecki), Komitet Oporu Społecznego (KOS), czy Międzyzakładowy Robotniczy Komitet Solidarności" (MRK"S") w Warszawie. MRK"S" opowiadał się za czynnym oporem, TKK nastawiła się na tzw. długi marsz" (lansowany przez środowiska korowskie). MRK"S" zorganizował radio Solidarność" (Zbigniew i Zofia Romaszewscy), wezwał do manifestacji w dniach 1 i 3 maja 1982r. 20 Wiosna nasza. 1 maja 1982 r. na ulice wielu miast w Polsce wyszło tysiące manifestantów (m.in. w Warszawie, Gdańsku, Szczecinie, Krakowie). MO wówczas nie interweniowała. Manifestacje przebiegały spokojnie. 3 maja 1982r. ponownie dziesiątki demonstrantów, często po mszach świętych, wyszło na ulice. Tym razem interwencja ZOMO była niezwykle brutalna. Wielogodzinne starcia miały miejsce w Warszawie, Szczecinie (podpalono hotel MSW), Gdańsku (także tu demonstranci przy użyciu butelek z benzyną zaatakowali obiekty MSW). 4 maja 1982r. do demonstracji ponownie doszło w Szczecinie, 13 V 1982 r. w Krakowie, w 13 czerwca we Wrocławiu. Na fali tych nastrojów TKK wezwała do wielkich manifestacji w całej Polsce w dniu 31 sierpnia 1982r sierpnia 1982r. na ulice 66 miast w Polsce wyszły tysiące demonstrantów. W wyniku akcji ZOMO zatrzymano 6 tys. osób, na skutek użycia broni palnej 3 osoby zginęły w Lubinie. Do szczególnie zaciętych starć doszło we Wrocławiu, w Gdańsku Nowej Hucie, na mniejszą skalę w Warszawie, czy w Szczecinie. W niektórych miastach starcia powtórzyły się jeszcze 1 września 1982r. (często sprowokowane przez MO, m.in. w Częstochowie, Lubinie). Złamanie manifestacji wzmocniło pewność władz co kontroli sytuacji w kraju (także aresztowanie W. Frasyniuka) i zapewne miało wpływ na delegalizację Solidarności" 22. Rozwiązanie Solidarności". 8 października 1982r. Sejm przyjął ustawę o związkach zawodowych, która rozwiązywała wszystkie dotychczasowe związki zawodowe. Na jej podstawie miały powstawać nowe związki (tzw. neozwiązki"). Odpowiedzią na ten ruch władz był spontaniczny strajk w Stoczni Gdańskiej. Nie został on jednak poparty przez TKK, która wezwała do ogólnokrajowego protestu w dniu 10 listopada 1982 r. Zakończył się całkowitą klęskę (władze przygotowane do konfrontacji uniemożliwiły protesty, 8-godzinny 20 Tworzenie się struktur konspiracyjnych Solidarności zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , red. Antoni Dudek Stan wojenny w Polsce , IPN, Warszawa 2003, Stan wojenny w skali kraju i Pomorza Zachodniego. Informacje, źródła, refleksje. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Instytut Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum państwowe w Szczecinie i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu 26 listopada 2004r. Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Machałek i Jana Pacholaka. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin Opór społeczny w pierwszych miesiącach stanu wojennego por. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str. 380, red. Antoni Dudek Stan wojenny w Polsce , IPN, Warszawa 2003, Stan wojenny w skali kraju i Pomorza Zachodniego. Informacje, źródła, refleksje. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Instytut Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum państwowe w Szczecinie i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu 26 listopada 2004r. Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Machałek i Jana Pacholaka. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin 2005, w szczególności skala represji w: Stan wojenny Nasz Dziennik, r. str. II 22 Opór społeczny w pierwszych miesiącach stanu wojennego zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str. 380, red. Antoni Dudek Stan wojenny w Polsce , IPN, Warszawa 2003, Stan wojenny w skali kraju i Pomorza Zachodniego. Informacje, źródła, refleksje. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Instytut Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum państwowe w Szczecinie i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu 26 listopada 2004r. Praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Machałek i Jana Pacholaka. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin 2005, Stan wojenny Nasz Dziennik, r.

12 strajk nie odbył się). 18 października 1982r. Sejm wprowadził tymczasowe uregulowania w okresie zawieszenia stanu wojennego, a 31 grudnia 1982r. Rada Państwa zawiesiła stan wojenny (ale skazywano dalej z dekretu o stanie wojennym), wprowadzono częściową amnestię. Władze za wszelką cenę usiłowały udowodnić, że w kraju następuję normalizacja" i te jej etap zakończyło powstanie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON) z Janem Dobraczyńskim na czele (PRON w 1983r. zastąpił FJN). Równocześnie władze starały się zastraszyć społeczeństwo. Temu celowi służyły zaocznie wydane wyroki na ambasadorów PRL, którzy sprzeciwili się wprowadzeniu stanu wojennego (Rurarz, Spasowski), Zdzisława Najdera, dyrektora RWE. Mimo kolejnych aresztowań 1 i 3 maja 1983r. odbyły się manifestacje Solidarności" w wielu miastach (Warszawa, Gdańsk, Nowa Huta, Wrocław, Szczecin), doszło do starć z ZOMO. 12 maja 1983r. zginął na komisariacie w Warszawie Grzegorz Przemyk, syn poetki Barbary Sadowskiej (sprawa Przemyka). W czerwcu 1983r. miała miejsce pielgrzymka papieża do Polski. Zgromadziła ona miliony wiernych, w wielu transparentach widniały hasła Solidarności", w niektórych miasta po zakończeniu mszy dochodziło do starć z ZOMO. Po wizycie papieża przeprowadzono dalszy ciąg normalizacji". W lipcu 1983r. po zmianie konstytucji PRON zastąpił FJN, a z dniem 22 lipca 1983r. zniesiono stan wojenny. Zlikwidowano instytucje internowania, ale 11 przywódcom S" oraz członkom KOR postawiono inne zarzuty i aresztowano, ogłoszono częściową amnestię. 25 sierpnia 1983r. wicepremier Mieczysław Rakowski przybył do Stoczni Gdańskiej by przekonywać, że to Solidarność" była winna wprowadzeniu stanu wojennego. Wystąpienie wicepremiera był całkowitą porażką. Natomiast 31 sierpnia 1983r. tysiące demonstrantów wyszły na ulice wielu miast, doszło do strać z ZOMO. 5 października 1983r. Lech Wałęsa otrzymał pokojową nagrodę Nobla, co było ogromnym ciosem propagandowym dla ekipy gen. Jaruzelskiego i wzmacniało Solidarność" i samego Wałęsę wobec władz PRL. Władze odpowiedziały zaostrzeniem kursu, m.in. wyrazem tego stała się wojna o krzyże" (najbardziej dramatyczna w szkole w Miętnem). 19 października 1984r. został porwany, a następnie zamordowany przez funkcjonariuszy SB ksiądz Jerzy Popiełuszko. Wywołało to ogromne oburzenie, doprowadzono do procesu zabójców księdza, ale nie próbowano wyjaśnić sprawy do końca (sugerowano jedynie, że mogła być to prowokacja wymierzona w generała Jaruzelskiego). Manifestacyjny pogrzeb księdza Popiełuszki zgromadził w Warszawie kilkaset tysięcy ludzi. Ale opór społeczny zaczął wygasać. Wprawdzie w dniach 1 i 3 maja 1984r. (Warszawa, Gdańsk, Szczecin, Nowa Huta, Wrocław) na ulice wyszły tysiące demonstrantów, ale nie było ich już tak wielu jak wcześniej, mniejsza też była ich determinacja w starciu z ZOMO. Te formy oporu zaczęły się wyczerpywać, brakowało wiary, że mogą one zmienić politykę władz, stawały się raczej wyrazem symbolicznego sprzeciwu 23. Rozdział III. Porozumienia okrągłego stołu". Początki III RP Zmiany społeczne i polityczne. W czerwcu 1984r. odbyły się wybory do rad narodowych, a październiku 1985r. odbyły się wybory do Sejmu (opozycja wezwała do ich bojkotu). Ogłoszono kolejną amnestię, premierem został Jerzy Messner (gen. Jaruzelski zrezygnował z tej funkcji). W 1986r. miały miejsce słabe manifestacje rocznicowe (1 i 3 maja, 31 sierpnia, 23 Opór społeczny i polityka władz PRL w latach zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , red. Antoni Dudek Stan wojenny w Polsce , IPN,

13 11 listopada). We wrześniu 1986r. przeprowadzono kolejną amnestię, teraz częściej sprawy kierowano do kolegiów ds. wykroczeń niż do sądów. Pojawiły się nowe zjawiska społeczne, do życia polityczne i społecznego wchodziły nowe pokolenia, które coraz mniej pamiętały starą" Solidarność" i jej autorytety. W 1984r. (1 maja) na ulicach Gdańska pojawił się Ruch Społeczeństwa Alternatywnego (RSA), potem Międzymiastówka Anarchistyczna. W 1985r., po aresztowaniu Marka Adamkiewicza ze Szczecina (przed Sierpniem'80 działacza SKS we Wrocławiu, potem NZS na WSP w Szczecinie) za odmowę złożenia przysięgi wojskowej, powstał Ruch Wolność i Pokój (WiP). Zaczęła rosnąć w siłę radykalna Solidarność Walcząca (Kornel Morawiecki), zaczęła odbudowywać swoje rozbite w okresie stanu wojennego struktury Konfederacja Polski Niepodległej - KPN, z czasem powstał tzw. drugi NZS, a wśród młodzieży szkół średnich Federacja Młodzieży Walczącej (FMW). Powstała także radykalna, całkowicie odrzucająca socjalizm i dotychczasowe formy oporu Liberalno- Demokratyczna Partia Niepodległość" (LDP"N"), daleko na lewo od niej była odbudowywana PPS na czele z Janem Józefem Lipskim. 1 czerwca 1987r. zainaugurowała swoją działalność Pomarańczowa Alternatywa majora" Frydrycha. Władze od momentu powołania w ZSRR na stanowisko I sekretarza KPZR Michaiła Gorbaczowa nie mogły stosować tak brutalnych form represji jak do tej pory. Zdawano sobie sprawę, że opozycji już nie da się zniszczyć, że choć osłabiona, staje się zjawiskiem trwałym dla PRL. Jednak na razie władze nie były skłonne do podjęcia dialogu z opozycją. Z drugiej strony, w części kręgów opozycyjnych narastało przekonanie, że przy pomocy słabych rocznicowych manifestacji i odbijanych na powielaczach gazetek, wobec słabnącego oporu społecznego nie wygra się z władzą. Z kolei część radykalnych środowisk młodzieżowych coraz bardziej negatywnie odnosiła się do starych" działaczy Solidarności" 24. Skutki społeczne i gospodarcze stanu wojennego. Stan wojenny wzmocnił negatywne zjawiska w gospodarce. Wyprowadzenie na ulice tysięcy czołgów, wozów opancerzonych, dziesiątków tysięcy żołnierzy było przedsięwzięciem kosztownym (zużycie sprzętu, benzyna, rezerwy strategiczne, dodatkowe uposażenie dla kadry). Utrzymywanie na dużym poziomie liczebnym i w stałej gotowości dużych sił milicyjnych, konieczność przerzucania dużych kolumn ZOMO do różnych miast dla tłumienia manifestacji, zużycie sprzętu, konieczność zakupów nowego sprzętu za dewizy było także kosztowne. Stan wojenny pogłębił także takie negatywne zjawiska jak apatia, alkoholizm, zniechęcenie, wycofywanie się z życia społecznego ( wewnętrzna emigracja"), poczucie przegranej, zmarnowanych szans, z chwilą gdy ponownie można było uzyskać paszport setki tysięcy młodych i przedsiębiorczych Polaków opuściło kraj na zawsze. Stan wojenny był także okazją do awansu dla tych, którzy bez skrupułów wykorzystali fakt wyrzucania tysięcy ludzi z pracy, tych, którzy nie podpisali lojalek", zostali aresztowani, internowani, czy skazani, (a w przypadku szkolnictwa wyższego także na skutek pseudoreformy usunięci z zajmowanych stanowisk), by zająć ich miejsca. Decydowała lojalność i dyspozycyjność wobec władzy a nie kompetencje. Władze nie wykorzystały szansy jaką dawał stan wojenny do przeprowadzenia głębokich reform społeczno-gospodarczych. Pod osłoną stanu wojennego przeprowadzono jedynie drastyczną podwyżkę cen w lutym 1982r. Jednak nie nastąpiły po niej żadne głębsze zmiany systemu gospodarczego. Dopiero narastający ciężki kryzys i pierestrojka" w ZSRR skłoniły do pewnych zmian. Władze zadeklarowały przeprowadzenie II etapu reformy gospodarczej. W tym celu przeprowadzono referendum w tej sprawie w listopadzie 1987r. Jednak ze względu na niedostateczną frekwencję zakończyło się więc porażką władz. Władze jednak 24 Sytuacja w Polsce w latach por. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , Leszek Biernacki, Nie można zdezerterować młodzieżowy bunt 1988 roku w: W przededniu Wielkiej Zmiany. Polska w 1988 roku, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk, Materiały z konferencji zorganizowanej w Gdańsku, 25 listopada 2008 roku przez Wydział Muzealno-Archiwalny i Bibliotekę Europejskiego Centrum Solidarności

14 kontynuowały pseudoreformy. W 1987r. powołano urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (Ewa Łętowska). Powołano także w grudniu 1986r. Społeczną Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa (przy gen. Jaruzelskim, funkcja od 1985r.). Znalazł się w niej m.in. Skubiszewski, ale większość znanych osób odmówiła w niej udziału. W lutym 1988r. rozpoczęła się tzw. reforma Messnera-Rakowskiego ( urealnienie cen"), czyli wprowadzono drastyczną podwyżkę cen. Wywołała ona skutki, których ani władza, ani solidarnościowa" opozycja się nie spodziewały 25. Michaił Gorbaczow. Perestrojka w ZSRR. W 1982r. zmarł Leonid Breżniew, a jego miejsce zajął Jurij Andropow. Po śmierci Andropowa I sekretarzem KC KPZR został Konstantin Czernienko., a po jego śmierci w 1985 r. jego miejsce zajął Michaił Gorbaczow. Zainicjował on program pierestrojki (przebudowy), głasnosti (jawności). Powodem tych działań stał się kryzys ZSRR spowodowany kryzysem gospodarczym i społecznym oraz narastającą luką technologiczną. Z jednym celów polityki Gorbaczowa było pozyskanie opinii publicznej na Zachodzie, a drugim taka przebudowa ZSRR, która uratowałaby to państwo pozwalając partii komunistycznej na kontrolę sytuacji. Pierejestrojka i głasnost' oznaczały także odrzucenie doktryny Breżniewa i zgodę na zmiany w krajach bloku komunistycznego, m.in. zapewne temu celowi służyła wizyta Gorbaczowa w Polsce w lipcu 1988 r. Być może także w tym czasie władze zaczęły być skłonne do jakiejś formy dialogu i porozumienia, jednak na warunkach władz. Być może także temu celowi służył tajny" memoriał Mieczysława Rakowskiego o rozmowach z opozycją a będący formą wysondowania nastrojów po obu stronach 26. Strajki 1988 roku. 25 kwietnia 1988r. nastąpił strajk komunikacji miejskiej w Bydgoszczy, poparty przez oficjalne związki zawodowe (OPZZ) mający charakter ekonomiczny (był odpowiedzią na urealnienie" cen z lutego 1988 r.). Jednak strajk, który wybuchł 26 kwietnia 1988r. w Nowej Hucie miał już inny charakter, gdyż protestujący domagali się przywrócenia Solidarności". 29 kwietnia 1988 r. wybuchł strajk w Hucie Stalowa Wola także pod hasłem powrotu Solidarności". Wprawdzie po demonstracji siły ze strony ZOMO i wojska (produkcja zbrojeniowa) załamał się po jednym dniu, ale był kolejnym dowodem na zmianę nastrojów w Polsce. 1 maja 1988r. miały miejsce manifestacje w różnych miastach Polski, na szersza skalę niż do tej pory. 2 maja 1988r. rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej (została ona całkowicie odizolowana od miasta przez siły ZOMO). W nocy z 4/5 maja 1988 r. nastąpiła niezwykle brutalna pacyfikacja Huty Lenina przez ZOMO. W tej sytuacji, wobec braku poparcia i groźby podobnej pacyfikacji, załamał się strajk w Stoczni Gdańskiej 27. W czerwcu 1988r.odbyły się wybory do rad narodowych, a w lipcu 1988r. Polskę odwiedził Michaił Gorbaczow. 15 VIII 1988r. rozpoczął się strajk w kopalni Manifest Lipcowy", a następnie do strajku dołączyło kilkanaście następnych kopalni. W Jastrzębiu-Zdroju ( Manifest Lipcowy") powstał MKS, a strajkujący domagali się przywrócenia Solidarności". 17 sierpnia 1988 r. zastrajkował port w Szczecinie i WPKM, 20 VIII 1988r. Port Północny w Gdańsku. 22 sierpnia 1988r. zastrajkowała Stocznia Gdańska, a w Hucie Stalowa Wola także ponownie rozpoczął się strajk. W dniach sierpnia 1988r. władze przeprowadziły pacyfikację 25 Zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str Zob. m.in. w W. Roszkowski Historia Polski str , str. 394, Antoni Dudek Historia Polityczna Polski , Wydawnictwo Arcana, Kraków 2007 str , Wanda Jarząbek, Na szachownicy wielkich mocarstw. Polska w kontekście międzynarodowym roku 1988 w: W przededniu Wielkiej Zmiany. Polska w 1988 roku, 27 Przyczyny i przebieg strajków kwietniowo-majowych zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , A. Dudek Historia Polityczna Polski str , Wojciech Morawski, Pełzająca katastrofa. Gospodarka polska w latach osiemdziesiątych w: W przededniu Wielkiej Zmiany. Polska w 1988 roku, Leszek Biernacki, Nie można zdezerterować młodzieżowy bunt 1988 roku w: W przededniu Wielkiej Zmiany. Polska w 1988 roku

15 niektórych zajezdni tramwajowych w Szczecinie. Jednak dalej trwały strajki w zajezdni w Dąbiu, szczecińskim porcie, także w Stalowej Woli, Gdańsku i na Śląsku. 26 sierpnia 1988r. minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak zaproponował rozmowy okrągłego stołu (roli pośrednika podjął się Episkopat Polski). Jednak strajki trwały nadal, choć po demonstracjach siły i akcjach ZOMO na Śląsku liczba strajkujących kopalni malała z dnia na dzień. 31 sierpnia 1988r. doszło do spotkania Kiszczak-Wałęsa. Lech Wałęsa za obietnicę legalizacji Solidarności" zobowiązał się wygasić" strajki. Decyzja Wałęsy wywołała oburzenie części strajkujących, którzy nie chcieli zaprzestać protestu bez żadnych gwarancji ze strony władz. 31 sierpnia 1988r. na prośbę Wałęsy zaprzestali strajku protestujący na Wybrzeżu Gdańskim. 2 września 1988r. na Szczecinie i Stalowej Woli, a 3 września 1988r. w Jastrzębiu-Zdroju 28. Jednak po zakończeniu strajków na protestujących spadły represje, a M. Rakowski, który po Messnerze (IX 1988r.) przejął funkcję premiera, rozwiązał Stocznię Gdańską. 31 stycznia 1989r. przeprowadzono komercjalizację" przedsiębiorstw państwowych i wprowadzono wolny obrót dewizami (kantory). Rozpoczęła się tzw. nomenklaturowa prywatyzacja. Władze wystąpiły przeciw udziałowi A. Michnika i J. Kuronia w rozmowach okrągłego stołu" jako ekstremistom". Władze rozmontowały ustawiony w Jabłonnej k. Warszawy okrągły stół. 11 listopada 1988r. ZOMO rozpędziło manifestacje w kilku miastach (Gdańsk, Katowice, Poznań). 30 listopada 1988r. miała miejsce telewizyjna debata Wałęsa-Miodowicz (szef OPZZ), przegrana przez tego ostatniego. 18 grudnia 1988r. powstał Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie. Jego sekretarzem został Henryk Wujec. W styczniu 1989r. na posiedzeniu władz PZPR zapadła zgoda partii na rozmowy z opozycją (po groźbie dymisji ze strony Rakowskiego i Jaruzelskiego). Przeciw rozmowom opowiadały się radykalne grupy opozycyjne (SW, KPN, Grupa Robocza KK oraz inne lawinowo powstające radykalne grupy antykomunistyczne). Porozumienia okrągłego stołu". Obrady okrągłego stołu trwały w dniach od 6 lutego do 5 kwietnia 1989r. Szczegółowe uzgodnienia zapadały przy tzw. podstolikach (obrady plenarne rozpoczęły i zakończyły obrady okrągłego stołu"). Miejscem, gdzie rozstrzygano najbardziej drażliwe kwestie były spotkania, które odbywały się w Magdalence. Rozmowy toczyły się pomiędzy stroną koalicyjno-rządową (tworzona przez siły znajdujące się w PRON-ie, czyli PZPR, SD, ZSL, PZKS, UChS, PAX) a stroną opozycyjnosolidarnościową". Ustalenia okrągłego stołu" stanowiły polityczna podstawę pod zmiany ustrojowe. Prawnie wprowadzono je nowelizacją konstytucji, której dokonał Sejm 7 kwietnia 1989r. Zniesiono Radę Państwa, a wprowadzono urząd Prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat) o bardzo dużych uprawnieniach (także dotyczących stanów wyjątkowych). Wprowadzono dwuizbowy parlament, z Sejmem (nazwany kontraktowym"), do którego jednorazowo wybory miały być limitowane. Ustalono, że 65% miejsc w Sejmie przypadnie przedstawicielom PZPR, ZSL, SD oraz stronnictwom prorządowym, natomiast o pozostałe 35% ubiegać się będą mogli kandydaci bezpartyjni. 7 kwietnia 1989 roku Sejm zmienił ordynację wyborczą według ustalonego z góry parytetu mandatów. Dla PZPR zarezerwowano 173 mandaty, dla ZSL - 76, dla SD - 27, natomiast dla PAX - 10, Unii Chrześcijańsko-Społecznej - 8, i Polskiego Związku Katolicko-Społecznego - 5. Zaledwie 161 pozostałych mandatów miało zostać obsadzonych w wyniku wolnych wyborów. Ordynacja była bardzo skomplikowana. Głosowanie polegało nie na zakreślaniu 28 Przyczyny i przebieg strajków sierpniowo-wrześniowych zob. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , A. Dudek Historia Polityczna Polski str. 16, Andrzej Milczanowski, Siły sprawcze okrągłego stołu na Pomorzu Zachodnim w: Narodziny III Rzeczypospolitej Pomorze Zachodnie w latach , red. Małgorzata Machałek, Jan Pacholak, Wydawnictwo Dokument Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie, Szczecin 2006, Leszek Biernacki, Nie można zdezerterować młodzieżowy bunt 1988 roku w: W przededniu Wielkiej Zmiany. Polska w 1988 roku

16 jednego nazwiska, ale skreślaniu wszystkich pozostałych poza kandydatem, na którego chciał oddać swój głos wyborca. 425 posłów wybieranych było w 108 kilkumandatowych okręgach wyborczych, a 35 miało być wybranych z tzw. listy krajowej, na której umieszczone były nazwiska najważniejszych polityków koncesjonowanych przez władze PRL. Na mocy porozumień uzyskano zgodę na legalizację NSZZ Solidarność" i NSZZ RI Solidarność" (natomiast jeszcze dłużej potrwał spór o rejestrację NZS), wyrażono zgodę na powrót do pracy osób z niej wyrzuconych i powrót na uczelnie tych studentów, którzy zostali z nich relegowani, zapadła zgoda władz na tzw. okienka" w TV i Gazetę Wyborczą" 29. Wybory 4 czerwca 1989r. Rząd Tadeusza Mazowieckiego. Frekwencja borach w wyniosła 62%. Większość posłów i senatorów komitetów obywatelskich ( drużyna Lecha") została wybrana w I turze (frekwencja ponad 50 %). W sumie Solidarność" uzyskała wszystkie mandaty w puli dla bezpartyjnych (35%) i 99 na 100 mandatów senatorskich (przegrał jedynie Piotr Baumgart ze Szczecina w Pile z Henrykiem Stokłosą). Na 241 mandatów "koalicyjnych", jakie były obsadzane w okręgach, w pierwszej turze obsadzone zostały zaledwie trzy. Katastrofą okazała się lista krajowa. Tylko dwóch z 35 peerelowskich prominentów na tej liście uzyskało wymagane 50 proc. głosów w skali kraju i tym samym mandaty poselskie. 12 czerwca został wydany dekret Rady Państwa w sprawie zmiany ordynacji wyborczej (33 wakujące mandaty z listy krajowej wybierano w okręgach, razem z nieobsadzonymi mandatami z I tury). 18 czerwca odbyła się II tura wyborów. Działacze Komitetu Obywatelskiego "Solidarność" - oprócz kampanii na rzecz tych spośród kandydatów opozycji, którzy nie zdobyli mandatów 4 czerwca - zachęcali wyborców do poparcia osób kandydujących na nieobsadzone w I turze "mandaty koalicyjne" jako "mniejszego, lecz nieuniknionego zła". Ta manipulacja dokonała się za zgodą kierownictwa Solidarności". W Sejmie i Senacie posłowie Solidarności" utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP) na którego czele stanął Bronisław Geremek. Marszałkiem Senatu został Mikołaj Kozakiewicz, Senatu Andrzej Stelmachowski. Na początku lipca 1989r. Adam Michnik w Gazecie Wyborczej zaproponował słynny układ wasz prezydent, nasz premier. Jednak większość Solidarności" była przeciw braniu odpowiedzialności bez pełnej możliwości rządzenia. 19 lipca 1989r. Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydenta, którym został generał Wojciech Jaruzelski (otrzymał 270 głosów, czyli o jeden głos ponad wymagane 269 głosów - dzięki faktycznemu poparciu przez 7 posłów i senatorów OKP). Wynik ten oznaczał, iż część sojuszników PZPR z ZSL i SD nie poparła generała Jaruzelskiego. Sam W. Jaruzelski zrezygnował z funkcji szefa PZPR, a jego miejsce zajął Mieczysław Rakowski. Wojciech Jaruzelski na premiera desygnował szefa MSW gen. Czesława Kiszczaka (uzyskał on większość w Sejmie, ale nie zdołał utworzyć rządu). Upadł pomysł stworzenia rządu wielkiej koalicji (OKP, PZPR, ZSL, SD). Wówczas Lech Wałęsa wysunął koncepcję rządu opartego o OKP, ZSL i SD. Porozumienie w tej sprawie zostało zawarte 17 sierpnia 1989r. 24 sierpnia 1989r. Sejm powierzył Tadeuszowi Mazowieckiemu misję stworzenia rządu. 12 września 1989r. powstał rząd na czele z premierem Tadeuszem Mazowieckim (szefem MSW został gen. Czesław Kiszczak, MON - gen. Florian Siwicki, MSZ - Krzysztof Skubiszewski, 29 Kulisy i przebieg rozmów okrągłego stołu por. m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , A. Dudek Historia Polityczna Polski str , Jerzy Eisler, Rok 1989 ewolucja czy rewolucja w: Narodziny III Rzeczypospolitej Pomorze Zachodnie w latach , red. Małgorzata Machałek, Jan Pacholak, Wydawnictwo Dokument Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie, Szczecin 2006, Piotr Bączek Jak majstrowano okrągły stół, Gazeta Polska, , Jan Maria Jackowski, Wybory 4 czerwca 1989 zwycięstwo kontrolowane Nasz Dziennik , Gazeta na Okrągły Stół dodatek do Gazety Wyborczej , Antoni Dudek, Poślizg kontrolowany. Władze PRL wobec zmiany sytuacji społeczno-politycznej w: W przededniu Wielkiej Zmiany., Jan Skórzyński, Wyboista droga do dialogu. Solidarność i władze PRL od maja do grudnia 1988 roku w: W przededniu Wielkiej Zmiany.

17 ministrem finansów i wicepremierem został Leszek Balcerowicz, ministrem opieki społecznej Jacek Kuroń). W swoim expose premier zapowiedział politykę grubej kreski 30. Następowały kolejne zmiany. Rozwiązano ORMO (listopad 1989r.), w kwietniu 1990r. przekształcono MO w policję państwową, SB zlikwidowano i powstał UOP (po odejściu Kiszczaka na czele MSW stanął Krzysztof Kozłowski w lipcu 1990r.). Prof. Adam Strzembosz. został I Prezesem Sądu Najwyższego. Rzeczpospolita Polska. 29 XII 1989r. Sejm wprowadził zmiany do konstytucji (nowelizacja konstytucji PRL z 1952r.). Konstytucja przywróciła nazwę państwa Rzeczpospolita Polska. Na mocy nowelizacji skreślono Wstęp oraz Rozdział II (Ustrój społeczno-gospodarczy). Obok zmiany nazwy godłem państwa stał się wizerunek orła białego w koronie na czerwonym polu" (odpowiednia ustawa z 9 II 1990r.). Fundamentalną zmianą był zapis, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej". Konstytucja stanowiła że W Rzeczypospolitej władza zwierzchnia należy do Narodu". Dopuszczono zasadę pluralizmu politycznego oraz zagwarantowano swobodę działalności gospodarczej wszystkich podmiotów niezależnie od formy własności. Rozdział IV. Powstanie Solidarności -80 Geneza podziału Solidarności Nowe zjawiska społeczne, załamywanie się masowego oporu społecznego po 1985, zmiany w ZSRR spowodowane nową polityką Michaiła Gorbaczowa (pierestrojka i głasnost ), szeroka amnestia dla więźniów politycznych i zmiana form represji stosowanych przez władze PRL zaczęły skłaniać część kierownictwa Solidarności do zmiany dotychczasowej taktyki. 29 września 1986r. Lech Wałęsa powołał obok tajnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej (TKK) jawną Tymczasową Radę NSZZ Solidarność" (Zbigniew Bujak, Bogdan Borusewicz, 30 Przebieg, wyniki i ocenę wyborów 4 czerwca 1989 roku por.m.in. w: W. Roszkowski Historia Polski str , A. Dudek Historia Polityczna Polski str , Piotr Bączek Jak majstrowano okrągły stół, Gazeta Polska, , Jan Maria Jackowski, Wybory 4 czerwca 1989 zwycięstwo kontrolowane Nasz Dziennik

18 Władysław Frasyniuk, Tadeusz Jedynak, Bogdan Lis, Janusz Pałubicki, Józef Pinior). Dokonana przez Wałęsę selekcja działaczy doprowadziła do powstania z kolei Grupy Roboczej Komisji Krajowej. Równocześnie na podstawie obowiązującej ustawy o związkach zawodowych niektórzy działacze Solidarności" (np. Stanisław Możejko ze Świnoujścia) zaczęli od 1986 roku tworzyć jawne komitety Solidarności". Zgodnie z ustawą można było stworzyć tymczasową komisję zakładową i do czasu rejestracji (lub jej braku) przez sąd był to w świetle prawa legalny komitet. Sądy ostatecznie odmawiały rejestracji takich komitetów. W piśmie z dnia 20 września 1987r. grupa 27 czołowych działaczy Solidarności wystąpiła do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie nieważności dwóch dokumentów z okresu stanu wojennego ograniczających działalność związkową, tj. Zarządzenia nr 51 Prezesa Rady Ministrów z 13 grudnia 1981 roku i art. 52 ustawy o związkach zawodowych z dnia 8 października 1982r. i przywrócenia tym samym legalnego działania NSZZ Solidarność 31.Dokument ten podpisali m.in. Grzegorz Durski, Lech Dymarski, Andrzej Gwiazda, Mieczysław Gil, Seweryn Jaworski, Tadeusz Jedynak, Marian Jurczyk, Stanisław Kocjan, Jan Rulewski, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Palka, Andrzej Rozpłochowski, Andrzej Słowik, Anna Walentynowicz, Stanisław Wądołowski, Zbigniew Romaszewski, a także Henryk Wujec. Treść tego dokumentu miał także zaaprobować Lech Wałęsa, ale ostatecznie go nie podpisał 32. Równocześnie w oświadczeniu z dnia 20 września 1987r. grupa 22 członków Komisji Krajowej sprzed 13 grudnia 1981 r. zaczęła domagać się od Wałęsy jej zwołania 33. Oświadczenie to m.in. podpisali Grzegorz Durski, Lech Dymarski, Andrzej Gwiazda, Mieczysław Gil, Seweryn Jaworski, Marian Jurczyk, Stanisław Kocjan, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Palka, Andrzej Rozpłochowski, Jan Rulewski, Andrzej Słowik, Anna Walentynowicz, Stanisław Wądołowski, Zbigniew Romaszewski. Jako powód wskazali oni na wielość różnych struktur Związku (m.in. Tymczasowa Rada Solidarności, TKK, Grupa Robocza Komisji Krajowej), szkodliwą z punku widzenia interesów i celów Solidarności. Na temat tego listu wypowiedział się 14 października 1987r. na łamach podziemnego Tygodnika Mazowsze rzecznik prasowy Solidarności Janusz Onyszkiewicz 34. Odrzucił on możliwość zwołania posiedzenia Komisji Krajowej, równocześnie zarzucił części sygnatariuszy listu brak aktywności związkowej i budowanie swojej pozycji na dawnym mandacie związkowym. Kolejnym krokiem prowadzącym ku podziałowi Solidarności było rozwiązanie w dniu 25 października 1987r. TKK i powołanie w miejsce TR S i TKK Krajowej Komisji Wykonawczej (KKW) NSZZ Solidarność. Było to ewidentnie sprzeczne z postulatami sygnatariuszy list 22. Grupa Robocza KK w oświadczeniu z dnia 21 listopada 1987r. podziękowała TKK za dotychczasową działalność, jednocześnie jednak krytykując ją za brak przekazania swych kompetencji legalnym władzom Związku, tj. Komisji Krajowej 35. Grupa Robocza KK w kolejnym oświadczeniu wyraziła swoje uznanie dla odwagi i determinacji osób tworzących jawne komitety założycielskie Solidarności", ale uznała jednak, że prowadzi to raczej do powstania nowego związku, a ich aktywność powinna polegać na budowie jawnych, tymczasowych struktur Związku 36. W oświadczeniu także datowanym 21 listopada 1987r. Grupa Robocza Komisji Krajowej odrzuciła zarzuty Janusza Onyszkiewicza i 31 Marek Zagajewski Pęknięty dzban. Wybór dokumentów Związku Solidarność , Uniwersytet Szczeciński Katedra Filozofii, Szczecin 1991, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str. 60

19 wezwała do jego odwołania 37. W oświadczeniu z dnia 19 grudnia 1987 roku Grupa Robocza KK uznała się za organ roboczy Komisji Krajowej NSZZ Solidarność funkcjonujący do czasu wznowienia działalności przez Komisję Krajową 38. W kolejnym oświadczeniu z 17 stycznia 1988r. wezwała z kolei do wznowienia działalności Prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarność w składzie z 1981r. 39 W dniu 24 stycznia 1988r. doszło do spotkania przedstawicieli Grupy Roboczej KK z Przewodniczącym Komisji Krajowej Lechem Wałęsą 40, a w lutym tego roku Lech Wałęsa wystąpił z pojednawczym listem do członków Grupy Roboczej 41. Równocześnie jednak wystąpił on z listem do działaczy powołanej przez siebie KKW, w którym stwierdził, że działacze Grupy Roboczej powinni zaprzestać swoich publicznych wystąpień 42. Na list L. Wałęsy odpowiedziała Grupa Robocza KK w piśmie z dnia 27 lutego 1988r. 43 Dziękując za list Przewodniczącemu KK, działacze Grupy Roboczej KK zarzucili jednak ludziom skupionym wokół Wałęsy upolitycznianie Solidarności, które zagraża zasadniczemu celowi związku zawodowego jakim powinna być ochrona interesów pracowniczych, przejmowanie Związku przez jedną grupę polityczną, eliminowanie tych osób, które zostały uznane za przeciwników, stosowanie cenzury w prasie związkowej, przekazywanie środków finansowych na działania tylko jednej frakcji Związku, a metody działania określili jako zbliżone do zamachu stanu, niezgodne z poczuciem sprawiedliwości i uczciwości. W kolejnym liście do Lecha Wałęsy wystosowanym 14 maja 1988r., a więc po już załamaniu się majowych strajków, działacze Grupy Roboczej podkreślali, że nadal uznają Lecha Wałęsę za przywódcę Solidarności oraz zaproponowali wspólną działalność 44. Jako ważne warunki takiego współdziałania wskazywali na przywrócenie Prezydium KK i współpracę z Grupą Roboczą oraz zakończenie polityki intryg i przestrzeganie statutu NSZZ Solidarność. Miesiąc później, 18 czerwca 1988r. działacze Grupy Roboczej jeszcze raz zwrócili się do Lecha Wałęsy o zmianę polityki finansowej Związku, faworyzującej tylko jedną frakcję Solidarności, określoną przez nich jako lewicową oraz wyrazili obawę, że dotychczas prowadzone działania będą służyły rozbijaniu Związku 45. Po sierpniowych strajkach roku 1988 i przedłużającym się pacie związanym z zapowiadanymi rozmowami okrągłego stołu, 18 grudnia 1988r. w Gdyni odbyło się kolejne spotkanie działaczy Solidarności" kontestujących politykę Lecha Wałęsy i jego otoczenia. W podjętej wówczas uchwale zażądano zwołania Komisji Krajowej do 30 stycznia 1989r. 46 Podpisali ją m.in.: Grzegorz Durski, Andrzej Gwiazda, Seweryn Jaworski, Marian Jurczyk, Stanisław Kocjan, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Palka, Andrzej Rozpłochowski, Jan Rulewski, Andrzej Słowik, Stanisław Wądołowski. Niezwykle ważnym elementem tego spotkania był projekt stanowiska dotyczącego sytuacji w kraju, bardzo krytyczny wobec polityki gospodarczej i społecznej prowadzonej przez ówczesne władze, a przygotowany przez Andrzeja i Joannę Gwiazdów 47 oraz projekt stanowiska dotyczący sytuacji wewnątrz Solidarności przygotowany przez Grzegorza Palkę, Jerzego Kropiwnickiego i Andrzeja Słowika 48. Zostało ono przyjęte w styczniu 1989r. W stanowisku tym zarzucono brak demokratycznych procedur, posługiwanie się komunistycznymi metodami w zarządzaniu Związkiem w postaci 37 tamże,str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str tamże, str. 85

20 tzw. centralizmu demokratycznego i etyki rewolucyjnej polegającej na braku szacunku dla własnych członków i statutu organizacji. Równocześnie wezwano do rekonstrukcji władz Solidarności i jej programu z uwzględnieniem katolickiej nauki społecznej jako podstawy programowej oraz jasnej deklaracji w sprawie obniżania się poziomu życia, pogarszania się warunków pracy oraz bezrobocia. W stanowisku odrzucono także możliwość przekształcania Solidarności w partię polityczną. Sytuacja wewnątrz Solidarności uległa kolejnej zmianie po podpisaniu w dniu 5 kwietnia 1989r. porozumień okrągłego stołu i w ich wyniku zarejestrowaniu w dniu 17 kwietnia 1989r. NSZZ Solidarność. W dniu 20 maja 1989r. został wystosowany apel do członków NSZZ Solidarność podpisany przez 25 działaczy Solidarności, wśród których znajdowali się m.in.: Andrzej Gwiazda, Seweryn Jaworski, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Palka, Andrzej Słowik, Jan Rulewski, Romuald Szeremietiew, Grażyna Wendt, Daniel Podrzycki, Edward Mizikowski oraz działacze z Pomorza Zachodniego (Marian Jurczyk, Stanisław Wądołowski, Stanisław Kocjan, Grzegorz Durski oraz Marian Korkus ze Szczecinka) 49. W tym apelu krytycznie odniesiono się do porozumień okrągłego stołu, wyrażając równocześnie niepokój z powodu braku publikacji załączników tego porozumienia, podkreślono, że rolą związku zawodowego jest obrona praw pracowniczych, a nie współrządzenie państwem, wzywając na koniec do przeprowadzenia demokratycznych wyborów w NSZZ Solidarność oraz do współdziałania w ramach Porozumienia na Rzecz Przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ Solidarność. 4 czerwca 1989r. odbyły się tzw. wybory kontraktowe, które zakończyły się sukcesem kandydatów Komitetu Obywatelskiego Solidarność, a w ich wyniku powstał Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP). 10 czerwca 1989r. w Szczecinie 99 działaczy Solidarności z całej Polski podpisało się pod uchwałą uczestników Porozumienia na Rzecz Przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ Solidarność. 50 W uchwale tej padło dramatyczne pytanie, czy NSZZ Solidarność zarejestrowany 17 kwietnia 1989r. jest tym samym Związkiem, który powstał w wyniku protestu robotniczego i umów społecznych Sierpnia 1980r. oraz przetrwał represje, czy mamy już dwa związki, czy nadal jeden?. Odpowiadając na to pytanie sygnatariusze apelu wyrazili wolę posiadania jednego Związku, ale jasno stwierdzili, że droga do tego prowadzi poprzez demokratyczne wybory, w których działacze różnych struktur Solidarność będą uczestniczyć na równych prawach. Pod tą uchwała podpisali się m.in.: Wojciech Ziembiński, Kazimierz Świtoń, Andrzej Gwiazda, Seweryn Jaworski, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Palka, Andrzej Słowik, Romuald Szeremietiew, Władysław Siła-Nowicki, Jerzy Przystawa, Daniel Podrzycki, Edward Mizikowski, Krzysztof Wolf, Hanna Łukowska-Karniej, oraz bardzo duża grupa działaczy z Pomorza Zachodniego (Marian Jurczyk, Stanisław Wądołowski, Stanisław Kocjan, Grzegorz Durski, Marian Korkus, Ryszard Śnieg, Stefan Kuczyński, Bogusław Filarowicz, Janina Trojanowska, Tadeusz Matuszewski, Marian Korczak, Andrzej Michałowski, Maria Olszewska, Jadwiga Dziewiałtowicz, Zbigniew Koziarski, Henryk Maj, Antoni Alejski, Władysław Diakun, Krzysztof Sałaciński, Teresa Sawicka, Marek Marciniak, Ireneusz Steć, Eugeniusz Janiszewski, Zenon Meller, Witold Syguda, Robert Horodeczny, Witold Koralewski, Edward Rochatyński, Jan Wojtowicz, Henryk Strzelczyk, Piotr Jurczyk, Jan Rosiek, Andrzej Jagoszewski, Tadeusz Zaniewicz, Czesław Podkowiak, Jarosław Rynkiewicz, Bogusław Terpiłowski, Henryk Selwesiuk, Józef Gaj, Marian Korkus, Tadeusz Baran, Stanisław Maculewicz, Marian Cieszewski, Tadeusz Małek, Jerzy Janc, Zbigniew serafin, Sławomir Staniak, Jarosław Kaczorowski, Sławomir Ponikowski, Józef Wojtowicz, Marek Chudowski, Barbara Szymańska, Mieczysław Gruda. 49 tamże, str tamże, str. 99