Mszaki Beskidu Żywiecko-Orawskiego

Transkrypt

1 Mszaki Beskidu Żywiecko-Orawskiego Przewodnik do sesji terenowych Warsztatów Briologicznych Sekcji Briologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Soblówka 3-6 wrzesień 2009 Autorzy opracowania Henryk Klama, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska, ul. Willowa 2, Bielsko-Biała, hklama@ath.bielsko.pl Anna Salachna, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska, ul. Willowa 2, Bielsko-Biała, aradzioch@ath.bielsko.pl Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku Białej Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska

2 SPIS TREŚCI PROGRAM WARSZTATÓW BRIOLOGICZNYCH... 3 W BESKIDZIE ŻYWIECKIM... 3 UWAGI WSTĘPNE... 5 I. CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA BESKIDU ŻYWIECKO-ORAWSKIEGO... 5 II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SZATY ROŚLINNEJ III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FLORY WĄTROBOWCÓW BESKIDU ŻYWIECKO- ORAWSKIEGO IV. POZIOME ZRÓŻNICOWANIE FLORY WĄTROBOWCÓW V. WĄTROBOWCE I GLEWIKI PODGRUP OSZUSU I WIELKIEJ RYCERZOWEJ W GRUPIE WIELKIEJ RACZY VI. OGÓLNA DANE O FLORZE MCHÓW VII. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH REZERWATÓW PRZYRODY Rezerwat przyrody Oszast Rezerwat przyrody Muńcoł LITERATURA DO ROZDZIAŁU VII

3 PROGRAM WARSZTATÓW BRIOLOGICZNYCH W BESKIDZIE ŻYWIECKIM SOBLÓWKA K. ŻYWCA, 3-6 WRZEŚNIA 2009 R. Sekcja Briologiczna Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej czwartek przyjazd, rejestracja i zakwaterowanie uczestników Eksploracja briologiczna doliny potoku Cicha Powitanie uczestników (dr Anna Rusińska, dr hab. Henryk Klama prof. ATH) Sesja referatowa: 1) Badania muskologiczne w Beskidzie Żywieckim (dr hab. Adam Stebel) 2) Wątrobowce Beskidu Żywiecko-Orawskiego (dr hab. Henryk Klama prof. ATH ) Kolacja Po kolacji praca własna uczestników, w tym oznaczanie zebranych materiałów piątek Śniadanie I sesja terenowa: dolina potoku Urwisko, rezerwat Oszast i Las za Kołaczem Obiad Oznaczanie zebranych materiałów Sesja referatowa: Badania geobotaniczne mszaków jako podstawa ich ochrony (dr hab. Henryk Klama prof.ath) Ognisko sobota Śniadanie II sesja terenowa: rezerwat Muńcoł i rezerwat Vychylovské skálie (Słowacja) Obiad Oznaczanie zebranych materiałów Wolna trybuna (zapraszamy do przygotowania krótkich raportów ze swoich badań); Zebranie członków Sekcji Briologicznej. Tematy: przyszłoroczne warsztaty terenowe, publikacje briologiczne (wprowadzenie dr A. Rusińska) Ognisko niedziela Śniadanie Zwiedzanie gospodarstwa agroturystycznego z degustacją oscypków Zakończenie warsztatów 3

4 4

5 UWAGI WSTĘPNE Niniejsze opracowanie przygotowano na potrzeby warsztatów briologicznych organizowanych przez Sekcję Briologiczną Polskiego Towarzystwa Botanicznego oraz Instytut Ochrony i Inżynierii Środowiska Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej. Warsztaty odbywają się w miejscowości Soblówka w gminie Ujsoły w województwie śląskim. Pod względem geograficznym teren ten przynależy do Beskidu Żywieckiego, a w jego obrębie do Beskidu Żywiecko-Orawskiego, grupy Wielkiej Raczy oraz podgrupy Oszusu i podgrupy Wielkiej Rycerzowej. Ponadto warto wspomnieć, że obszar Beskidu Żywiecko-Orawskiego, na który składają się grupy górskie Wielkiej Raczy i Pilska, pokrywa się niemal całkowicie z powierzchnią Żywieckiego Parku Krajobrazowego i jego strefy ochronnej. Rozdziały I-V podano za opracowaniem Klamy (1996). Tam też znajduje się wykaz cytowanej w tych rozdziałach literatury. I. CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA BESKIDU ŻYWIECKO- ORAWSKIEGO Położenie, obszar i granice Beskid Żywiecko-Orawski rozciąga się od Przełęczy Zwardońskiej (686 m n.p.m.) na zachodzie po Przełęcz Glinne (809 m n.p.m.) na wschodzie (Ryc. 1) i niemal całkowicie pokrywa się z Beskidem Żywiecko-Orawskim, który jest jednym z czterech regionów wyróżnionych przez Kondrackiego (1994) w obrębie mezoregionu Beskidu Żywieckiego. Ryc. 1. Położenie Beskidu Żywiecko-Orawskiego na tle Karpat Zachodnie (za Białecka 1982, nieco zmienione). 1 Beskid Żywiecko-Orawski; 2 tereny powyżej 1000 m n.p.m. W polskiej części Beskidu Żywiecko-Orawskiego północno-zachodnią granicę wyznaczają: potok Roztoka, potok płynący przez wieś Nieledwia (dopływ Soły) oraz rzeka Soła, na odcinku od Milówki do Wieprza (po ujście potoku Juszczynka do Soły); granicę północną dolny bieg potoku Juszczynka, potok płynący przez wieś Trzebinia (dopływ Koszarawy) oraz rzeka Koszarawa, na odcinku od Sporysza do Jeleśni (po ujście potoku Kaminna); wschodnią zaś 5

6 potok Glinny (od Przełęczy Glinne) i dolny bieg potoku Kaminnna po ujście do Koszarawy. Linię oddzielającą grupę Wielkiej Raczy od grupy Pilska stanowi Przełęcz Ujsolska (Glinka; 845 m n.p.m.), potoki Glinka i Ujsoła oraz rzeka Soła (Ryc. 2). Według KONDRACKIEGO (1994) do grupy Pilska należą ponadto tereny leżące od linii wyznaczonej przez Przełęcz Glinne oraz potoki Glinny i Kaminna, po linię Przełęczy Głuchaczki (832 m n.p.m.), potoku Przybyłka i rzeki Koszarawy, na odcinku od Przyborowa do Jeleśni. Ten niewielki obszar przez niektórych geografów zaliczany jest już do Pasma Babiogórskiego. Powierzchnia Beskidu Żywiecko-Orawskiego w granicach Polski liczy około 510 km 2 powierzchni rzutowanej, z czego na grupę Wielkiej Raczy przypada około 230 km 2, a na grupę Pilska około 280 km 2. Maksymalne rozmiary terenu w kierunkach głównych wynoszą, 39 km (SW-NE) i 17 km (SE-NW). Dla potrzeb analizy poziomego zróżnicowania flory przyjmuje się podział Beskidu Żywiecko-Orawskiego na szesnaście podgrup (mikroregionów) (Ryc. 3); siedem z nich znajduje się w obrębie grupy Wielkiej Raczy (Zabawa, Rachowiec, Oźna, Wielka Racza, Będoszka, Wielka Rycerzowa i Oszus), dziewięć zaś w obrębie grupy Pilska (Krawców Wierch, Lipowska, Romanka, Pilsko, Sucha Góra, Prusów, Magura, Kiczora i Kotlina Jeleśniańska). Za osobne podgrupy uznano masywy, które tworzą, dobrze wyróżniające się jednostki morfologiczne, wznoszą się więcej niż 100 m nad oddzielającą je przełęcz i zajmują względnie duży obszar (por. Białecka 1982). Nazwy podgrup przyjęto od głównych szczytów. Ryc. 2. Szkic topograficzny badanego terenu (oryg.) 6

7 Ryc. 3. Podział Beskidu Żywiecko-Orawskiego na mniejsze jednostki terenowe (mikroregiony masywy górskie) (podział grupy Pilska za Białecką 1982; podział grupy Wielkiej Raczy - oryginalny); 1 granice mikroregionów; 2 granica między grupami Wielkiej Raczy i Pilska; I Zabawa; II Rachowiec; III Oźna; IV Wielka Racza; V Będoszka; VI Wielka Rycerzowa; VII Oszus; VIII Krawców Wierch; IX Lipowska; X Romanka; XI Pilsko; XII Sucha Góra; XIII Prusów; XIV Magura; XV Kiczora; XVI Kotlina Jeleśniańska Ukształtowanie powierzchni Charakterystyczną cechą, morfologii Beskidu Żywiecko-Orawskiego jest układ głównych grzbietów. W grupie Wielkiej Raczy ma on charakter czworoboku, którego kośćcem jest główny wododział Karpat Zachodnich i zarazem grzbiet graniczny z następującymi szczytami: Skalanka (867 m n.p.m.), Przysłóp Wielki (1037 m), Wielka Racza (1236 m), Orło (1119 m), Wielka Rycerzowa (1226 m), Beskid Bednarów (1093 m), Oszus (1147 m), Jaworzyna (1052 m). Linia grzbietu głównego jest tu falista i przebiega przeciętnie na wysokości od 1000 do 1100 m n.p.m. Od grzbietu głównego odchodzi kilka odgałęzień, tj. grzbiety Rachowca (951 m), Oźnej (952 m) i Jaworzyny (1020 m) w kierunku zachodnio-wschodnim, w kierunku północno-południowym zaś grzbiety Będoszki Wielkiej (1142 m) oraz Rycerzowej (1207 m), z dwoma ramionami zachodnim, ze szczytem Młada Hora (995 m) i wschodnim, ze szczytem Muńcuł (1165 m). Z kolei grupa Pilska ma postać wielokrotnego rozrogu, z kilkoma głównymi węzłami górskimi (Lipowską, Romanką i Pilskiem) oraz punktami zwornikowymi (Trzy Kopce, Rysianka). Cechują 7

8 się one wyższą przeciętną wysokością grzbietu głównego, który w najwyższym punkcie grupy i całego badanego terenu, tj. na Pilsku, osiąga 1557 m wysokości. Grzbiety i doliny biegną tutaj najczęściej w jednym z dwóch kierunków: z południowego zachodu na północny wschód oraz z północnego zachodu na południowy wschód. Morfologia grup Wielkiej Raczy i Pilska wykazuje cechy rzeźby młodej. Wierzchołki szczytów są szerokie, kopulaste i nie rozcięte przez potoki. Wysokości względne na ogół znacznie przekraczają 300 m; regułą są stoki o nachyleniu ; często spotyka się stoki urwiste, o nachyleniu ponad 45. Potoki płyną w wąskich, wciosowych dolinach o niewyrównanym profilu podłużnym i niewykształconym dnie. Zbocza tych dolin są wypukłe i często erozyjnie podcięte. Morfologię terenu urozmaicają liczne, drobne elementy rzeźby powstałe w czwartorzędzie. Do nich należą skały, rumowiska, osuwiska, rowy rozpadlinowe, terasy i stożki napływowe. Najczęściej spotykanymi formami skalnymi są rumowiska powstałe w wyniku rozpadu blokowego lub w wyniku ruchów osuwiskowych na stromych zboczach (Ziętara 1976). Doliny potoków są również bogate w odsłonięcia skalne. Natomiast właściwe formy skalne są bardzo rzadkie. Występują one na wierzchołkach w postaci materaców skalnych, np. na Pilsku i Lipowskiej, bądź też jako pojedyncze skałki wypreparowane ze zboczy, np. na północnym ramieniu Pilska w miejscu zwanym Skałki", na północnych stokach Boraczego Wierchu lub północno-zachodnich stokach Wielkiej Rycerzowej. Rowy rozpadlinowe spotyka się tylko w wierzchołkowych partiach Romanki. Częste natomiast są osuwiska zboczowe i dolinowe, zwłaszcza na Romance (Sikora, Zytko 1960). Do utworów czwartorzędowych należą ponadto terasy akumulacyjne w dolinach rzek oraz stożki napływowe, które tworzą się u wylotu dolin bocznych. Hipsometrię badanego terenu przedstawia rycina 2. Warto podkreślić, że blisko 75% powierzchni rzutowanej zajmuje piętro regla dolnego ( m n.p.m.); regiel górny ( m n.p.m.) zajmuje około 13% powierzchni, na piętro subalpejskie zaś przypada tylko 40 ha, tj. około 0,07%. Najniższy punkt terenu znajduje się przy ujściu Juszczynki do Soły (300 m n.p.m.), natomiast najwyższy to Góra Pięciu Kopców (ok m n.p.m.), niedaleko szczytu Pilska (1557 m n.p.m.), który położony jest po stronie słowackiej. Budowa geologiczna Beskid Żywiecko-Orawski prawie w całości pokrywają utwory fliszowe wieku paleogeńskiego. Ogniwem dominującym i zajmującym największy obszar są tu piaskowce magurskie. Są one jednocześnie głównym elementem grzbietotwórczym, z którego zbudowane są najwyższe szczyty: grzbiety Wielkiej Raczy, Wielkiej Rycerzowej, Jaworzyny, Pilska, Romanki, Lipowskiej i Boraczego Wierchu (Ziętara 1972). Nieco bardziej urozmaiconą budowę mają północne stoki Pilska i Szczawiny oraz Boraczego Wierchu, Lipowskiej i północno-zachodnie stoki Romanki. Powierzchniowo dominują tu piaskowce ciężkowickie i pasierbickie oraz pstre łupki i warstwy hieroglifowe. Występujące tu skały mają różną, zawartość węglanu wapnia i różną łatwość jego wypłukiwania ze spoiwa. Jednak utwory fliszowe są w ogóle ubogie w węglan wapnia. Istotną rolę pełnią ponadto utwory czwartorzędowe. Są to głównie żwiry i gliny budujące terasy akumulacyjne w dolinach rzek oraz stożki napływowe. Do utworów tych należą także gliny zwietrzelinowe pokrywające powierzchnie terenu cienką powłoką. Większe nagromadzenie glin ma miejsce u podnóża stoków, głównie w dolinie Soły powyżej terasy wysokiej (Sikora, Żytko 1960). Gleby 8

9 Gleby należą do grupy gleb terenów górzystych (Komornicki 1981). Najbardziej rozpowszechnione są tu gleby brunatne i bielicowe. Pierwotne gleby brunatne, o różnie wykształconym profilu, były głównym typem gleb regla dolnego. Zostały one jednak znacznie przekształcone w wyniku działalności gospodarczej człowieka. W niższych położeniach zajęte są przez uprawy i w większości ulęgły niszczącym procesom erozyjnym. Stały się przez to płytkie, kamieniste i ubogie w biogeny. Z kolei w wyższych partiach regla dolnego gleby te zostały zajęte przez monokultury świerkowe i również uległy degradacji (Lazar 1957). Gleby bielicowe rozpowszechnione są w reglu górnym i w kosówce. Często mają one cechy gleb szkieletowych, zwłaszcza na kamienistych stokach Romanki, Lipowskiej, Pilska i Wielkiej Rycerzowej. W zależności od stopnia wykształcenia profilu rozwijają się na nich różne typy zbiorowisk roślinnych. Na całym odcinku dolnej Soły i Koszarawy oraz w dolnych biegach większych potoków (Ujsoła, Roztoka, Żabnica, Sopotnia Mała i Wielka, Krzyżówka) rozwijają się mady lekkie i średnie lub kamieniste. Na inicjalnych madach kamienisto-żwirowych rosną zbiorowiska łęgowe, natomiast próchnicze, średnio ciężkie i mocne mady zajęte są pod uprawy. Gleby bagienne nie zajmują dużych powierzchni. Ich enklawy, rozproszone po całym terenie, zajęte są przez wilgotne łąki, oligo- i eutroficzne młaki oraz olsy. Na Lipowskiej i Pilsku spotyka się niewielkie płaty gleb torfowych (Lazar 1957). Sieć wodna Części polska Beskidu Żywiecko-Orawskiego położona jest w całości w obrębie dorzecza Soły, w jego źródliskowej części. Gęstą sieć wodną tworzą tu promieniście ułożone potoki, przeważnie o prostolinijnym biegu, zbierane przez większe cieki: Roztokę, Sól, Ujsołę, Żabnicę, Sopotnię, Koszarawę i Kaminną. Większość potoków ma swoje źródła w pasie od 800 do 1100 m n.p.m. Najwyżej położone są źródła potoku Glinny (ok m n.p.m.), wypływającego z północnowschodniego stoku Pilska. Rozległością, swoich obszarów źródliskowych wyróżniają się potoki Cichy, Żabnica i Sopotnia Wielka (Ziemońska 1981). Potoki omawianych grup cechują się dużymi spadkami o znacznej sile erozyjnej. Poziom lustra wody tych cieków ulega dużym wahaniom w ciągu roku. Jedynie Soła jest typową górską rzeką o szybkim prądzie i oligotroficznych wodach, silnie nagrzewających się w okresie letnim (Bombówna 1960). Do rzadkości należą tutaj zbiorniki wód stojących. Częste natomiast są miejsca trwale podmokle, o ombrofilno-terrestrycznej gospodarce wodnej, rozmieszczone na terasach dolin, stokach i wierzchowinach szczytowych. Występują one jako wykapy, wysięki i źródliska, najczęstsze zaś i najbardziej charakterystyczne są młaki położone w najwyższych rejonach (od około 1150 do 1500 m n.p.m.). Na szczycie Lipowskiej spotyka się torfowiska zasilane wodą opadową. 9

10 Klimat Zróżnicowanie klimatyczne Beskidu Żywiecko-Orawskiego uzależnione jest od urozmaicenia morfometrycznego tego obszaru. Znaczna rozpiętość profilu pionowego terenu przyczynia się do wystąpienia piętrowości zjawisk klimatycznych. W związku z tym Hess (1965) wyróżnił tutaj cztery piętra klimatyczne, przyjmując jako kryterium podziału średnią roczną temperaturę powietrza. Izotermy roku +6, +4 i +2 C, które przebiegają na wysokości 680, 1080 i 1400 m n.p.m., wyznaczają granice pomiędzy poszczególnymi piętrami klimatycznymi, tj. umiarkowanie ciepłym, umiarkowanie chłodnym, chłodnym i bardzo chłodnym. Jedynie wierzchołek Pilska (powyżej 1400 m) znajduje się w bardzo chłodnym piętrze klimatycznym, którego średnie wieloletnie temperatury roku wahają się w granicach od 0 do +2 C. Grzbiety górskie głównego wododziału karpackiego i bocznych odgałęzień, wznoszące się powyżej 1080 m, znajdują się w piętrze chłodnym, o średnich rocznych temperaturach od +2 do +4 C. Natomiast przeważająca część terenu obejmuje piętro umiarkowanie chłodne (od 680 do 1080 m) i umiarkowanie ciepłe (do 680 m). Długość okresu wegetacyjnego wykazuje znaczne zróżnicowanie. Okres ten u podnóża pasma rozpoczyna się w pierwszych dniach kwietnia i trwa do pierwszych dni listopada (około 210 dni); na wysokości 1080 m trwa od początku maja do trzeciej dekady października (około 170 dni), zaś na wysokości 1400 m od połowy maja do drugiej dekady października (około 145 dni). Roczne sumy opadów wahają się w granicach od 800 mm, w położeniach najniższych, do 1600 mm w najwyższych. Najwilgotniejszy klimat mają północno-zachodnie stoki Romanki, najsuchszy natomiast kotliny, np. Kotlina Żywiecka. Wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza klimat staje się coraz bardziej wilgotny. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną u podnóży pasma wynosi 83 dni, na wysokości 1000 m 145, przy górnej granicy lasu 185, zaś na szczycie Pilska wzrasta do 200 dni. W piętrze chłodnym i bardzo chłodnym opady śnieżne przeważają nad deszczowymi, a pokrywa śnieżna zalega większą część roku. Przeważają wiatry z kierunków zachodnich. Liczba dni z silnym wiatrem waha się od 20, w położeniach najniższych, do 60 w najwyższych (Hess 1965). Różnice w warunkach hipsometrycznych grup Wielkiej Raczy i Pilska wpływają na różnice klimatyczne między nimi. Grupa Pilska charakteryzuje się ostrzejszym i wilgotniejszym klimatem, zwłaszcza w rejonach południowych (Hess, Leśniak 1981). II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SZATY ROŚLINNEJ Według podziału geobotanicznego (Pawłowski 1977) Beskid Żywiecki należy do Podokręgu Śląsko-Babiogórskiego, Okręgu Beskidy i Działu Karpaty Zachodnie. W związku ze znacznym zróżnicowaniem ukształtowania pionowego terenu, wykształciły się cztery piętra roślinności: pogórze, regiel dolny, regiel górny i subalpejskie. Ten ogólny obraz pionowego rozmieszczenia roślinności nie odbiega od układów obserwowanych w innych pasmach beskidzkich. Należy jednak zaznaczyć, że na naturalny układ pięter roślinności nakładają się tu dwa wtórne piętra gospodarcze, związane z działalnością człowieka. Dla odróżnienia od pięter naturalnych, Białecka (1982) używa dla nich określenia kraina". Od podnóży po około 800 (850) m n.p.m. rozciąga się kraina upraw, która przedstawia się jako... mozaika pól uprawnych, pastwisk, łąk, zarośli śródpolnych i osiedli ludzkich... (Białecka l.c.). Powyżej występuje kraina monokultur świerkowych, która często graniczy z naturalnymi borami świerkowymi regla górnego. 10

11 Piętro pogórza. Rozciąga się od podnóża do około 550 m n.p.m. i zajmuje około 15% powierzchni rzutowanej omawianego obszaru w granicach Polski. Obecnie jest ono prawie całkowicie zajęte pod uprawy, łąki i osiedla, a jego naturalna roślinność uległa niemal zupełnemu zniszczeniu. O występowaniu niegdyś na tym terenie grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum Tracz. 1962, zespołu przewodniego dla piętra pogórza, świadczą dziś stanowiska niektórych gatunków wyróżniających oraz fitocenozy silnie zdegenerowane, spotykane jeszcze na jego obrzeżach (Denisiuk 1983). Niewielkie płaty grądu wilgotnego zachowały się w Jeleśni, przy ujściu Sopotni do Koszarawy. Podobne fitocenozy obserwowano w Wieprzu, na zboczach teras aluwialnych Soły. Nad rzekami i potokami rzadko spotyka się obecnie płaty nadrzecznej olszyny górskiej Alnetum incanae Aich. et Siegr. 1930, np. w Sopotni Małej, Jeleśni, Ciścu, Milówce i Rycerce. Częściej występują zarośla nadrzecznych wiklin ze związku Salicion albae R. Tx. 1955, których duże skupienia obserwuje się w Żabnicy Małej nad potokiem Żabnica oraz w Rajczy i Milówce nad Sołą. W rzadkich tu zastoiskach powodziowych i starorzeczach (okolice Sopotni i Jeleśni) występują niewielkie płaty zbiorowisk wodnych z rzędu Potametalia Koch 1926 i szuwarowych z rzędu Phragmitetalia Koch Rozpowszechnione są natomiast zbiorowiska łąkowe, zwłaszcza niżowa łąka rajgrasowa Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Oberd Piętro regla dolnego. Rozciąga się od około 550 do około 1150 m n.p.m. i zajmuje blisko 75% powierzchni rzutowanej badanego obszaru. Pierwotna szata roślinna tego piętra ulegała daleko idącym przeobrażeniom. Jak już wspomniano, do wysokości około 800 m n.p.m. rozpościera się kraina upraw, wyżej zaś zdecydowanie panują sztuczne bory świerkowe. Obraz ten znacznie odbiega od naturalnych stosunków niegdyś tu istniejących. Przewodnim zespołem regla dolnego we wszystkich pasmach Beskidów Zachodnich jest żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-fagetum Klika 1927 em. W. Mat O panowaniu niegdyś tego zespołu świadczą obecnie stanowiska gatunków charakterystycznych oraz przestoje starych buków i jaworów, spotykane często w sztucznych świerczynach, przy drogach, nad potokami oraz na porębach. Najlepiej zachowane płaty buczyn chronione są m.in. w rezerwatach przyrody: Oszast", Pod Rysianką" i Śrubita". Równie dobrze wykształcone fitocenozy występują między innymi na północnych stokach Majowa (rez. Dziobaki ) i Rycerzowej (w rejonie źródliskowym Danielki) oraz na wschodnich skłonach Muńcuła (rez. Muńcoł ). Drugim przewodnim zespołem leśnym regla dolnego, zajmującym dolną jego część, był dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy Abieti-Piceetum montanum Szaf., Pawl, et Kulcz em. J. Mat Obecnie zbiorowisko to jest rzadsze (por. Wilczek 1995). Dobrze zachowane fragmenty boru występują między innymi na wschodnich stokach Kikuli, południowych stokach Rachowca, północnych stokach Rycerzowej i na stokach Okrąglej. W roślinności leśnej regla dolnego występują także zbiorowiska rzadziej spotykane, związane ze specyficznym, lokalnym układem warunków ekologicznych: kwaśna buczyna górska Luzulo nemorosae-fagetum (Du Rietz 1923) Markgr em. Meusel 1937, jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum Bartsch 1940 i jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum carpaticum Cel. et Wojt. (1961) 1978 (Wilczek 1995; Żarnowiec, Klama 1994). Do najrzadszych zbiorowisk leśnych badanego terenu należy dolnoreglowy bór jodłowy Galio-Abietetum Oberd Jego płaty rozwijają się głównie w pasie od 800 do 1000 m n.p.m., na południowych i południowo-- wschodnich stokach Lipowskiej, Małej Rycerzowej, Bukowiny i Beskidu Bednarowa (Wilczek 1995). Wzdłuż potoków nieduże powierzchnie opanowują ziołorośla z lepiężnikiem białym Petasitetum albi Zlatn Również nad potokami, zwłaszcza na płaskich terasach zalewowych do wysokości około 900 m n.p.m., spotyka się dość często zbiorowisko olszyny górskiej Alnetum incanae Aich. et Siegr Na licznych powierzchniach źródliskowych, 11

12 szczególnie w górnej części regla, występują płaty moczarów źródliskowych ze świerząbkiem orzęsionym Chaerophylletum hirsuti Celiński et Wojterski 1983 oraz eutroficzne młaki górskie Valeriano-Caricetum flavae Pawł. (1949) Istotnym elementem krajobrazu regla dolnego są półnaturalne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe wprowadzone przez człowieka. W dolnej części regla, na terasach akumulacyjnych rzek i potoków spotykane jest zbiorowisko pastwiskowe Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937, a na stromych, kamienistych stokach zbiorowisko tłoków" Calluno-Nardetum strictae Hrync Najbardziej rozpowszechnione jest tu jednak, zwłaszcza powyżej 800 m n.p.m., bliźniczysko górskie Hieracio--Nardetum Kornas Jego rozlegle płaty występują w wierzchołkowych partiach Wielkiej Raczy, Małej Raczy, Wielkiej Rycerzowej, Rycerzowej, Muńcuła i Bendoszki Wielkiej. Piętro regla górnego. Zajmuje wąski pas, rozciągający się od 1150 (1200) do 1350 (1400) m n.p.m. i obejmuje wierzchołki Wielkiej Raczy, Wielkiej Rycerzowej, Lipowskiej, Romanki, Trzech Kopców, Palenicy, Szczawiny i przyszczytowe partie Pilska (Medwecka-Kornaś, Denisiuk, Dziewolski 1981). Obszar zajęty przez regiel górny stanowi około 13% powierzchni rzutowanej omawianych grup górskich. Naturalnym, dominującym zbiorowiskiem roślinnym tego piętra jest acydofilna, zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa Plagiothecio-Piceetum tatricum (Szaf., Pawl, et Kulcz. 1932) Br.-BL, Vlieg. et Siss em. J. Mat Jej rozlegle i najlepiej zachowane fitocenozy znajdują się pod ochroną w rezerwatach przyrody Pod Rysianką" i Pilsko". Na Pilsku świerczyna górnoreglowa osiąga górną granicę występowania. Jest ona w pełni zachowana na północno-wschod-nich stokach i przebiega na wysokości m n.p.m. Świerczyny rozwijają się na wierzchołkach Wielkiej Raczy i Wielkiej Rycerzowej, pod względem składu gatunkowego upodabniają się do dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego Abieti-Piceetum montanum Szaf., Pawl, et Kulcz em. J. Mat (Denisiuk 1985). W wierzchołkowych partiach Lipowskiej i Romanki spotyka się dość rozległe płaty sudeckiej świerczyny górnoreglowej Calamagrostio villosae-piceetum Schlueter 1969 [ = Plagiothecio- Piceetum hercynicum R. Tx. (1932) 1937] (Wilczek 1995). Rozległe, zwłaszcza w grupie Wielkiej Raczy, bezleśne przestrzenie regla górnego zajęte są przez zbiorowiska półnaturalne. Najbardziej rozpowszechnione jest tu bliźniczysko górskie Hieracio-Nardetum. Wśród jego rozległych płatów występują enklawy równie pospolitych fitocenoz borówczyska czernicowego (zbiorowisko z Vaccinium myrtillus). Na Wielkiej Raczy zbiorowisko z panującą borówką czarną zajmuje prawie całą powierzchnię odlesionego wierzchołka. Na obszarze regla górnego częste są miejsca wilgotne i podmokłe. Zajmują je młaki źródliskowe ze związku Cardamino-Montion Br.-Bl. 1925, zbiorowiska ziołoroślowe, np. Aconitetum firmi Pawl., Sokol. et Wall i Rumicetum alpini Beger 1922 lub torfowiskowe ze związku Sphagnion magellanici Kastner et Flossner 1933 em. Dierss Do najciekawszych pod względem florystycznym należą młaki z Allium sibiricum i Swertia perennis subsp. alpestris, położone na Hali Cebula. Jedynie na wierzchołku Lipowskiej oraz Hali Cebula i Miziowej występują niewielkie płaty torfowiska wysokiego. Piętro subalpejskie. Zajmuje płaski i rozległy wierzchołek Pilska. Na stokach północnych sięga ono do 1400 m, na wschodnich zaś do 1350 m n.p.m. W granicach Polski znajduje się tylko niewielka część tego piętra (około 40 ha); pozostała leży już po stronie słowackiej. Największą powierzchnię zajmują tutaj karpackie zarośla kosodrzewiny Pinetum mughi carpaticum Pawl Wśród łanów kosówki rozwijają się rozległe płaty borówczysk czernicowych, które mają charakter fitocenoz wtórnych. Znacznie mniejsze płaty tworzy borówczysko bażynowe, które występuje tutaj w dwóch podzespołach torfowcowym Empetro-Vaccinietum Br.-Bl sphagnetosum, rosnącym na miejscach bardziej wilgotnych, i płonnikowym Empetro-Vaccinietum Br.-Bl polytrichetosum stricti, na siedliskach 12

13 suchszych. Do zbiorowisk zajmujących dość rozległe powierzchnie należą, ponadto traworośla Calamagrostietum villosae tatricum Pawl., Sokol. et Wall Przy źródłach i wysiękach wody rozwijają się mszarniki źródliskowe ze związku Cardamino-Montion Br.-Bl. 1925, na brzegach cieków zaś spotyka się płaty ziołorośli Aconitetum firmi Pawl., Sokol. et Wall Przy górnej granicy lasu, w strefie przejścia między górnoreglową świerczyną a zaroślami kosówki, rozwija się zubożała postać zespołu Pado-Sorbetum (Hueck 1939) Mat III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FLORY WĄTROBOWCÓW BESKIDU ŻYWIECKO-ORAWSKIEGO Ogólne dane liczbowe Szczegółową charakterystykę flory wątrobowców omawianego pasma górskiego zawiera praca Klamy (1996). Flora wątrobowców Beskidu Żywiecko-Orawskiego liczy 111 taksonów, w tym 107 gatunków, 1 podgatunek i 3 odmiany. Stanowi to około 45% flory Polski. Z kolei flora glewików liczy dwa gatunki (50% flory Polski). W grupie Wielkiej Raczy występuje 81 (78 gatunków, 1 podgatunek i 2 odmiany), zaś w grupie Pilska 108 taksonów wątrobowców (105 gatunków i 3 odmiany). Wątrobowce należą tu do 26 rodzin i 42 rodzajów. Najliczniej reprezentowane są tu rodziny: Lophoziaceae, Scapaniaceae, Jungermannicaeae, Geocalycaceae, Cephaloziaceae i Calypogeiaceae. Do wymienionych rodzin należy około 65% całej flory. W badanej florze największy udział mają gatunki bardzo rzadkie (występują na 1-5 stanowiskach), które wraz z gatunkami rzadkimi (występują na 6-10 stanowiskach) stanowią łącznie około 55% flory. Największe skupienie tych gatunków występuje w masywach górskich Pilska, Lipowskiej, Romanki i Oszusu. Interesujące elementy flory wątrobowców W omawianej florze stwierdzono 33 gatunki (ok. 30% flory), które są rzadkie w Beskidach bądź całych Karpatach Zachodnich. Występują tu ponadto gatunki zagrożone w Europie i Polsce, jak również gatunki podlegające w naszym państwie ochronie. Do interesujących grup gatunków należą: 1. gatunki rzadkie w Karpatach: Harpanthus flotovianus i Scapania lingulata; 2. gatunki rzadkie w Karpatach Zachodnich: Anastrophyllum hellerianum, Harpanthus scutatus, Jungermannia subelliptica, Leiocolea bantriensis, Lophozia ascendens, L. longidens, Mylia anomala, Porella baueri, Riccardia multifida, Scapania paludosa, Tritomaria exsectiformis; 3. gatunki rzadkie w Beskidach Zachodnich: Anastrophyllum minutom, barbilophozia hatcheri, Bazzania tricrenata, Cephaloziella hampeana, Diplophyllum taxifolium, Frullania tamarisci, Geocalyx graveolens, Jungermannia confertissima, J. obovata, Leiocolea heterocolpos, Lophozia obtusa, L. wenzelii, marsupella sprucei, Powella platyphylla, Preissia quadrata, Ptilidium ciliare, Radula lindenbergiana, Scapania helvetica, S. scandica fo. parvifolia, S. subalpina; 4. gatunki zagrożone w Europie: Lophozia ascendens, Porella baueri i Scapania scandica fo. parvifolia; 13

14 5. gatunki zagrożone w Polsce: glewiki: Anthoceros agrestis (kat. E); wątrobowce: Anastrophyllum hellerianum (kat. V), Calypogeia suecica (V), Cephalozia catenulata (V), C. leucantha (V), Fossombronia wondraczekii (E), Frullania tamarisci (E), Geocalyx graveolens (V), Harpanthus scutatus (V), Metzgeria conjugata (V), Nowellia curvifolia (V), Porella platyphylla (E), P. baueri (E), Scapania paludosa (I); 6. gatunki objęte w Polsce ścisłą ochroną prawną: Anastrophyllum hellerianum, Cephalozia catenulata, Geocalyx graveolens, Nowellia curvifolia; 7. gatunki objęte w Polsce ochroną częściową: Bazzania trilobata, Plagiochila asplenioides, Ptilidium ciliare, Trichocolea tomentella. Główny zrąb flory wątrobowców Beskidu Żywiecko-Orawskiego stanowią gatunki górskie (około 63% flory), udział gatunków niżowo-górskich wynosi ok. 31% flory, zaś niżowych ok. 6%. Rozmieszczenie pionowe gatunków Zróżnicowanie morfometryczne Beskidu Żywieckiego znajduje odzwierciedlenie nie tylko w zróżnicowaniu pionowym flory roślin naczyniowych i roślinności, ale również w zmianach liczebności i struktury flory wątrobowców. W omawianej florze pod względem rozmieszczenia pionowegowyróżniają się trzy grupy gatunków: do pierwszej należy 12 gatunków (siedem górskich i pięć niżowo-górskich), które rosną we wszystkich piętrach roślinności; są to przede wszystkim gatunki ogólnogórskie, np. Calypogeia azurea, Blepharostoma trichophyllum, Nardia scalaris, Plagiochila porelloides i niżowoalpejskie, np. Cephalozia bicuspidata, Chiloscyphus pallescens, C. polyanthos i Lophozia ventricosa; wymienione gatunki należą do bardzo częstych i pospolitych składników flory; do grupy drugiej należą wątrobowce występujące w piętrach pogórza oraz regli dolnego i górnego, łącznie 10 gatunków, w tym trzy gatunki górskie, wszystkie reglowe (Conocephalum conicum, Scapania irrigua i S. mucronata) oraz siedem gatunków niżowo-górskich, głównie niżowo-górnoreglowych, np. Lepidozia reptans, Lophocolea bidentata i Pellia epiphylla; trzecią grupę stanowi 19 gatunków występujących w reglach dolnym i górnym oraz w kosówce; wśród nich występują dwa taksony niżowo-górskie (Cephalozia bicuspidata var. lammersiana i Ptilidium pulcherrimum) oraz siedemnaście gatunków górskich o różnym typie zasięgowym: siedem gatunków ogólnogórskich, np. Anastrophyllum minutum, Mylia taylorii i Scapania undulata; pięć gatunków reglowych, np. Calypogeia integristipula, Cephalozia lunulifolia i Jungermannia leiantha; cztery gatunki subalpejskie, np. Jungermannia obovata i Scapania helvetica; jeden gatunek alpejski, tj. Marsupella sprucei. Wymienione wyżej wątrobowce tworzą grupę 41 gatunków (36% flory) wspólnych dla czterech bądź trzech pięter roślinności. Powierzchniowa dominacja regla dolnego znajduje również swój wyraz w liczbowym udziale gatunków wątrobowców i ich stanowisk w tym piętrze. Notowano tu największą liczbę gatunków i ich stanowisk (85,8% flory i 70% stanowisk). Najuboższe pod tym względem jest piętro pogórza. Na uwagę zasługuje stosunkowo duża liczba gatunków znalezionych w piętrze subalpejskim (37,2% flory), które zajmuje tylko około 40 ha powierzchni. 14

15 Preferencje siedliskowe gatunków Największym bogactwem flory odznaczają się siedliska naskalne (ok. 51% flory), obnażonej gleby (47%), kamieni wystających z gleby (42,5%) i potokowe (42,5%). Najmniej gatunków notowano na żwirowiskach nadrzecznych (0,9%), spaleniskach (0,9%), brzegach wód stojących (1,8%), w zatorfieniach (2,7%) i na polach uprawnych (ok. 6%). Na butwiejącym drewnie stwierdzono ok. 30% flory, zaś na pniach żywych drzew ok. 20%. Siedliska nadrzewne porasta mała, ale ekologicznie dobrze wyodrębniona grupa gatunków. Duże preferencje do tego siedliska wykazuje dziewięć gatunków, w tym trzy są dla niego wyłączne. Pod względem florystycznym dobrze wyróżniają się siedliska epiksyliczne. Rośnie na nich 13 gatunków o dużych preferencjach epiksylicznych, w tym dziewięć gatunków obligatoryjnych. Warto podkreślić, że siedliska butwiejącego drewna żywią liczną grupę gatunków zagrożonych w Polsce. IV. POZIOME ZRÓŻNICOWANIE FLORY WĄTROBOWCÓW Zasadniczy wpływ na florę różnych części Beskidu Żywieckiego mają cztery czynniki: zróżnicowanie morfometryczne terenu, klimat, zróżnicowanie siedlisk oraz stopień synantropizacji szaty roślinnej i krajobrazu. Zdecydowanie najbogatszą florę, zarówno pod względem liczby gatunków górskich jak i ogólnej liczby gatunków, stwierdzono w masywie Pilska. Tu występuje największe zagęszczenie wątrobowców wysokogórskich oraz rzadkich i bardzo rzadkich. Pilsko wyróżnia się przez to największą odrębnością florystyczną. Dużym zagęszczeniem wątrobowców górskich i w ogóle dużym bogactwem flory odznaczają się ponadto podgrupy: Rycerzowej, Oszusu, Krawcowego Wierchu, Lipowskiej i Romanki. Wyróżniają się one znacznym skupieniem gatunków bardzo rzadkich i rzadkich oraz wyłącznych. Najuboższą florę i jednocześnie najmniej gatunków górskich mają mikroregiony położone w zachodniej i północnej części rejonu badań, tj. Zabawy, Rachowca, Oźnej, Wielkiej Raczy, Suchej Góry, Prusowa, Magury, Kiczory i Kotliny Jeleśniańskiej. Flory tych podgrup mają często charakter niegórski. Na podkreślenie zasługuje ubóstwo flory Wielkiej Raczy, w której udział gatunków górskich jest również bardzo niski. Prawdopodobnie jest to spowodowane brakiem większych kompleksów skalnych, nieco suchszym klimatem (mniejsza ilość opadów) i dużą synantropizacją szaty roślinnej. Lokalne różnice fizjograficzne i obfitość odpowiednich mikrosiedlisk wpływają na zagęszczenie stanowisk wątrobowców należących do różnych grup ekologicznych. Stanowiska wątrobowców naskalnych skupiają się tam, gdzie występują wilgotne, zacienione bloki skalne. Najwięcej jest ich na północno-zachodnim stoku Wielkiej Rycerzowej, północnych stokach Boraczego Wierchu i Pilska (tzw. Skałki") oraz w dolinie potoku Urwisko. Gatunki epiksyliczne najliczniej rosną w zbiorowiskach borowych, o dużym nagromadzeniu butwiejących kłód i pniaków i o dużej wilgotności powietrza. Takie warunki panują na północno-wschodnich zboczach Pilska (rezerwat Pilsko"), północno-zachodnich stokach Oszusu (rezerwat Oszast ), zachodnich stokach Krawcowego Wierchu i Jaworzyny oraz w szczytowych partiach Lipowskiej, Romanki i Rycerzowej. Niektóre epiksylity częściej rosną tylko w dolinach i na brzegach potoków, np. Jungermannia leiantha, Mylia taylorii, Riccardia latifrons i Riccardia palmata. Epifity najczęściej spotyka się na starych pniach buków i jaworów w dolinach potoków. ponadto większe ich skupienia występują w buczynie karpackiej, spotykanej w rezerwatach przyrody Oszast i Pod Rysianką oraz na stokach Rycerzowej, Kikuli i Rachowca. 15

16 Gatunki naziemne, charakterystyczne dla górnoreglowego boru świerkowego rosną na stokach Pilska, Lipowskiej i Romanki w grupie Pilska oraz na stokach Oszusu w grupie Wielkiej Raczy. W badanej florze zdecydowanie dominują, gatunki acydofilne, niewiele jest natomiast gatunków przywiązanych do siedlisk obojętnych i zasadowych. Dlatego też interesujące są dane o rozmieszczeniu wątrobowców wapieniolubnych, które w Beskidzie Żywieckim są rzadkie. Stanowiska Aneura pinguis, Jungermannia atrovirens, Lophozia collaris, L. bantriensis, Pressia quadrata i Scapania aequiloba grupują się tylko w kilku rejonach, co pozostaje w związku z większą zasobnością w węglan wapnia ich siedlisk. Do rejonów tych należą; okolice Glinki (doliny potoków Smerkówka Wielka i Mała), dolina potoku Bystra, obszary źródliskowe położone na Halach Cudzichowej i Cebula, dolina potoku Buczynka, doliny potoków Glinny i Sopotnia Mała. Występujące na Hali Cebula eutroficzne młaki z Allium sibiricum i Sweertia perennis żywią nie tylko wymienione wcześniej wątrobowce wapieniolubne, ale również bardzo rzadkie w Karpatach Zachodnich gatunki Harpanthus flotovianus, Scapania helvetica i S. paludosa oraz Riccardia multifida rzadki w Beskidach. Bardzo wyraźny wpływ na lokalne zróżnicowanie flory wywierają doliny potoków. Panujące tam zacienienie i duża wilgotność stwarzają swoisty mikroklimat wybitnie sprzyjający rozwojowi wątrobowców. W dolinach spotyka się ponadto duże zróżnicowanie siedlisk; tu znajdują się największe powierzchnie nagich skał, liczne odsłonięcia gleby na skarpach, duże nagromadzenie butwiejącego, wilgotnego drewna, wysięki i młaki, ziołorosla i inne mikrosiedliska. Warunki ekologiczne występujące w dolinach potoków decydują o tym, że flora tych miejsc jest najbogatsza. Szczególnym bogactwem flory wyróżniają się doliny potoków w podgrupach Oszusu, Krawcowego Wierchu i Pilska; są to zwlaszcza doliny Smerkówki Małej i Wielkiej, Cebuli, Buczynki i Glinnego. Spotyka się w nich wiele gatunków bardzo rzadkich, np. Jungermannia atrovirens, J. subelliptica, Lophozia bantriensis, Riccardia latifrons, R. palmata. Szczególnie interesująca pod tym wzglądem jest dolina potoku Glinny, spływającego z północno- -wschodnich stoków Pilska. W dolinie tej rośnie wiele wysokogórskich gatunków niespotykanych gdzie indziej. Warto zaznaczyć, ze uboższe są flory dolin potoków rejonów północnych i zachodnich. W ich skład wchodzą przede wszystkim gatunki pospolite. V. WĄTROBOWCE I GLEWIKI PODGRUP OSZUSU I WIELKIEJ RYCERZOWEJ W GRUPIE WIELKIEJ RACZY Podgrupa Oszusu jest najbardziej na wschód wysuniętym mikroregionem grupy Wielkiej Raczy. Obejmuje ona fragment głównego wododziału Karpat Zachodnich i jednocześnie grzbietu granicznego z masywem Oszustu (Ušust; 1165 m) oraz mniejszymi wzniesieniami Świtkową (1082 m), Bukowiną (1069 m), Beskid Bednarów (1093 m), Kaniówką (952 m), Jaworzyną (1052 m), Smerekowem Małym (1043 m), Soliskiem (1031 m) i Magurą (996 m). Teren podgrupy rozciąga się od Przełęczy Przysłop na zachodzie po Przełęcz Glinka na wschodzie w widłach potoków Cicha i Glinka. Obszar podgrupy jest odwadniany przez liczne potoki będące dopływami Cichej i Glinki. Do największych cieków należą potok Urwisko z licznymi dopływami, Smerekówka Wielka, Smerekówka Mała i Równinowy Potok. Podgrupa Oszusu, w której odnotowano 61 taksonów wątrobowców (60 gatunków i jedną odmianę) i dwa gatunki glewików, należy do najbogatszych pod względem florystycznym w Beskidzie Żywiecko-Orawskim. Więcej gatunków notowano tylko w podgrupach Pilska i Lipowskiej, które należą do grupy Pilska. W omawianym mikroregionie rośnie 6 gatunków, które mają tutaj jedyne swoje stanowiska w grupie Wielkiej Raczy. Ponadto Podgrupa Oszusu 16

17 wyróżnia się dużym nagromadzeniem gatunków bardzo rzadkich i rzadkich w skali całego Beskidu Żywiecko-Orawskiego. Podrupa Wielkiej Rycerzowej, obszarowo największy mikroregion grupy Wielkiej Raczy, obejmuje potężny masyw Wielkiej Rycerzowej (1226 m) i Małej Rycerzowej (1207 m) z odchodzącymi na północ dwoma ramionami górskimi przeciętymi doliną Danielki. Zachodnie ramię tworzą wzniesienia Jaworzynki (1117 m), Mładej Hory (1003 m) i Urówki (823 m), zaś wschodnie Wiertalówki (1062 m), Kotarza (1107 m) i Muńcuła (1165 m). Zachodnią granicę podgrupy tworzą: Przełęcz Przegibek, potok Majów i potok Rycerki; północno-zachodnią: potok Rycerka (od ujścia Rycerek) do połączenia się z Czarna Sołą w Rajczy; północno-wschodnią: Ujsoła na odcinku od Rajczy do ujścia potoku Glinka w Ujsołach; wschodnią: potok Cicha. Teren odwadniany jest przez liczne potoki będące dopływami Majowa, Rycerek, Danielki, Cichego i Ujsoły. W podgrupie Wielskiej Rycerzowej notowano 52 taksony wątrobowców (51 gatunków i jedną odmianę). Trzy z nich mają tutaj jedyne stanowiska w grupie Wielkiej Raczy. Wykaz gatunków podgrup Oszusu i Wielkiej Rycerzowej Gatunki ułożono w porządku alfabetycznym. Przy każdym gatunku zamieszczono następujące informacje: nazwa podgrupy, liczba stanowisk, dane o statusie ochronnym gatunku i stopniu jego zagrożenia w Polsce. W przypadku wątrobowców rzadkich zamieszczono również dane o występowaniu w grupie Wielkiej Raczy lub w Beskidzie Żywiecko-Orawskim. a). Objaśnienia: O podgrupa Oszusu, R podgrupa Wielskiej Rycerzowej, st. - stanowisko (- Glewiki Anthoceros agrestis: O - 2 st.; kat. E Phaeoceros laevis: O - 2 st. Wątrobowce Anastrophyllum minutum: R 2 st. Barbilophozia attenuata: O - 6 st. Barbilophozia barbata: O - 3 st., jedyne stanowiska w grupie Wielkiej Raczy Bazzania trilobata: O - 1 st.; R 3 st.; gatunek objęty ochroną częściową Blepharostoma trichophyllum: O - 16 st.; R 16 st. Calypogeia azurea: O - 16 st.; R 18 st. 17

18 Calypogeia integristipula: O - 3 st.; R 1 st. Calypogeia suecica: O - 1 st.; kat. V Cephalozia bicuspidata var. bicuspidata: O - 20 st.; R 21 st. var. lammersiana: O - 5 st.; R 1 st. Cephalozia catenulata: O - 1 st.; w Beskidzie Żywiecko-Orawskim tylko dwa stanowiska; kat.v; gat. objęty ochroną ścisłą Cephalozia leucantha: O - 1 st.; R 1 st.; kat. V Cephalozia lunulifolia: O - 4 st.; R 2 st. Cephaloziella divaricata: R 1 st. Chiloscyphus pallescens: O - 3 st.; R 3 st. Chiloscyphus polyanthus: O - 14 st.; R 13 st. Conocephalum conicum s.l.: O - 12 st.; R 4 st. Diplophyllum obtusifolium: R 1 st., jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy Fossombronia wonrdaczekii: O - 5 st.; kat. E Frullania dilatata: O - 3 st.; R 5 st. Frullania tamarisci: O - 1 st.; w Beskidzie Żywiecko-Orawskim tylko dwa stanowiska; kat. E Jamesoniella autumnalis: O - 7 st.; R 3 st. Jungermannia atrovirens: O - 2 st.; R 1 st. Jungermannia gracillima: O - 2 st.; R 5 st. Jungermannia hyalina: O - 1 st.; w Beskidzie Żywiecko-Orawskim tylko trzy stanowiska Jungermannia leiantha: O - 12 st.; R 11 st. Jungermannia obovata: O - 1 st.; jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy Jungermannia pumila: O - 2 st.; R 1 st. Jungermannia subelliptica: O - 3 st. Leiocolea bantriensis: O - 2 st.; jedyne stanowiska w grupie Wielkiej Raczy Leiocolea collaris: O - 3 st. Lejeunea cavifolia: O - 2 st. Lepidozia reptans: O - 20 st.; R 16 st. Lophocolea bidentata (incl. L. cuspidata): O - 12 st. (L. cuspidata 3 st.); R 4 st. 18

19 Lophocolea heterophylla: O - 19 st.; R 24 st. Lophozia ascendens: O - 1 st.; jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy, w Beskidzie Żywiecko- Orawskim tylko 4 stanowiska Lophozia incisa: O - 1 st.; R 1 st. Lophozia longidens: O - 2 st.; jedyne stanowiska w grupie Wielkiej Raczy Lophozia longiflora: O - 1 st.; R 1 st. Lophozia sudetica: R 2 st. Lophozia ventricosa: O - 6 st.; R 3 st. Marchantia polymorpha subsp. ruderalis: R 2 st. Marsupella funckii: O - 1 st.; R 1 st. Marsupella sprucei: R 3 st., jedyne stanowiska w grupie Wielkiej Raczy Metzgeria conjugata: O - 1 st.; R 1 st.; kat. V Metzgeria furcata: O - 7 st.; R 5 st. Mylia taylorii: O - 1 st.; R 5 st. Nardia scalaris: O - 1 st.; R 2 st. Nowellia curvifolia: O - 1 st.; R 5 st.; kat. V; gatunek objęty ochroną ścisłą Pellia endiviifolia: O - 10 st.; R 2 st. Pellia epiphylla: O - 7 st.; R 10 st. Pellia neesiana: O - 8 st.; R 5 st. Plagiochila asplenioides: O - 8 st.; R 3 st.; gatunek objęty ochroną częściową Plagiochila porelloides: O - 16 st.; R 15 st. Ptilidium pulcherrimum: O - 9 st.; R 11 st. Radula complanata: O - 3 st.; R 3 st. Riccardia latifrons: O - 1 st.; jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy Riccardia palmata: R 1 st., jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy, w Beskidzie Żywiecko- Orawskim tylko dwa stanowiska Riccardia multifida: O - 1 st.; R 2 st. Riccia sorocarpa: O - 3 st. Scapania aequiloba: O - 1 st.; w Beskidzie Żywiecko-Orawskim tylko dwa stanowiska 19

20 Scapania curta: O - 3 st.; R 2 st. Scapania irrigua: O - 2 st.; R 1 st. Scapania mucronata: O - 1 st. Scapania nemorea: O - 8 st.; R 3 st. Scapania umbrosa: R - 4 st. Scapania undulata: O - 3 st.; R 14 st. Tritomaria exsecta: O - 5 st.; R 6 st. Tritomaria quinquedentata: O - 2 st.; R 1 st. VI. OGÓLNA DANE O FLORZE MCHÓW Dane dotyczące rozmieszczenia mchów w Beskidach Zachodnich, w tym Beskidu Wysokiego, znajdują się w opracowaniu Stebla (2006) The mosses of the Beskidy Zachodnie as a paradigm of biological and environmental changes in the flora of the Polish Western Carpathians. Beskid Wysoki obejmuje pięć grup górskich, tj.: Wielkiej Raczy, Pilska, Babiej Góry, Policy i Żeleźnicy. Powierzchnia Beskidu Wysokiego w granicach Polski wynosi ok km 2. Flora mchów Beskidu Wysokiego, powierzchniowo największego i najbogatszego florystycznie regionu Beskidów Zachodnich, liczy 341 gatunków, 1 podgatunek i 10 odmian, co stanowi 48,7% muskoflory Polski. W grupie Wielkiej Raczy występują 173 taksony mchów, w tym 163 gatunki, 1 podgatunek i 9 odmian. Wykaz gatunków mchów w grupie Wielkiej Raczy: Abietinella abietina (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną częściową), Amblystegium juratzkanum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Amblystegium serpens, Andreaea rupestris (jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy, gatunek objęty ochroną ścisłą), Anomodon attenuatus (dwa stanowiska w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą), Antitrichia curtipendula (stanowiska <1990, gatunek objęty ochroną ścisłą, kat.e w Polsce i w Karpatach), Atrichum undulatum, Aulacomnium palustre (gatunek objęty ochroną częściową), Barbula convoluta, Barbula unguiculata var. unguiculata, Bartramia halleriana, Bartramia ithyphylla (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Bartramia pomiformis (stanowisko <1990, jedyne w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Blindia acuta (jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy), Brachydontium trichodes gatunek objęty ochroną ścisłą, kat.r w Europie, w Polscei w Karpatach), Brachythecium velutinum, Brachythecium albicans, Brachythecium campestre (jedyne stanowiko w grupie Wielkiej Raczy), Brachythecium geheebi (gatunek objęty ochroną ścisłą, kat. R w Europie, kat.v w Polsce i w Karpatach), Brachythecium rivulare, Brachythecium rutabulum, Brachythecium salebrosum, Bryoerytrophyllum recurvirostrum, Bryum argenteum, Bryum pseudotriquetrum var. pseudotriquetrum, Buckiella undulata (gatunek objęty ochroną częściową), Bucklandiella microcarpa, Buxbaumia aphylla (jedyne stanowisko\w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, trzy w Beskidach Zachodnich, kat. RT w Europie), Callicladium haldanianum (jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy, kat. RT w Europie), Calliergonella cuspidata (gatunek objęty ochroną częściową), Campylium stellatum var. 20

21 stellatum, Ceratodon purpureus, Cirripyllum piliferum, Climacium dendroides, Cratoneuron filicinum, Ctenidium molluscum, Dichodontium pellucidum, Dicranella heteromalla, Dicranella schreberiana, Dicranella staphylina, Dicranella varia (jedyne stanowisko w grupie Wielkiej Raczy), Dicranodontium denudatum, Dicranum scoparium (gatunek objęty ochroną częściową), Didymodon rigidulus, Diobelonella palustris (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywieckim), Ditrichum flexicaule (<1990, jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Ditrichum heteromallum, Dryoptodon hartmanii, Dryoptodon pulvinatus (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Encalypta streptocarpa, Eurchynhium angustirete (gatunek objęty ochroną częściową), Fissidens pusillus, Fissidens taxifolius, Funaria hygrometrica, Hedwigia ciliata var. ciliata (stanowisko\<1990, jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Herzogiella seligerii, Homalia trichomanoides (gatunek objęty ochroną ścisłą), Homalothecium philippeanum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Hookeria lucens (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą, kat.e w Polsce, kat.v w Karpatach), Hygrohypnum luridum, Hylocomium splendens (gatunek objęty ochroną częściową), Hypnum cupressiforme var. cupressiforme, Hypnum cupressiforme var. filiforme, Hypnum lindbergii, Hypnum pallescens, Hypnum pratense, Isothecium alopecuroides, Lescuraea mutabilis (stanowisko <1990, jedyne w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Leskeella nervosa, Leucobryum glaucum (gatunek objęty ochroną częściową), Leucodon sciuroides, Limprichtia cossoni (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Mnium spinulosum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Mnium stellera, Neckera complanata (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą), Neckera pennata (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisła, kat. V w Europie, kat.e w Polsce i Karpatach), Niphotrichum canescens, Oncophorus wahlenbergii (stanowisko <1990, jedyne w Beskidach Zachodnich, kat.i w Polsce i w Karpatach), Orthodicranum montanum, Orthodicranum tauricum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, trzy w Beskidach Zachodnich), Orthogrimmia donniana (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko- Orawskim), Orthotrichum affine, Orthotrichum anomalum, Orthotrichum cupulatum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Orthotrichum diaphanum, Orthotrichum lyellii (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objety ochroną ścisłą, kat.r w Polsce, kat. V w Karpatach), Orthotrichum pumilum, Orthotrichum speciosum, Orthotrichum stramineum (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, kat. V w Polsce i w Karpatach), Oxyrrhynchium hians var. hians, Oxyrrhynchium speciosum, Palustriella commutata var. commutata, Palustriella decipiens, Paraleucobryum longifolium var. longifolium, Philonothis calcarea (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą), Philonothis fontana, Philonothis tomentella (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą, kat.i w Polsce), Plagiomnium affine, Plagiomnium cuspidatum, Plagiomnium elatum, Plagiomnium medium (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko- Orawskim), Plagiomnium undulatum, Plagiothecium cavifolium (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Plagiothecium curvifolium, Plagiothecium denticulatum, Plagiothecium laetum, Plagiothecium nemorale, Plagiothecium succulentum, Platygyrium repens, Platyhypnidium riparioides, Pleurozium schreberii (gatunek objęty ochroną częściową), Pogonatum aloides var. aloides, Pogonatym urnigerum, Pohlia nutans subsp. nutans, Pohlia wahlenbergii, Polytrichastrum formosum, Polytrichum commune (gatunek objęty ochroną częściową), Polytrichum juniperinum, Polytrichum piliferum, Pseudoscleropodium purum (stanowisko <1990, jedyne w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną częściową), Pseudotaxiphyllum elegans, Pterigynandrum filiforme, Ptilium crista-castrensis (stanowisko <1990, jedyne w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną częściową), Pylaisiella polyantha, Rhizomnium magnifolium (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Rhizomnium punctatum, Rhodobryum roseum, Rhynchostegium murale (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko- Orawskim), Rhytidiadelphus loreus, Rhytidiadelphus squarrosus (gatunek objęty ochroną częściową), Rhytidiadelphus subpinnatus (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Rhytidiadelphus triquetrus (gatunek objęty ochroną częściową), Rosulabryum capillare, Rosulabryum moravicum, Sanionia uncinata, Schistidium apocarpum, Schistidium crassipilum, Schistidium dupretii (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Sciuro-hypnum 21

22 oedipodium (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Sciuro-hypnum plumosum, Sciuro-hypnum populeum, Sciuro-hypnum reflexum, Sciuro-hypnum starkei, Seligeria recurvata, Serpoleskea confervoides (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, dwa w Beskidach Zachodnich), Serpoleskea subtilis (gatunek objęty ochroną ścisłą), Sphagnum capilifolium (gatunek objęty ochroną ścisłą), Sphagnum fallax (gatunek objęty ochroną częściową), Sphagnum fimbriatum (gatunek objęty ochroną ścisłą), Sphagnum girgensohnii (gatunek objęty ochroną ścisłą), Sphagnum squarrosum (gatunek objęty ochroną częściową), Syntrichia ruralis, Tetraphis pellucida, Thamnobryum alopecurum ( jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim, gatunek objęty ochroną ścisłą), Thuidium assimile (jedyne stanowisko w Beskidzie Żywiecko-Orawskim), Tuidium tamariscinum (gatunek objęty ochroną częściową), Tomentypnum nitens (gatunek objęty ochroną ścisłą, kat. V w Polsce i w Karpatach), Tortella tortuosa, Tortula muralis, Tortula truncata, Trichostomum tenuirostre, Ulota crispa (gatunek objęty ochroną ścisłą, kat. V w Polsce i w Karpatach). VII. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH REZERWATÓW PRZYRODY REZERWAT PRZYRODY OSZAST Rok utworzenia: 1971 (Mon. Po. 1971, nr 53, poz. 346). Typ i charakter rezerwatu: leśny, częściowy. Obszar i położenie. Powierzchnia 47,31 ha; położenie geograficzne - w grupie Wielkiej Raczy, będącej zachodnią częścią Beskidu Żywiecko-Orawskiego, i podgrupie Oszusu; położenie administracyjne: na terenie wsi Soblówka w gminie Ujsoły, województwo śląskie; administracja leśna: nadleśnictwo Ujsoły, obręb Ujsoły, leśnictwo Cicha, oddziały leśne 200 i 201. Ochroną objęto szczyt góry Oszast (Oszus; 1155 m) oraz jego północno-zachodnie zbocze w leju źródliskowym potoku Urwisko (od ok. 900 do 1147 m n.p.m.). Przedmiot ochrony. Fragment dawnej Puszczy Karpackiej, dolnoreglowy las bukowojodłowo-świerkowy. Nazwa rezerwatu: pochodzi od nazwy góry, na zboczach której jest położony rezerwat. Geomorfologia, geologia, gleby. Podłoże geologiczne stanowią łupki oraz piaskowce serii magurskiej, przy czym udział łupków jest bardzo wysoki. W północno-zachodniej części rezerwatu stoki mają charakter skalisty i występują liczne, silnie erodujące wychodnie łupków. Ściany są urwiste, o wysokości do kilkudziesięciu metrów i przybierają formę piętrowo ułożonych progów. Największa powierzchnię zajmują gleby brunatne: właściwe, kwaśne i wyługowane. Lokalnie występują gleby mułowo-glejowe i torfowe. Stosunki wodne. Obecność nieprzepuszczalnych łupków w podłożu powoduje, że w miejscach lokalnych spłaszczeń oraz w zagłębieniach terenu występują dość rozległe powierzchnie silnie nawodnione oraz młaki. W jednym z takich miejsc, na wysokości ok m, wykształciło się torfowisko niskie. Ponadto występują liczne źródła. Teren rezerwatu obejmuje lej źródliskowy potoku Urwisko. 22

23 Flora wątrobowców. Na terenie rezerwatu nie prowadzono systematycznych badań hepatikologicznych. Klama (1996), przy okazji badań Beskidu Żywiecko-Orawskiego, podaje z dwóch stanowisk położonych na terenie rezerwatu 20 gatunków wątrobowców, z których na uwagę zasługuje miedzik tamaryszkowy Frullania tamarisci gatunek wymierający w Polsce (kat. E). Stanowisko tego gatunku w rezerwacie Oszast jest jedynym w grupie Wielkiej Raczy (pomijając historyczne stanowiska Józefa Krupy z XIX wieku) i jednym z dwóch w Beskidzie Żywiecko-Orawskim. Największą liczbę gatunków (8) notowano na pniach drzew i na odkrytej glebie skarp, poboczy dróg itp. Nieco mniej wątrobowców (6 gatunków) znaleziono na butwiejącym drewnie. Na pozostałych podłożach stwierdzono od 1 do 3 gatunków. Flora mchów. Na terenie rezerwatu odnotowano 51 taksonów mchów (50 gatunków i 1 odmiana), w tym dwa objęte ochroną ścisłą (Hookeria lucens, Ulota crispa) oraz siedem częściowo chronionych (Buckiella undulata, Dicranum scoparium, Eurhynchium angustirete, Pleurozium schreberi, Rhytidiadelphus squarrosus, R. triquetrus, Thuidium tamariscinum). W muskoflorze obiektu figurują trzy gatunki zagrożone zarówno w Polsce, jak i polskiej części Karpat (Hookeria lucens - kat. V w Karpatach Polskich, kat. E w Polsce, Orthotrichum stramineum - kat. V w Karpatach Polskich, kat. V w Polsce, Ulota crispa - kat. V w Karpatach Polskich, kat. V w Polsce). Wątrobowce rezerwatu przyrody Oszast w Beskidzie Żywieckim (Klama 1996) Gatunki Poto Butwieją Pnie Podstawa Hl H GZ GM ki ce drze K Barbilophozia attenuata 2 pni 2 Blepharostoma 1 1 Cephalozia bicuspidata 2 Cephalozia lunulifolia 1 Chiloscyphus pallescens 1 Chiloscyphus polyanthos 1 Conocephalum conicum Frullania dilatata 1 Frullania tamarisci 1 Jungermannia leiantha 2 Lepidozia reptans Lophocolea bidentata 2 Lophocolea heterophylla Lophozia incisa 1 Lophozia longidens 2 Metzgeria furcata 1 Pellia endiviifolia Pellia neesiana 2 Plagiochila porelloides 2 Ptilidium pulcherrimum 4 Liczba gatunków razem Liczba notowań razem Objaśnienia: Hl gleba humusowa w zbiorowiskach leśnych, HK humus na kamieniach w lasach, GZ na glebie w zbiorowiskach ziołoroślowych, GM na odkrytej glebie skarp, poboczy dróg itp. 23

24 Mchy rezerwatu przyrody Oszast w Beskidzie Żywieckim (Stebel 2006) Amblystegium serpens, Atrichum undulatum, Brachytheciastrum velutinum, Brachythecium rivulare, B. salebrosum, Bryum pseudotriquetrum, Buckiella undulata, Ctenidium moluscum, Dicranella heteromalla, Dicranodontium denudatum, Dicranum scoparium, Diobelonella palustris, Eurhynchium angustirete, Fissidens pusillus, F. taxifolius, Funaria hygrometrica, Herzogiella seligeri, Homalothecium philippeanum, Hookeria lucens, Hygrohypnum luridum, Hypnum cupressiforme var. cupressiforme, H. c. var. filiforme, Hypnum pallescens, Isothecium alopecuroides, Orthodicranum montanum, Orthotrichum stramineum, Oxyrrhynchium speciosum, Palustriella commutata var. commutata, Plagiomnium affine, Plagiomnium rostratum (?), Plagiomnium undulatum, Plagiothecium curvifolium, P. denticulatum, P. laetum, P. nemorale, Pleurozium schreberi, Pohlia nutans, Polytrichastrum formosum, Polytrichum juniperinum, Pterigynandrum filiforme, Rhizomnium punctatum, Rhytidiadelphus squarrosus, R. subpinnatus, R. triquetrus, Sanionia uncinata, Sciuro-hypnum reflexum, S. starkei, Tetraphis pellucida, Thuidium tamariscinum, Ulota crispa Flora roślin naczyniowych. Flora roślin naczyniowych liczy około 130 gatunków. Wśród nich są gatunki objęte ochroną i zagrożone w Polsce. Gatunki objęte ochroną ścisłą i zagrożone w Polsce: Huperzia selago (kat. V), Aruncus sylvestris, Dactylorhiza maculata (V), Orchis mascula (V), Daphne mezereum, Doronicum austriacum, Galanthus nivalis, Gentiana asclepiadea, Gentiana verna i Veratrum lobelianum; gatunki objęte ochroną częściową: Asarum europaeum, Galium odoratum i Primula elatior. Pod szczytem Oszustu, na łupkach dużego osuwiska zboczowego, rosną stokrotnica górska Bellidiastrum michelii i zanokcica zielona Asplenium viride, które można zaliczyć do interesujących elementów flory rezerwatu. Roślinność. Na terenie rezerwatu stwierdzono płaty siedmiu zespołów roślinnych, w tym cztery leśne i cztery nieleśne; są to: żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-fagetum, jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum, jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum carpaticum, dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy Abieti-Piceetum montanum, eutroficzna młaka górska Valeriano-Caricetum flavae, zespół ziołoroślowy z miłosną górską Adenostyletum alliariae, zespół ziołorośli z panującym lepiężnikiem białym Petasitetum albi, zespół ziołoroślowy z licznym udziałem omiega austriackiego i parzydła leśnego Arunco-Doronicetum austriaci oraz zespół psiar reglowych Hieracio-Nardetum. Zbiorowiska nieleśne zajmują niewielkie powierzchnie, zwykle wzdłuż pasa granicznego na szczycie Oszustu, wzdłuż potoków i w rejonach wysięków wody. Niżej położone partie rezerwatu porasta żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae- Fagetum. Drzewostan osiąga tutaj zwarcie 70-80% i tworzy go Fagus sylvatica, Abies alba i Picea abies. W podszycie, który miejscami osiąga zwarcie 60%, dominuje podrost buka. W runie, o pokryciu od 40 do 90%, dominuje Stellaria nemorum i Petasites albus. W warstwie tej zaznacza również swój udział Dentaria glandulosa, jak również Dentaria enneaphyllos gatunek wyróżniający postać śląsko-żywiecką żyznej buczyny karpackiej. W warstwie mszystej, słabo rozwiniętej, występują Atrichum undulatum, Dicranella heteromalla, Dicranum scoparium, Eurhynchium angistirete, Herzogiella seligeri, Plagiothecium curvifolium, P. denticulatum, P. laetum, Pohlia nutans i Sciuro-hypnum starkei. W części górnej rezerwatu przeważa jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum. Jej drzewostan, o zwarciu 50-80%, buduje Fagus sylvatica, Acer pseudoplatanus, Picea abies i Abies alba. Podszyt jest słabiej rozwinięty (do 20% zwarcia) i tworzy go podrost drzew 24

25 drzewostanotwórczych. Bujnie rozwinięte jest runo, w którym dominują Adenostyles alliariae i Athyrium distentifolium. Oprócz nich, często spotyka się: Prenanthes purpurea, Petasites albus, Stellaria nemorum, Athyrium filix-femina i Rubus idaeus. W partiach podszczytowych, na stromych stokach, spotyka się płaty Sorbo-Aceretum carpaticum. W warstwie drzew występuje Sorbus aucuparia, Fagus sylvatica, Acer pseudoplatanus i Picea abies. Warstwa krzewów, o przeciętnym zwarciu 30%, budowana jest przez podrost drzew i Lonicera nigra. W dobrze runie, od 80 do 90% pokrycia, dominują gatunki ziołoroślowe, jak Adenostyles alliariae, Athyrium distensifolium, Aruncus sylvestris i Luzula sylvatica. Najwyższą, grzbietową partię rezerwatu pokrywa fitocenoza Abieti-Piceetum montanum. Drzewostan, około 200-letni, jest mieszany i spotyka się w nim Picea abies, Abies alba i Fagus sylvatica. W podszycie, o zwarciu 10-30%, dominuje buk. Runo o przeciętnym pokryciu 90% tworzy głównie Vaccinium myrtillus, Dryopteris dilatata, Homogyne alpina, Rubus idaeus i Oxalis acetosella. Dobrze rozwinięta jest tu warstwa mszysta, która przeciętnie pokrywa 50% powierzchni płatów. Występują w niej m.in.: Plagiothecium udulatum, P. laetum, Polytrichastrum formosum, Dicranum scoparium i Lophocolea heterophylla. Ryc.4. Granice rezerwatu,,oszast w Beskidzie Żywieckim. 25

26 REZERWAT PRZYRODY MUŃCOŁ Rok utworzenia: Typ i charakter rezerwatu: florystyczny, leśny, częściowy Obszar i położenie. Powierzchnia 45,20 ha; położenie geograficzne - w grupie Wielkiej Raczy, będącej zachodnią częścią Beskidu Żywiecko-Orawskiego, i podgrupie Wielkiej Rycerzowej; położenie administracyjne: na terenie wsi Soblówka w gminie Ujsoły, województwo śląskie; administracja leśna: nadleśnictwo Ujsoły, obręb Ujsoły, leśnictwo Petkówka, oddziały leśne 254, 255, 261. Rezerwat obejmuje wschodnie stoki masywu Muńcuła (1165 m), w przedziale wysokości od 925 do 1120 m n.p.m. Przedmiot ochrony. Ochrona licznego stanowiska śnieżyczki przebiśnieg (Galanthus nivalis), występującej w płacie żyznej buczyny karpackiej, w podzespole z kokoryczą pustą (Dentario glandulosae-fagetum corydaletosum), który należy do zbiorowisk rzadkich w skali kraju. Nazwa rezerwatu: pochodzi od nazwy góry, na stokach której jest położony. Flora wątrobowców. Na terenie rezerwatu nie prowadzono szczegółowych badań hepatikologicznych. Najbliżej położone stanowisko, skąd podawano wątrobowce, znajduje się przy granicy rezerwatu na wysokości m na wschodnich zboczach Kotarza (wzniesienie w linii grzbietowej Muńcuła) w rejonie źródliskowym orograficznie prawej odnogi potoku (od strony Przełęczy Kotarz), będącego lewobrzeżnym dopływem Ujsoły. Na stanowisku tym znaleziono 16 gatunków wątrobowców, tj. Blepharostoma trichophyllum, Calypogeia azurea, Cephalozia bicuspidata, Chiloscyphus polyanthos, Conocephalum conicum s.l., Jamesoniella autumnalis, Jungermannia leiantha, J. pumila, Lepidozia reptans, Lophocolea heterophylla, Metzgeria furcata, Pellia epiphylla, Plagiochila porelloides, Radula complanata, Riccardia multifida, Tritomaria exsecta (Klama 1996). Flora mchów. Flora mchów rezerwatu liczy 42 gatunki, w tym dwa ściśle chronione (Anomodon attenuatus, Brachythecium geheebii) i jeden częściowo chroniony (Dicranum scoparium). Na terenie rezerwatu rosną ponadto dwa gatunki zagrożone w skali Europy (Brachythecium geheebii, Campylostelium saxicola) oraz trzy zagrożone zarówno w polskiej części Karpat, jak i w skali Polski (Brachythecium geheebii, Campylostelium saxicola, Serpolescea subtilis). Mchy rezerwatu przyrody Muńcoł w Beskidzie Żywieckim (Stebel 2006) Amblystegium serpens, Anomodon attenuatus, Atrichum undulatum, Brachytheciastrum velutinum, Brachythecium geheebii, B. rivulare, B. rutabulum, B. salebrosum, Campylostelium saxicola, Cratoneuron filicinum, Ctenidium moluscum, Dicranella heteromalla, Dicranodontium denudatum, Dicranum scoparium, Dryptodon hart manii, Fissidens pusillus, Herzogiella seligeri, Hypnum cupressiforme var. cupressiforme, Hypnum pallescens, Isothecium alupecuroides, Leskella nervosa, Mnium spinulosum, Orthodicranum montanum, O. tauricum, Oxyrrhynchium speciosum, Paralecobryum longifolium, Plagiothecium curvifolium, P. laetum, P. nemorale, Pogonatum aloides, Pohlia nutans, Polytrichastrum formosum, Pterigynandrum filiforme, Rhizomnium punctatum, Rosulabryum moravicum, Sanionia uncinata, Sciuro-hypnum populeum, S. reflexum, S. starkei, Serpolescea subtilis, Tetraphis pellucida, Trichostomum tenuirostre Flora roślin naczyniowych i zbiorowiska roślinne. Na terenie rezerwatu dominuje zespół żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum corydaletosum. Warstwę drzew buduje Fagus sylvatica z domieszką Acer pseudoplatanus, Picea abies i Abies alba. Podszyt bardzo różnie rozwinięty, zbudowany jest z podrostu drzew. Runo, o pokryciu 60-90%, w zależności od pory 26

27 roku charakteryzuje się zróżnicowaną kolorystką. Wczesną wiosną, co ma miejsce w szczytowych partiach Muńcuła na przełomie kwietnia i maja, jest ono białe od kwitnącej masowo śnieżyczki przebiśnieg, która zdecydowanie dominuje w tej warstwie. Później, końcem maja, runo staje się różowe od kokoryczy pustej (Corydalis cava) i żywca cebulkowego (Dentaria bulbifera). W pełni lata, kiedy do dna lasu dociera niewielka ilość światła, runo staje się soczystozielone od dominującej gwiazdnicy gajowej (Stellaria nemorum), przytulii wonnej (Galium odoratum) i niecierpka pospolitego (Impatiens noli-tangere). Latem można obserwować gdzieniegdzie okazy lilii złotogłów (Lilium martagon), której największe skupienia na terenie projektowanego rezerwatu liczą do 30 okazów. Stanowisko śnieżyczki przebiśnieg na Muńcole, liczące kilka tysięcy osobników, jest największym na terenie powiatu żywieckiego. Poza przebiśniegiem w rezerwacie można spotkać inne gatunki podlegające ochronie prawnej; są nimi: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), lilia złotogłów Lilium martagon, ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum)), paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum), podrzeń żebrowiec (Blechnum spicant), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), przytulia wonna (Galium odoratum) i kopytnik pospolity (Asarum europaeum) (Wilczek, Blarowski, Nejfeld 2009). Ryc. 5 Lokalizacja rezerwatu Muńcoł w Beskidzie Żywieckim. 27