Prawo Karne Materialne Lech Gardocki 14. wydanie. Rozdział I. Zagadnienia wstępne. 1. Prawo karne na tle innych gałęzi prawa i dyscyplin naukowych

Transkrypt

1 Prawo Karne Materialne Lech Gardocki 14. wydanie Rozdział I. Zagadnienia wstępne 1. Prawo karne na tle innych gałęzi prawa i dyscyplin naukowych I. Pojęcie prawa karnego. Prawo karne (materialne) jest to dziedzina prawa określająca czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej. Prawo karne w szerszym znaczeniu tego określenia obejmuje również prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest to dziedzina prawa określająca reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalność zmierzającą do ustalenia, czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym. Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się jego część o największym znaczeniu praktycznym, zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności. Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce głównie w Kodeksie Karnym, prawo karne procesowe w Kodeksie Postępowania Karnego, zaś prawo karne wykonawcze w Kodeksie Karnym Wykonawczym. Prawo karne międzynarodowe obejmuje wszelkie międzynarodowe aspekty odpowiedzialności karnej. W tym szerokim rozumieniu prawo karne międzynarodowe obejmuje: Normy prawa karnego wewnętrznego poszczególnych państw, dotyczące zakresu zastosowania ustawy karnej, Normy prawa wewnętrznego i normy zawarte w dwustronnych i wielostronnych umowach międzynarodowych, odnoszące się do ekstradycji i innych form współpracy międzynarodowej w sprawach karnych. Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach międzynarodowych, odnoszące się do pewnych czynów, Normy prawa międzynarodowego ustanawiające odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkości. Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach międzynarodowych odnoszące się do praw człowieka. Z chwilą uzyskania przez Polskę członkowstwa w Unii Europejskiej prawo unijne wywiera wpływ na polskie prawo karne. Odbywa się to zarówno przez zobowiązanie polskiego ustawodawcy do tworzenia określonych przepisów, jak i przez bezpośrednie stosowanie prawa unijnego. by Michał Birula Strona 1

2 II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne Nauka prawa karnego zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, tworzeniem usystematyzowanego zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa. W ramach tej dyscypliny mieści się również wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena i formułowanie propozycji zmian prawa karnego. Do nauk pokrewnych prawa karnego zaliczamy: Kryminologię, Wiktymologię, Kryminalistykę, Naukę o polityce kryminalnej i nauki penitencjarne. Kryminologia nauka o przestępczości i przestępcy. Uprawiana jest w formie badań empirycznych i formułowania na ich podstawie twierdzeń ogólnych o badanych zjawiskach. Problemem któremu kryminologia poświęca najwięcej miejsca, jest zagadnienie przyczyn przestępczości. Prowadzone są też kryminologiczne badania nad sprawcami przestępstw, dotyczące ich cech fizycznych, motywów działania, cech osobowości i tryby życia. Do zadań kryminologii zalicza się też badania środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości i ich skuteczności. Wiktymologia jest nauką o ofierze przestępstwa. Stanowi ona dopełnienie kryminologii. Wiktymologia zajmuje się zjawiskiem pokrzywdzenia przestępstwem i osobą pokrzywdzoną. W szczególności zajmuje się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza ustaleniem czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa oraz metod zapobiegania wyktymizacji. Kryminalistyka jest nauką o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się: Taktykę kryminalistyczną taktyka przesłuchania lub taktyka pościgu za sprawcą. Taktykę kryminalistyczną wykorzystuje osiągnięcia innych dziedzin naukowych dla tworzenia metod rekonstrukcji zdarzenia przestępnego i identyfikacji sprawcy (np. daktyloskopia, używanie wariografu). Nauka o polityce kryminalnej działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości i w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności. Nauka penitencjarna zajmuje się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności. W ich zakres wchodzi zarówno problematyka prawna penitencjarnego, jak i zagadnienie metod postępowania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieżenia ich degradacji społecznej w trakcie wykonywania kary. 2. Funkcje prawa karnego Funkcja sprawiedliwościowa jest to zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej przez ukaranie sprawcy (leżu to u genezy prawa karnego). Wg Makarewicza pojawiła się w społeczeństwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestępstwo jako odpłata. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tradycyjnych, by Michał Birula Strona 2

3 pospolitych przestępstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka (np. zabójstwo, zgwałcenie, kradzież). Funkcja ochronna prawo karne ma służyć ochronie pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien porządek społeczny. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tzw. bez ofiar, godzących w interes ogólny, takich jak: fałszowanie dokumentów, nielegalne posiadanie broni czy szpiegostwo. Funkcja gwarancyjna prawo karne powinno wyraźnie określać, co jest przestępstwem, zagwarantować jednocześnie obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za cyny, których prawo za przestępstwo nie uważa. Funkcja ta, w której realizacji ważną rolę odgrywa zasada Nullum crimen sine lege ma w odróżnieniu od funkcji sprawiedliwościowej i ochronnej charakter wtórny tzn. nie odnosi się do racji bytu prawa karnego, a służy jedynie ochronie jednostki przed arbitralnym postępowaniem organów państwowych. 3. Zasady prawa karnego I. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn Współcześnie prawo karne kieruje się zasadą, że odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu (działania lub zaniechania). Zasada ta wyznacza prawu karnemu bardzo istotny prób jego tworzenia i stosowania. Karanie za myśli lub poglądy oznaczałoby nadmierne ingerowanie w wewnętrzną sferę życia człowieka, sprzeczne z jednym z podstawowych praw człowieka prawem do posiadania własnych poglądów. Odpowiedzialność karna może nastąpić jednak, gdy czyjś pogląd uzewnętrzni się w czynie (np. art. 256KK przewiduje przestępstwo publicznego propagowania faszyzmu) i oczywiście wtedy gdy zamiar popełnienia przestępstwa jest realizowany, np. gdy osoba mająca zamiar zabicia przechodzi od samego zamiaru do usiłowania zabójstwa. Nie jest pociąganiem do odpowiedzialności karnej umieszczanie niepoczytalnych sprawców w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94 KK), ponieważ umieszczenie w Tm zakładzie nie jest karą, lecz środkiem zabezpieczającym. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn przesądza tylko, że odpowiedzialność ta nie może nastąpić bez uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezbędną przesłanką odpowiedzialności karnej. II. Zasada winy Prawo karne opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można postawić mu zarzut. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem. W odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. Ten element określany jest jako strona podmiotowa przestępstwa. Często utożsamia się winę ze stroną podmiotową, a zasadę winy nazywa się zasadą subiektywizmu. W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona jest w art. 1 3 KK ( Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu ). Czyn który wypełnia znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony. by Michał Birula Strona 3

4 III. zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej Zasada odpowiedzialności indywidualnej znajduje swoje odbicie w KK w przepisach części szczególnej, formułujących przestępstwo jako własny czyn sprawcy, a także w przepisach o współsprawstwie, podżeganiu i pomocnictwie. Obowiązuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej (art. 21 KK) osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa. Zasada odpowiedzialności osobistej odpowiedzialność karna powinna mieć charakter nie tylko indywidualny ale także osobisty, tzn. nie może jej przejąć na siebie inna osoba niż sprawca przestępstwa. Art. 239 KK traktuje jako przestępstwo poplecznictwa odbywanie kary za skazanego. Osobisty charakter odpowiedzialności karnej nie oznacza, że w praktyce skutki skazania nie dotkną innych osób, zwłaszcza rodziny skazanego. Są to jednak uboczne, niezamierzone przez ustawodawcę skutki odpowiedzialności karnej. IV. Zasada humanitaryzmu Zgodnie z tą zasadą prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania przez nie stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości. Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmował wiele miejsca w twórczości myślicieli okresu Oświecenia, przyczyniając się do zniesienia tortur i kar okrutnych. Współcześnie zasada humanitaryzmu wynika np. z art. 3 Europejskiej Karty Praw Człowieka, który zakazuje stosowanie kary chłosty. Zasada humanitaryzmu ma duże znaczenie w prawie karnym wykonawczym, ponieważ w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności możliwości działań, które tę zasadę naruszają, są największe. V. Zasada nullum crimen sine lege 1. Uwagi ogólne Nullum crimen sine lege nie ma przestępstwa bez ustawy jest najważniejszą zasadą współczesnego prawa karnego, chroniącą jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe. Omawiana zasada jest niekwestionowanym składnikiem idei państwa prawa. W wielu państwach umieszcza się ją w konstytucji. Uznana też została za zawierającą jedno z podstawowych praw człowieka. Umieszczona została np. w Europejskiej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku (art. 11). W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 KRP zgodnie z którym: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. 2. Nullum crimen sine lege scripta Z zasady tej wynika, że prawo karne nie tylko musi być prawem pisanym, ale musi to być prawo zapisane w specyficznym akcie normatywnym, takim jak ustawa. Stanowienie prawa karnego wyłącznie w formie ustaw nie oznacza, że akty normatywne niższej rangi nie mają żadnego znaczenia dla odpowiedzialności karnej. W doktrynie prawa karnego nie budził by Michał Birula Strona 4

5 wątpliwości pogląd, że ustawowy przepis karny może mieć charakter blankietowy, tzn. może odsyłać do rozporządzeń i zarządzeń dla sprecyzowania pewnych znamion. Pogląd o dopuszczalności blankietowej został zakwestionowany w orzecznictwie TK, wg którego zasada ustawowego charakteru przepisów karnych ma charakter absolutny. TK złagodził jednak swoje stanowisko w tej kwestii, stwierdzając, że nie narusza zasady nullum crimen sine lege doprecyzowanie znamion przestępstwa w aktach wykonawczych wydanych w zgodzie z art. 92 ust 1 KRP. Niekiedy przepisy niższej rangi mogą być pomocne dla interpretacji przepisu ustawowego w konkretnej sprawie. 3. Nullum crimen sine lege certa Wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat określoności ustawowego przepisu adresowany jest do ustawodawcy, który powinien tak sformułować przepis, by jego odbiorca mógł go zrozumieć i przestrzegać. Zasada określoności i przejrzystości zakazu karnego może być naruszona przez niejasne stylistycznie sformułowanie przepisu albo przez użycie słów zaczerpniętych bez koniecznej potrzeby spoza języka potocznego. Najczęściej jednak nieokreśloność przestępstwa wynika z używania tzw. znamion ocennych, dopuszczających różne ich rozumienie, np. takich jak zeszpecenie (art. 156 KK). Jest oczywiste, że w państwie praworządnym nie powinny obowiązywać przepisy karne, których ustawodawca nie potrafi sformułować dokładnie ani nie ma na to szans w drodze orzecznictwa SN. Ustawodawca nie może bowiem wymagać od obywatela uświadomienia sobie zakresu zakazu karnego i przestrzegania go, jeżeli sam nie jest w stanie określić wyraźnie jego granic. 4. Zakaz analogii Stosowanie przepisów w drodze analogii, dopuszczalne w innych dziedzinach prawa, dla wypełnienia luk w prawie, jest w prawie karnym zabronione w tym zakresie, w jakim miałoby prowadzić do odpowiedzialności karnej osoby, której czyn nie wypełnia znamion żadnego z przestępstw opisanych w ustawie karnej. Sytuacja ta nie jest bowiem luką w prawie karnym, lecz oznacza, że prawo karne sytuację te milcząco uregulowało, nie uznając czynu za przestępny. W Polsce zakaz stosowania analogii w prawie karnym wynika z art. 1 1 KK. Gdyby analogia była dopuszczalna oznaczało by to, że jednostka mimo przestrzegania obowiązujących przepisów może narazić się na odpowiedzialność karną, jeżeli popełni czyn analogiczny, podobny do czynu zabronionego pod groźbą kary. Oznaczałoby to znaczne osłabienie bezpieczeństwa prawnego, gdyż reakcja organów państwowych w zakresie ścigania przestępstw stałaby się znacznie mniej przewidywalna. 5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit) Ustawy retroaktywne są nie do pogodzenia z zasadami państwa praworządnego, gdyż zaskakują obywateli, którzy mieli prawo sądzić, że zachowując się w określony sposób, nie narażają się na odpowiedzialność karną. Zasada lex retro non agit nie rozstrzyga sytuacji, w których sama ustawa garna nie ulega zmianie, ale zmienia się jej interpretacja w tym kierunku, że czyny uważane dotąd za nieprzestępne wg nowej interpretacji uważane są za wypełniające znamiona przestępstwa. Z czysto formalnego rozumienia by Michał Birula Strona 5

6 zasady ustawa karna nie działa tutaj wstecz, gdyż obowiązywała w chwili popełnienia czynu. Sytuacja taka może być potraktowana jako niezawiniony przez sprawcę błąd co do prawa. Zasada lex retro non agit zabrania również stosowania wstecz ustaw zaostrzających odpowiedzialność karną. Nie ma natomiast zakazu nadawania mocy wstecznej ustawą łagodzącym odpowiedzialność karną lub znoszącym przestępność czynu. 6. Nulla poena sine lege Wymogi formy ustawowej, określoności, zakaz analogii i zakaz retroaktywności odnoszą się również do ustanawiania i stosowania kary za przestępstwo. W przeciwieństwie do opisu ustawowego przestępstwa, gdzie maksymalna określoność jest zawsze zaletą, ścisłe określenie zagrożenia karą jest łatwe, ale niepożądane. Oznaczenie kary za dany typ przestępstwa w postaci tzw. sankcji bezwzględnie oznaczonej uniemożliwia sędziemu wymierzenie kary sprawiedliwej, dostosowanej do wagi i okoliczności konkretnego czynu. Przyjęte jest więc współcześnie określanie w ustawie rodzaju kary oraz jej dolnej i górnej granicy jest to tzw. sankcja względnie określona. Naruszeniem zasady Nulla poena sine lege było by pozostawienie sędziemu całkowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokości kary sankcja nieoznaczona. 4. Szkoły i kierunki w nauce prawa karnego 1. Kierunek racjonalistyczno humanitarny wieku Oświecenia Myśliciele oświecenia postulowali stworzenie jasnego i przejrzystego, zapisanego w ustawie prawa karnego, które stwarzałoby obywatelom ochronę przed samowolą organów państwowych. Prawa karnego dotyczył także ogólny postulat równości wobec prawa i zlikwidowania przywilejów stanowych. Postulowano też, by za przestępstwa uznawane były tylko czyny szkodliwe społecznie. Myśliciele tego okresu sprzeciwiali się okrucieństwu stosowanych wówczas kar i posługiwaniu się torturami w procesie karnym. Idee humanitaryzmu, racjonalności i jasności prawa karnego, głoszone w okresie oświecenia były następnie w różnym stopniu realizowane w kodeksach karnych. 2. Szkoła klasyczna Szkoła ta przyjęła główne postulaty okresu oświecenia, ale się do nich nie ograniczyła i rozwinęła bardziej szczegółowo koncepcje i zasady odnoszące się do odpowiedzialności karnej. Przedstawiciele tej szkoły podkreślali, że punktem wyjścia dla odpowiedzialności karnej jest czyn zabroniony przez ustawę karną. Czyn człowieka jest wyrazem jego woli, co umożliwia przypisanie sprawcy winy za jego zachowania i potępienie tego czynu, wyrażające się w wymierzeniu kary. Istotą kary jest sprawiedliwa odpłata za czyn. Powinna być więc ona proporcjonalna do wagi popełnionego czynu i do winy sprawcy. Kara może jednak spełniać również pewne funkcje prewencyjne, np. funkcja ogólno prewencyjna. by Michał Birula Strona 6

7 3. Szkoła antropologiczna Szkoła ta odrzuciła pojęcie winy jako podstawy odpowiedzialności karnej, a w rezultacie odrzuciła też same pojęcie odpowiedzialności. Wg szkoły antropologicznej postępowanie człowieka zdeterminowane jest jego cechami wrodzonymi nie można mu z popełnienia przestępstwa czynić zarzutu ani wymierzyć kary. Reakcją na przestępczość powinno być stosowanie środków zabezpieczających społeczeństwo przed tym zjawiskiem. Podstawą stosowania takich środków miał być nie sam fakt popełnienia przestępstwa, lecz stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki. Szkoła antropologiczna przyczyniła się do rozwoju kryminologii, zwłaszcza spowodowała wzrost zainteresowania badaniami nad osobą przestępcy. Nie miała natomiast większego wpływu na prawo karne. 4. Szkoła socjologiczna Wg tej szkoły przestępczość obok przyczyn związanych z osobowością jednostki ma swoje przyczyny tkwiące w warunkach społecznych. Przesłanką odpowiedzialności karnej miał być nadal czyn zabroniony przez ustawę, ale przestał on być głównym elementem decydującym o rozmiarach tej odpowiedzialności. Nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany ten skrót myślowy miał znaczyć, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwości prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego przestępstwa. Podstawowym celem kary miała być niesprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna). 5. Zagadnienia kryminalizacji 1. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji Kryminalizacja jest to utrzymywanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa lub utrzymywanie przestępności tych czynów. Jako pewne zjawisko może być uprawiana jako opisowa nauka o kryminalizacji i jako normatywna nauka o kryminalizacji. Opisowa nauka o kryminalizacji zajmuje się opisem i analizą tego zjawiska jako fragmentu rzeczywistości społecznej, zwłaszcza zaś ustalaniem, jakie są rzeczywiste powody kryminalizacji. Normatywna nauka o kryminalizacji ma charakter postulatywny i polega na tworzeniu pewnych zasad określających, kiedy kryminalizacja powinna następować (kiedy jest dopuszczalna). by Michał Birula Strona 7

8 6. Ustawa karna i jej stosowanie I. Źródła polskiego prawa karnego 1. Kodeks Karny Prawo karne obowiązujące w Polsce zawarte jest głównie w KK z 1997 roku, stosowanym od 1 września 1998 roku. Dzieli się na trzy części: część ogólną, cześć szczególną i część wojskową. Część ogólna zawiera główne przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania. Część szczególna zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw. Jest zbiorem definicji poszczególnych przestępstw i jednocześnie wskazuje, jakie kary grożą za ich popełnienie (przepis części szczególnej = dyspozycja + sankcja). Część wojskowa zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe. 2. Przepisy innych dziedzin prawa Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, jest częścią całego systemu prawa i cały system wpływa na jego stosowanie. Jeżeli stosujemy art. 278 o kradzieży to kwestię czy rzecz jest cudza oceniamy, stosując przepisy prawa cywilnego. II. Wykładnia przepisów prawa karnego Interpretując przepisy karne, trzeba zwrócić szczególną uwagę na metody wykładni tych przepisów, które wyznaczają zakres kryminalizacji, a więc głównie przepisów części szczególnej KK. Jest to ten fragment prawa karnego, który wyznacza ramy niektórych zachowań obywateli. Są oni adresatami tych przepisów, w związku z czym szczególne znaczenie ma tutaj wykładnia językowa. Wykładnia językowa odwołuje się do znaczenia słów użytych w tekście ustawy, jest rodzajem wykładni stosunkowo najbardziej dostępnym dla nie prawników. Odwołanie się do wykładni celowościowej i systemowej może mieć miejsce tylko wtedy, gdy wykładnia językowa dopuszcza różne warianty rozumienia przepisu. Wtedy wybranie wariantu węższego rozumienia przepisu (wykładnia zawężająca) lub szerszego rozumienia (wykładnia rozszerzająca) może być uzasadnione np. celem przepisu. III. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu 1. Wejście w życie Ustawa karna obowiązuje od momenty jej wejścia w życie, który to moment określa ona sama, np. poprzez użycie zwrotu z dniem ogłoszenia lub przez podanie konkretnej daty. by Michał Birula Strona 8

9 W prawie karnym szczególne znaczenie ma instytucja vacatio legis jest to okres między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie. Okres ten jest konieczny dla zapoznania się obywateli z nowymi przepisami i dostosowanie swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają. Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określany w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę, która w związku tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio. 2. Czas popełnienia przestępstwa Dla stosowania zasad obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu istotne znaczenie ma określenie czasu popełnienia przestępstwa. Obowiązujący kodeks karny rozstrzyga tą kwestię w art. 6 1, stwierdzając, że Czyn zabroniony uważa się za popełniony w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Zasada określona w art. 6 1 KK zna jednak wyjątek odnoszący się do kwestii obliczania terminu przedawnienia przestępstwa. Mianowicie w świetle art KK dla obliczenia terminu przedawnienia przestępstw skutkowych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku. 3. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu Reguły obowiązywania ustawy pod względem czasu mają znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy po popełnieniu określonego czynu zmienia się jego ocena w świetle prawa karnego. Wiadomo, że nowa ustawa kryminalizująca czyny dotąd nieprzestępne nie może mieć zastosowania do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Wynika to z zasady lex retro non agit. Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji związanych z pojawieniem się nowych ustaw karnych. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa, lecz przed wydaniem prawomocnego wyroku w sprawie o to przestępstwo następuje zmiana ustawy karnej powstaje problem, czy zastosować w procesie ustawę, która obowiązywała w chwili popełnienia czynu, czy ustawę obowiązującą w czasie orzekania. Art. 4 1 KK rozstrzyga tę kwestię w ten sposób, że w zasadzie stosuje się nową ustawę (czyli tę, która obowiązuje w czasie orzekania), chyba że ustawa obowiązująca uprzednio jest względniejsza dla sprawcy. Pojęcie ustawy względniejszej ujęte jest a art. 4 1 KK indywidualizująco, ma to być bowiem ustawa względniejsza dla konkretnego sprawcy. Należy więc ocenić całokształt uregulowań porównywanych ustaw, przymierzając je do konkretnego czynu konkretnego sprawcy i na tej podstawie stwierdzić, która z nich jest względniejsza. Zmiana ustawy karnej w późniejszym okresie, już po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, również stwarza problem wyboru ustawy. Powstaje pytanie, czy należy w związku z wydaniem nowej ustawy karnej dokonywać przeglądu wcześniej wydanych wyroków i ewentualnie je zmieniać. Było by to jednak bardzo trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego polskie prawo karne przyjęło zasadę stabilności wyroków, wg której nowa ustawa w zasadzie nie wpływa na wyroki zapadłe przed jej wejściem w życie. Art. 4 4 KK przewiduje jednak wyjątek od tej zasady, dotyczący bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegającej na tym, że czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przestaje być zarobiony pod groźbą kary. W takim wypadku wyrok ten traci moc (nie kontynuuje się jego wykonania), oraz następuje zatarcie skazania z mocy prawa. by Michał Birula Strona 9

10 4. Ustawy epizodyczne Ustawa epizodyczna ustawa obowiązująca tylko przez określony czas w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycznymi (np. wojna, klęska żywiołowa). Obowiązujące polskie prawo milczy na temat ustaw epizodycznych, tzn. że należy stosować ogólne zasady z art. 4KK, chyba że same ustawy epizodyczne wprowadzają odmienne reguły. IV. Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób 1. Zasada terytorialności Punktem wyjścia jest miejsce popełnienia przestępstwa. Ma to istotne znaczenie dla ustalenia, jaką ustawę karną należy zastosować (przestępstwo popełnione na terytorium polski lub przestępstwo popełnione za granicą zastosować polska ustawa karną czy obcą). Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa rozstrzyga również kwestię przed jakim sądem sprawa powinna być rozpatrywana. Miejsce popełnienia przestępstwa określa KK w art Wg tego przepisu, przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu: a) Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, b) Gdzie skutek przestępny nastąpił chodzi o dokonane przestępstwo skutkowe, c) Gdzie wg zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić usiłowane przestępstwo skutkowe. Teoria wszędobylstwa teoria przyjęta przez prawo karne do miejsca popełnienia przestępstwa. Wg tej teorii przestępstwo może być popełnione w różnych miejscach. W takich sytuacjach sprawę rozpoznaje sąd, przed którym wszczęto postępowanie przygotowawcze. Jeżeli chodzi o jurysdykcję polską i obcą w razie przyjęcia, że przestępstwo popełnione zostało zarówno w Polsce, jak i za granicą to rozstrzygają te kwestię reguły prawa karnego międzynarodowego przede wszystkim umowy dwustronne między zainteresowanymi państwami. Zasada terytorialności znajduje ona zastosowanie, jeżeli przestępstwo popełnione zostało na terytorium Polski. Zasada ta wynika z suwerennej władzy państwa na jego terytorium. Zasadę tę ujmuje art. 5 KK. Polskiej jurysdykcji podlega sprawca popełniający przestępstwo na terytorium RP, niezależnie czy jest polakiem czy cudzoziemcem. KK dodaje tutaj możliwość odmiennej regulacji tek kwestii w umowie międzynarodowej, której polska jest stroną nie ogranicza to suwerenności, ponieważ decyzje w tym przedmiocie pozostają w gestii polskiego parlamentu i prezydenta ratyfikującego umowę. Immunitety dyplomatyczne i konsularne w granicach określonych przepisami prawa i zwyczajami międzynarodowymi, wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób korzystających z immunitetu, chyba że zrzeknie się go państwo wysyłające. W przypadku popełnienia przestępstwa przez osobę korzystającą z immunitetu, wydala się ją z terytorium RP z żądaniem pociągnięcia jej do odpowiedzialności przez państwo wysyłające. Immunitety krajowe czyli immunitet poselski, sędziowski, pracowników NIK, adwokacji i prokuratorski. Wyróżnia się dwie grupy immunitetów krajowych: by Michał Birula Strona 10

11 Immunitet formalny (procesowy) uzależnia on pociągnięcie osoby objętej tym immunitetem od zgody właściwego organu, Immunitet materialny należy do okoliczności uchylających karalność. Pojęcie terytorium RP pojęcie to ma podstawowe znaczenie. Pojęcie terytorium obejmuje obszar oddzielony granicami państwa, głąb ziemi (bez ograniczeń), słup powietrzny na tym obszarem (do granicy lotów kosmicznych ok. 90 km) oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej (linii wybrzeża lub zewnętrznej granicy wód wewnętrznych). Zasada terytorialności rozciąga się także na polskie statki wodne lub powietrzne bez względu na to na jakim obszarze się znajdują statek taki nie jest częścią terytorium państwa, rozciąga się na niego jedynie jurysdykcja polska. 2. Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą Inne reguły dotyczą stosowania polskiej ustawy karnej do przestępstw popełnionych za granicami kraju. Zasada obywatelstwa lub zasada narodowości podmiotowej zgodnie z nią, obywatel polski powinien stosować się do prawa swojego kraju, również za granicą. Zgodnie z tą zasadą w razie popełnienia przestępstwa przez obywatela polski za granicą, stosuje się do niego polską ustawę karną, tzn. po powrocie do kraju będzie pociągnięty do odpowiedzialności przed sądem polskim (art. 109 KK). Jeżeli obywatel polski został skazany za granicą, to sąd polski zaliczy mu na poczet kary, w całości lub w części, karę odbytą za granicą uwzględnia się tu różnice pomiędzy tymi karami na korzyść sprawcy art Zaliczeniu na poczet kary podlega także okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą, jak również wykonywana tam kara art Obowiązujący Kodeks Karny przewiduje, że warunkiem odpowiedzialności przed sądem polskim jest uznanie czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia art Warunek podwójnej karalności nie jest wymagany w stosunku do polskich funkcjonariuszy publicznych, którzy pełniąc służbę za granicą popełnili tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji, ani do osób, które popełniły przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej art Zasada przedmiotowa w postaci zwykłej polską ustawę karną stosuje się również do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, jeżeli czyn jest uznany za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Kodeks Karny (art i 2) ogranicza jednak zakres zainteresowania polskiej jurysdykcji wystąpieniem ponadto jednego z dwóch warunków: a) Czyn cudzoziemca skierowany był przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, albo ma charakter przestępstwa terrorystycznego pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności wynika wprost z naruszenia polskiego interesu prawnego. b) Czyn ten zagrożony jest karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a więc ma charakter poważny cudzoziemiec nie może uniknąć odpowiedzialności karnej, jeżeli znajduje się na terytorium RP i nie postanowiono go wydać. Pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności jest możliwe tylko wtedy, gdy w świetle polskiego prawa popełniony czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczająca 2 lata. by Michał Birula Strona 11

12 Zasada przedmiotowa w postaci obostrzonej (ochronnej) chodzi w niej o czyny przestępne skierowane przeciwko szczególnie istotnym polskim interesom, a zastosowanie polskiej ustawy karnej nie jest uzależnione od uznania czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Obowiązujący KK w art. 112 rozciąga działanie tej zasady również do obywateli polskich jest to konieczne wobec ogólnej zasady uzależnienia odpowiedzialności obywatela od uznania popełnionego przez niego czynu za przestępstwo również w miejscu popełnia za granicą. Działanie zasady obostrzonej (ochronnej) odnosi się do: a) Przestępstwa skierowanego przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, b) Przestępstwa skierowanego przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, c) Przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym, d) Przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego, e) Przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium RP. Do KPK wprowadzono rozdział zatytułowany Przejęcie i przekazanie ścigania karnego. Uregulowano w nim współpracę między organami ścigania, polegającą w szczególności na wystąpieniu władz polskich o przekazanie ścigania obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą, a także przejęcie ścigania cudzoziemca, który popełnił przestępstwo w Polsce przez władze państwa, którego jest obywatelem. Uregulowano również porozumiewanie się w tych sprawach, gdy postępowanie wszczęto za granicą, jak i w Polsce. Zasada samodzielności jurysdykcji polskiej potwierdzona w kodeksie karnym. Zasadę tę wyraża art w słowach Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim. Zapadłe za granicą orzeczenia nie stanowią przeszkody do orzekania przez sąd polski, jeżeli tylko istnieje podstawa prawna polskiej jurysdykcji. Sąd polski jednak zaliczy wykonaną za granicą karę, a także okres rzeczywistego pozbawienia wolności sprawcy, który zostaje pociągnięty w Polsce do odpowiedzialności karnej art KK. W przypadku przejęcia do wykonania w Polsce wyroku zapadłego za granicą (art ) sąd polski dokonuje adaptacji tego wyroku wg prawa polskiego, co wiąże się z kwalifikacją prawną czynu, określeniem kary i środka karnego oraz warunków ich wykonania przy czym zaliczeniu podlega dotąd wykonana kara oraz okres faktycznego pozbawienia wolności za granicą (art ). 3. Zasada represji wszechświatowej Wyrazem międzynarodowej solidarności jest ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami. Ściganie jest niezależne od miejsca popełnienia przestępstwa i obywatelstwa sprawcy, jednakże warunkiem jego realizacji jest ratyfikowanie przez państwo odpowiednich norm konwencyjnych i ich adaptacja w prawie wewnętrznym jako obowiązujących. Ściganie wg omówionej zasady nosi nazwę uniwersalnego lub represji wszechświatowej. Najważniejsze konwencje, które zostały ratyfikowane przez Polskę przewidują karalność: Zbrodni ludobójstwa, Zabójstw oraz okrutnego traktowania jeńców wojennych i ludności cywilnej, Niewolnictwa i handlu niewolnikami, Handlu kobietami, dziećmi i eksploatacji prostytucji, Handlu wydawnictwami pornograficznymi, by Michał Birula Strona 12

13 Fałszowania pieniędzy, Handlu narkotykami i szerzenia narkomanii, Zanieczyszczania morza olejem, Terroryzmu lotniczego, Terroryzmu międzynarodowego, Dyskryminacji rasowej. Obowiązujący kodeks karny przewiduje penalizację przestępstw konwencjonalnych. Rozdział II. Nauka o przestępstwie 7. Ogólne pojęcie przestępstwa I. Definicja przestępstwa Obowiązujący w Polsce Kodeks Karny nie zawiera definicji przestępstwa. Art. 1 1 KK określa jednak kto podlega odpowiedzialności karnej. Pośrednio wskazuje więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 2 i 3, oraz z innymi przepisami części ogólnej odnoszącymi się do odpowiedzialności karnej, pozwala stwierdzić ze na tle polskiego prawa karnego definicja przestępstwa brzmi następująco: Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. II. Przestępstwo jako czyn człowieka Mówiąc, że podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek, podkreśla się, że chodzi o osobę fizyczną a nie o osobę prawną. Współcześnie w prawie karnym szeregu państw tworzy się wyjątki od tej zasady. W Polsce taki wyjątek wprowadzono ustawą z roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Zachowanie człowieka by mogło być uznane za czyn w rozumieniu prawa karnego, musi być zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli człowieka, musi być sterowane jego wolą. Mówiąc o zewnętrznym zachowaniu się człowieka, podkreślamy w ten sposób, że nie chodzi tu o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne (np. myśli). Jednak nie każde zewnętrzne zachowanie człowieka będzie nazwane czynem. W szczególności nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis absoluta), któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą. Od przymusu bezwzględnego należy odróżniać fizyczny lub psychiczny przymus względny (vis compulsiva), polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale niewykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem się. Przykładem tego przymusu może być stosowanie groźby lub tortur. Zachowanie się pod wpływem przymusu absolutnego jest najistotniejszym praktycznie rodzajem sytuacji, w której stwierdzamy brak czynu. Z pojęcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowań niesterowanych wolą człowieka, np. odruchy bezwarunkowe. III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa. by Michał Birula Strona 13

14 Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa. Opis ten składa się z elementów które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu. Istotny z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego, jest podział znamion na znamiona opisowe i ocenne. Znamiona opisowe to te których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny (np. uderza art. 217 KK) Znamiona ocenne wymagają przy ustalaniu ich występowania w czynie posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należą tu takie znamiona jak istotne zeszpecenie (art. 156 KK). Używanie w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje, że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźna. Z tego powodu uważa się, że ustawodawca powinien wszędzie tam gdzie jest to możliwe, preferować znamiona opisowe. IV. Bezprawność czynu Fakt, że jakiś konkretny czyn wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa, nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem (tak jest z reguły). Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa może prowadzić do wniosku że czyn ten nie jest bezprawny. Osobny problem stanowią przestępstwa nieumyślne. Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania we wskazanym wyżej rozumieniu. Kto nieumyślnie spowodował śmierć człowieka (art. 155 KK) lub nieumyślnie popełnił paserstwo (art. 292 KK) nie może powoływać się na prawny charakter swojego działania, trudno bowiem sobie wyobrazić, by jakiś przepis prawa upoważniał do wypełnienia znamion przestępstwa nieumyślnego. Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami z nieostrożności, tzn. jako przestępstwo może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa (nieumyślnego), które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. V. Wina Wina w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalności popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę. Zgodnie z art. 1 3 KK Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Tak więc przestępstwem jest tylko czyn zawiniony. Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut popełnienia danego czynu zabronionego. W prawie karnym materialnym to szerokie pojęcie winy uległo zawężeniu wskutek wyodrębnienia przy analizowaniu kwestii przesłanek odpowiedzialności karnej takich pojęć jak: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawcę znamion przestępstwa i bezprawność. by Michał Birula Strona 14

15 Główną przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa określona w art. 9 KK, tzn. zamiar popełnienia przestępstwa ( przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Wskazane w art. 9 KK postacie strony podmiotowej przestępstwa nazywa się często formami winy. Konieczne jest ustalenie, że chodzi o osobę zdolną do ponoszenia winy, tzn. osobę która osiągnęła określony wiek. Istnieje szereg przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę. Są to: niepoczytalność sprawcy (art. 31 KK), błąd (art KK), działanie na rozkaz (art. 318 KK), stan wyższej konieczności (art KK). Brak którejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie która popełniła dany czyn, nie można zrobić z powodu jego popełnienia zarzutu. Wina w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalności popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę. Kwestią sporną w nauce prawa karnego są tzw. teorie winy, zajmujące się rozważaniami na temat istoty winy. Teorie te można podzielić ogólnie na psychologiczne i normatywne. Psychologiczna teoria winy utożsamia winę ze stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc, według tej teorii określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego. Normatywna teoria winy wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobistą zarzucalność popełnionego czynu. VI. Społeczna szkodliwość Pojęcie społecznej szkodliwości czynu w polskim prawie karnym pełni różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji powinno być wskazówką dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Zakładamy więc, że typy zachowań opisane przesz ustawodawcę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi, tzn. że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (np. własności czy wolności). Uznanie społecznej szkodliwości czynu za element definicji przestępstwa jest charakterystyczne dla tzw. materialnych definicji przestępstwa. Materialne definicje przestępstwa przeciwstawia się w nauce prawa karnego definicjom formalnym, które definiując przestępstwo, ograniczają się do wskazania, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę karną. Obowiązujący Kodeks Karny posługuje się terminem społeczna szkodliwość czynu, zastępując nim używany w Kodeksie z 1969 roku termin społeczne niebezpieczeństwo czynu. Zmianę terminologii uzasadniono potrzebą oderwania się od interpretacji pojęcia społecznego niebezpieczeństwa, naznaczonej elementami politycznymi, i od praktyki wykorzystywania go w celach politycznych. by Michał Birula Strona 15

16 VII. Klasyfikacja przestępstw 1. Waga przestępstwa Przestępstwa są klasyfikowane wg różnych kryteriów. Podstawowy podział dokonywany jest według kryterium wagi przestępstwa. Art. 7 KK dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki. Zbrodnie czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą (art. 7 2 KK). Chodzi tu o dolną granice zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata. Zbrodnią jest więc morderstwo (art KK) czy fałszowanie pieniędzy (art KK). Występki art. 7 3 KK, są to czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą jeden miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny powyżej 30 stawek dziennych. Czyny przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic są występkami. 2. Forma winy Podział przestępstw na umyślne i nieumyślne opiera się na kryterium formy winy. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek może być popełniony również nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi (art. 8 KK). Jeżeli więc w ustawie znajdziemy czyn odpowiadający definicji zbrodni, to znaczy, że mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym. Co do występków, milczenie ustawy oznacza, że są one umyślne (np. występek uszkodzenia cudzej rzeczy art. 288 KK). Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa nieumyślnie (np. art. 155 KK) lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną (jak np. powinien i może przypuszczać w art. 292 KK). Typy przestępstw nieumyślnych są w Kodeksie Karnym stosunkowo nieliczne. 3. Forma czynu Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie, np. zgwałcenie (art. 197 KK). Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK). Do trzeciej grupy zaliczamy przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie. Szereg typów przestępstw nie określa jednak wprost tej alternatywy, lecz wynika ona z interpretacji dotyczących ich przepisów. Na przykład określenie zabija człowieka (art. 148 KK) rozumie się w ten sposób, że może być to zabójstwo popełnione tak przez działanie (np. strzał do człowieka) jak i przez zaniechanie (np. uśmiercenie noworodka przez niekarmienie go). by Michał Birula Strona 16

17 4. Znamię skutku Podział przestępstw na formalne (bezskutkowe) i przestępstwa materialne (skutkowe) opiera się na kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku. Jeżeli określony skutek do znamion przestępstwa należy, mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeżeli natomiast przestępstwo polega po prostu na określonym zachowaniu się, nazwiemy je przestępstwem formalnym. Przestępstwa materialne to np. uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu (art. 156 KK), pozbawienie człowieka wolności (art. 160 KK) lub obawa (art. 190 KK). Przestępstwa formalne to np. nieudzielenie pomocy (art. 162 KK), nakłanianie do uprawiania nierządu (art KK), fałszywe zeznania (art. 233 KK). 5. Typy przestępstw Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa ( z reguły zawarty w oddzielnym paragrafie artykułu Kodeksu Karnego), zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą. Typ podstawowy typ przestępstwa będący punktem wyjścia, Typ kwalifikowany zagrożenie karą jest surowsze niż w typie podstawowym, Typ uprzywilejowany zagrożenie karą jest łagodniejsze niż w typie podstawowym. 6. Tryb ścigania Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na ścigane z oskarżenia publicznego (publiczno skargowe) i przestępstwa ściganie z oskarżenia prywatnego (prywatno skargowe). Niektóre przestępstwa publiczno skargowe mogą być ścigane wtedy, gdy pokrzywdzony złożył wniosek o ściganie (przestępstwa wnioskowe). Przestępstw tych nie należy mylić z przestępstwami prywatno skargowymi, ponieważ złożenie wniosku jest tylko warunkiem wszczęcia postępowania, które dalej toczy się jak każde inne postępowanie w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. Przestępstwem wnioskowym jest np. zgwałcenie (art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art KK). Powody uznania przestępstwa za wnioskowe, a więc uzależnienia ścigania od woli osoby pokrzywdzonej, mogą być dwojakiego rodzaju. Osoba pokrzywdzona może nie życzyć sobie ścigania sprawcy, uznając, że rozpatrywanie sprawy, konieczność relacjonowania przebiegu zdarzenia, dotarcie informacji o przestępstwie do szerszego kręgu osób będzie dla niej dodatkową krzywdą. Wnioskowy charakter przestępstw uzasadniony jest tym, że w konkretnym przypadku chodzić może o czyn o niewielkiej wadze, i pokrzywdzonemu pozostawia się wstępną ocenę, czy istnieje potrzeba jego ścigania. by Michał Birula Strona 17

18 Osobną grupę przestępstw wnioskowych stanowią przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. W tym wypadku chodzi również o uniknięcie prowadzenia postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych. 8. Struktura przestępstwa I. Uwagi ogólne Przestępstwo jako pojęcie ogólne i jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury. Do jego najważniejszych elementów należą: podmiot przestępstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestępstwa. II. Wiek sprawcy Wg polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (art KK). Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawie nieletnich. Od zasady, że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17, przewidziano 2 wyjątki w Kodeksie Karnym. W pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył lat 15. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy. Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości, zawiera art KK. Są to np. : zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 KK), zabójstwo umyślne (art. 148 KK), czy rozbój (art. 280 KK). Art KK uwzględnia fakt pociągnięcia osoby która ukończyła 15 lat do odpowiedzialności karnej, powołując się na stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste nieletniego. Drugi wyjątek polega na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jako nieletniego przewiduje to art KK. Odnosi się to jedynie do sprawcy występku wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy. 2. Nieletni Postępowanie z nieletnimi uregulowane jest w postępowaniu w sprawach nieletnich i nie ma charakteru karnego. Popełnienie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą tego postępowania. Ustawa reguluje także postępowanie z nieletnimi, u których stwierdzono objawy demoralizacji. Nieletni 3 znaczenia: 1. Osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją, 2. Osoby między 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, 3. Osoby wobec których wykonuje się środki wychowawcze lub poprawcze, określane są przez ustawę jako nieletni do czasu ukończenia 21 lat. Do środków wychowawczych należą: by Michał Birula Strona 18