WYMAGANIA EDUKACYJNE. Biologia na czasie 3 zakres rozszerzony. Lp. Temat Ocena. Dział programu. dopuszczający dostateczny dobry Bardzo dobry

Transkrypt

1 WYMAGANIA EDUKACYJNE Biologia na czasie 3 zakres rozszerzony Dział programu Lp. Temat Ocena dopuszczający dostateczny dobry Bardzo dobry Mechanizmy dziedziczenia 1. Budowa i rola kwasów nukleinowych Uczeń: charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej wymienia rodzaje RNA określa rolę podstawowych rodzajów RNA charakteryzuje budowę przestrzenną cząsteczki DNA wyjaśnia pojęcie podwójna helisa Uczeń: charakteryzuje sposób łączenia się nukleotydów w pojedynczym łańcuchu DNA wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad uzupełnia schemat jednego łańcucha polinukleotydowego DNA o łańcuch komplementarny charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną RNA określa lokalizację RNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej wyjaśnia pojęcia: widełki replikacyjne, oczko Uczeń: różna orientacja łańcuchów polinukleotydowych DNA rozpoznaje poszczególne wiązania w cząsteczce DNA reguła Chargaffa porównuje budowę i funkcje DNA z budową i funkcjami RNA Uczeń: wyjaśnia zasadę tworzenia nazw nukleotydów planuje doświadczenie, którego celem jest wykazanie roli DNA jako nośnika informacji genetycznej rozróżnia DNA od RNA za pomocą reguły Chargaffa 2. Replikacja DNA wyjaśnia pojęcie replikacja wyjaśnia znaczenie charakteryzuje poszczególne etapy rozróżnia poszczególne modele replikacji

2 replikacji DNA wymienia etapy replikacji DNA uzasadnia konieczność zachodzenia replikacji przed podziałem komórki replikacyjne omawia przebieg replikacji semikonserwatywny charakter replikacji DNA określa rolę polimerazy DNA podczas replikacji porównuje przebieg replikacji w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych replikacji wyjaśnia, skąd pochodzi energia potrzebna do syntezy nowego łańcucha DNA wykazuje różnice w syntezie obu nowych łańcuchów DNA wyjaśnia rolę sekwencji telomerowych określa rolę poszczególnych enzymów w replikacji DNA planuje doświadczenie mające na celu wykazanie, że replikacja DNA jest semikonserwatywna wykazuje naprawczą rolę polimerazy DNA w replikacji omawia mechanizmy regulacji replikacji DNA 3. Geny i genomy wyjaśnia pojęcia: gen, genom, pozagenowy DNA, chromosom, chromatyna, nukleosom rozróżnia eksony i introny określa lokalizację DNA w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej omawia budowę genu rozróżnia geny ciągłe i nieciągłe wymienia rodzaje sekwencji wchodzących w skład genomu wyjaśnia pojęcia: sekwencje powtarzalne, pseudogeny omawia skład chemiczny chromatyny przedstawia budowę chromosomu omawia przebieg transkrypcji i translacji analizuje tabelę kodu genetycznego wyjaśnia zasadę kodowania informacji genetycznej organizmu przez kolejne trójki nukleotydów w DNA określa informacje zawarte w genie charakteryzuje genom wirusa porównuje strukturę genomów prokariotycznego i eukariotycznego wymienia i charakteryzuje etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym porównuje heterochromatynę z euchromatyną różnicuje genom wirusowy ze względu na wybrane kryteria omawia genom mitochondrialny człowieka 4. Związek między genem a cechą wyjaśnia pojęcia: kod genetyczny, ekspresja genu, translacja, transkrypcja wymienia i charakteryzuje cechy kodu genetycznego ilustruje schematycznie etapy odczytywania informacji genetycznej omawia przebieg odwrotnej transkrypcji wirusowego RNA zapisuje sekwencję aminokwasów łańcucha peptydowego na podstawie sekwencji nukleotydów mrna wirusów, u których występuje odwrotna transkrypcja dochodzi do tworzenia się polirybosomów wyjaśnia biologiczne

3 nazywa etapy translacji i mrna określa rolę polimerazy RNA w procesie transkrypcji określa rolę aminoacylotrna i rybosomów w translacji porównuje ekspresję genów w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych określa rolę i sposoby modyfikacji potranskrypcyjnej RNA określa rolę i sposoby modyfikacji potranslacyjnej białek rozróżnia regulację negatywną od pozytywnej w przypadku działania operonu laktozowego porównuje sposób regulacji ekspresji genów struktury operonu laktozowego i operonu tryptofanowego alternatywne składanie RNA porównuje regulację ekspresji genów w komórkach prokariotycznej i eukariotycznej znaczenie polirybosomów porównuje przebieg ekspresji genów w jądrze i organellach komórki eukariotycznej 5. Regulacja ekspresji genów wyjaśnia pojęcie operon wskazuje na schemacie sekwencje regulatorowe operonu oraz geny struktury wymienia poziomy kontroli ekspresji genów w komórce eukariotycznej regulacja ekspresji genów w komórce prokariotycznej na podstawie modelu operonu laktozowego i tryptofanowego wyjaśnia, jakie znaczenie w regulacji ekspresji genów operonu laktozowego mają: gen kodujący represor, operator i promotor omawia regulację inicjacji transkrypcji w komórce eukariotycznej regulacja dostępu do genu w komórce eukariotycznej powstają różne formy białek podczas ekspresji jednego genu omawia rolę niekodującego RNA w regulacji ekspresji genów w komórce eukariotycznej regulacja ekspresji genów u wielokomórkowych powoduje zróżnicowanie komórek na poszczególne typy określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej 6. Dziedziczenie cech. I prawo Mendla wyjaśnia pojęcia: allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, omawia prace G. Mendla, na podstawie których sformułował on reguły wyjaśnia pojęcie linia czysta wyjaśnia, jakie znaczenie

4 allel dominujący, allel recesywny zapisuje przebieg i wyniki doświadczeń Gregora Mendla za pomocą kwadratu Punnetta podaje treść I prawa Mendla dziedziczenia cech człowieka dziedziczonych zgodnie z I prawem Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki jednogenowe 7. II prawo Mendla podaje treść II prawa Mendla wykonuje przykładowe krzyżówki dwugenowe 8. Chromosomowa teoria dziedziczenia wyjaśnia pojęcia: locus, geny sprzężone, crossing-over wymienia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia wyjaśnia zależność między częstością zachodzenia crossing-over a odległością między dwoma genami w chromosomie w doświadczeniach G. Mendla miało wyhodowanie przez niego osobników grochu zwyczajnego należących do linii czystych analizuje wyniki krzyżówek jednogenowych na przykładzie grochu zwyczajnego określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia jednej cechy analizuje wyniki krzyżówek dwugenowych na przykładzie grochu zwyczajnego określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech niesprzężonych oblicza częstość crossing- -over między dwoma genami sprzężonymi określa prawdopodobieństwo jednogenowej określa sposób wykonania i znaczenie krzyżówki testowej dwugenowej ocenia znaczenie badań G. Mendla dla rozwoju genetyki wykazuje różnice między genami niesprzężonymi a sprzężonymi

5 zjawisko sprzężenia genów mapowanie genów wykonuje przykładowe krzyżówki dotyczące dziedziczenia genów sprzężonych wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia dwóch cech sprzężonych analizuje wyniki krzyżówek dotyczących dziedziczenia genów sprzężonych oblicza odległość między genami wyjaśnia, jaką rolę w determinacji płci odgrywają gen SRY i hormony wytwarzane przez rozwijające się jądra omawia mechanizm inaktywacji chromosomu X charakteryzuje dwa podstawowe typy genetycznej determinacji płci i podaje przykłady, u których one występują wyjaśnia powody, dla których daltonizm i hemofilia występują niemal wyłącznie u mężczyzn wyjasnia pojęcia: geny komplementarne, geny dopełniające się, geny epistatyczne, geny 9. Determinacja płci. Cechy sprzężone z płcią wyjaśnia pojęcia: kariotyp, chromosomy płci wskazuje podobieństwa i różnice między kariotypem kobiety a kariotypem mężczyzny wyjaśnia sposób determinacji płci u człowieka charakteryzuje kariotyp człowieka określa płeć różnych osób na podstawie analizy ich kariotypu cech sprzężonych z płcią wymienia nazwy oraz objawy chorób uwarunkowanych mutacjami genów sprzężonych z płcią wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią określa prawdopodobieństwo wystąpienia choroby sprzężonej z płcią wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy hemofilii i daltonizmu rozróżnia cechy sprzężone z płcią i cechy związane z płcią wyjaśnia, jakie znaczenie ma proces inaktywacji jednego z chromosomów X w większości komórek organizmu kobiety omawia przykłady środowiskowego mechanizmu determinowania płci planuje doświadczenie mające na celu wykazanie związku dziedziczenia koloru oczu muszki owocowej z dziedziczeniem płci 10. Inne sposoby dziedziczenia cech wyjaśnia pojęcie allele wielokrotne na przykładzie dziedziczenia grup krwi u człowieka wyjaśnia pojęcia: dominacja niezupełna, kodominacja, geny kumulatywne, geny plejotropowe wyjaśnia, co to znaczy, że choroba genetyczna jest uwarunkowana przez gen plejotropowy

6 wykonuje krzyżówki dotyczące dziedziczenia grup krwi i czynnika Rh określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonego fenotypu u potomstwa w wypadku dziedziczenia alleli wielokrotnych charakteryzuje relacje między allelami jednego genu oparte na dominacji niezupełnej i kodominacji określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku kodominacji podaje przykład cechy uwarunkowanej obecnością genów kumulatywnych hipostatyczne wyjaśnia, z jakiego powodu geny determinujące barwę kwiatów groszku pachnącego zostały nazwane genami komplementarnymi określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia genów dopełniających się działanie genów epistatycznych i hipostatycznych w wypadku dziedziczenia barwy sierści u gryzoni niezależna segregacja chromosomów, crossing- -over oraz losowe łączenie się gamet wpływają na zmienność osobniczą wymienia cechy mutacji, które stanowią jedno z głównych źródeł zmienności genetycznej porównuje zmienność genetyczną rekombinacyjną określa prawdopodobieństwo wystąpienia genotypów i fenotypów u potomstwa w wypadku dziedziczenia genów epistatycznych 11. Zmienność wyjaśnia pojęcia: zmienność genetyczna, zmienność środowiskowa wymienia rodzaje zmienności i wskazuje zależności między nimi potwierdzające występowanie zmienności środowiskowej wyjaśnia pojęcia: zmienność ciągła, zmienność nieciągła zmienności ciągłej i nieciągłej omawia przyczyny zmienności genetycznej określa znaczenie zmienności genetycznej i środowiskowej porównuje zmienność genetyczną ze zmiennością środowiskową wyjaśnia znaczenie pojęcia transpozony i określa znaczenie transpozonów w rozwoju zmienności osobniczej wyjaśnia znaczenie pojęcia norma reakcji genotypu wyjaśnia przyczyny zmienności obserwowanej w wypadku o identycznych

7 ze zmiennością mutacyjną określa fenotypy zależne od genotypu oraz od wpływu środowiska wyjaśnia pojęcia: mutacje letalne, mutacje subletalne, mutacje neutralne, mutacje korzystne, protoonkogeny, onkogeny, geny supresorowe wyjaśnia charakter zmian w DNA typowych dla różnych mutacji określa skutki mutacji genowych dla kodowanego przez dany gen łańcucha polipeptydowego omawia przyczyny powstawania mutacji chromosomowych liczbowych rozpoznaje na schematach różne rodzaje mutacji chromosomowych wskazuje na zależności między występowaniem mutacji a transformacją nowotworową komórki wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy albinizmu, alkaptonurii, genotypach 12. Zmiany w informacji genetycznej wyjaśnia pojęcia: mutacja, mutacja genowa, mutacja chromosomowa strukturalna, mutacja chromosomowa liczbowa, czynnik mutagenny fizycznych, chemicznych i biologicznych czynników mutagennych mutacji genowych i mutacji chromosomowych wymienia pozytywne i negatywne skutki mutacji wyjaśnia pojęcia: mutacja somatyczna, mutacja generatywna, mutacja spontaniczna, mutacja indukowana klasyfikuje mutacje według różnych kryteriów określa ryzyko przekazania mutacji potomstwu wskazuje przyczyny mutacji spontanicznych i mutacji indukowanych uzasadnia konieczność ograniczenia w codziennym życiu stosowania substancji mutagennych przewiduje i ilustruje zmiany kariotypu dowolnego organizmu powstałe w wyniku mutacji chromosomowych liczbowych wyjaśnia znaczenie mutacji w przebiegu ewolucji wskazuje różnicę między kariotypami organizmu aneuploidalnego i organizmu poliploidalnego protoonkogenów i genów supresorowych oraz chorób nowotworowych związanych z ich mutacjami 13. Choroby jednogenowe chorób genetycznych uwarunkowanych klasyfikuje choroby genetyczne w zależności od sposobu ich dziedziczenia porównuje strukturę i właściwości hemoglobiny

8 obecnością w autosomach zmutowanych alleli dominujących i recesywnych wyjaśnia pojęcie choroby bloku metabolicznego ją choroby bloku metabolicznego chorób bloku metabolicznego wskazuje choroby bloku metabolicznego, których leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej diety eliminacyjnej wyjaśnia przyczyny oraz podaje ogólne objawy mukowiscydozy, fenyloketonurii, choroby Huntingtona, anemii sierpowatej rozpoznaje na rycinie prawidłowe oraz sierpowate erytrocyty krwi choroby Parkinsona, dystrofii mięśniowej Duchenne a, krzywicy opornej na witaminę D stosowanych obecnie metod leczenia wybranych chorób genetycznych oraz ocenia ich skuteczność chorób człowieka wynikających z mutacji mitochondrialnego DNA ustala typy dziedziczenia chorób genetycznych na podstawie analizy rodowodów omawia choroby spowodowane mutacjami strukturalnymi na przykładzie przewlekłej białaczki szpikowej określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Edwardsa i zespołem Patau wymienia objawy zespołu Edwardsa i zespołu Patau prawidłowej oraz hemoglobiny sierpowatej charakteryzuje choroby człowieka wynikające z mutacji DNA mitochondrialnego uzasadnia znaczenie analizy rodowodów jako metody diagnozowania chorób genetycznych 14. Choroby chromosomalne i wieloczynnikowe oraz objawy chorób genetycznych człowieka wynikających z nieprawidłowej struktury chromosomów chorób genetycznych człowieka wynikających ze zmiany liczby autosomów i chromosomów płci określa rodzaj zmian kariotypu u chorych z zespołem Downa, zespołem Klinefeltera i zespołem Turnera wymienia objawy zespołu Downa, zespołu Klinefeltera i zespołu Turnera wyjaśnia zależność między wiekiem rodziców a prawdopodobieństwem urodzenia się dziecka z zespołem Downa wyjaśnia pojęcia: sonda molekularna, wektor, sekwencjonowanie DNA, analizuje fotografie kariotypów człowieka omawia choroby wieloczynnikowe Biotechnologia molekularna 1. Biotechnologia. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej wyjaśnia pojęcia: biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna, porównuje biotechnologię klasyczną z biotechnologią sprawdza, jakie produkty powstaną na skutek cięcia DNA przez

9 elektroforeza DNA, PCR, klonowanie DNA, transformacja genetyczna dziedzin życia, w których można zastosować biotechnologię molekularną wymienia enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej wymienia techniki inżynierii genetycznej wymienia etapy modyfikacji genomu hybrydyzacja DNA wyjaśnia, czym się zajmuje inżynieria genetyczna omawia wykorzystanie enzymów restrykcyjnych, ligaz i polimeraz DNA : hybrydyzacja DNA z wykorzystaniem sondy molekularnej, analiza restrykcyjna, elektroforeza DNA, PCR, sekwencjonowanie DNA, klonowanie DNA, transformacja genetyczna wymienia po jednym przykładzie praktycznego wykorzystania technik inżynierii genetycznej wymienia sposoby wprowadzenia obcego genu do komórki podaje przykłady zmodyfikowanych genetycznie roślin i zwierząt omawia perspektywy praktycznego wykorzystania zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i nauce omawia sposób oznakowania molekularną charakteryzuje enzymy stosowane w biotechnologii molekularnej omawia poszczególne etapy analizy restrykcyjnej DNA, przebiegu PCR, klonowania DNA określa cel tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cdna charakteryzuje wektory stosowane do transformacji genetycznej enzymy restrykcyjne określa zalety i wady łańcuchowej reakcji polimerazy omawia metody pośredniego i bezpośredniego wprowadzenia DNA do komórek roślin i zwierząt analizuje przebieg klonowania DNA na przykładzie genu myszy omawia etapy tworzenia bibliotek genomowych i bibliotek cdna 2. Organizmy zmodyfikowane genetycznie wyjaśnia pojęcia: organizm zmodyfikowany genetycznie, organizm transgeniczny, produkt GMO wskazuje podobieństwa i różnice między organizmami zmodyfikowanymi genetycznie oraz transgenicznymi wymienia metody charakteryzuje metody otrzymywania bakterii i roślin transgenicznych omawia etapy modyfikacji komórek zarodkowych zwierząt produktów GMO podaje przykłady badań stosowanych w wypadku omawia wybrane modyfikacje genetyczne mikro, roślin i zwierząt kontroluje się mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie uwolnione do środowiska charakteryzuje sposoby

10 otrzymywania zmodyfikowanych genetycznie praktycznego wykorzystania mikro, roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie produktów GMO wskazuje na zagrożenia ze strony GMO zmodyfikowanych genetycznie zapobiegania zagrożeniom ze strony GMO analizuje argumenty przemawiające za genetyczną modyfikacją oraz przeciw niej omawia regulacje prawne dotyczące GMO w Unii Europejskiej analizuje kolejne etapy klonowania zwierząt metodą transplantacji jąder i rozdzielania komórek zarodka planuje doświadczenie, którego celem będzie udowodnienie, że jądro zróżnicowanej komórki może pokierować rozwojem organizmu osiągnięć w klonowaniu zwierząt 3. Klonowanie korzyści i zagrożenia wyjaśnia pojęcia: klon, klonowanie będących naturalnymi klonami określa cele klonowania mikro, komórek, roślin i zwierząt otrzymuje się klony mikro, komórek, roślin i zwierząt wymienia sposoby wykorzystania klonów mikro, komórek, roślin i zwierząt w różnych dziedzinach życia człowieka wskazuje na obawy etyczne dotyczące klonowania zwierząt uzasadnia swoje stanowisko w sprawie klonowania człowieka omawia rodzaje rozmnażania bezpłciowego jako przykłady naturalnego klonowania omawia sposoby klonowania roślin i zwierząt formułuje argumenty przemawiające za klonowaniem zwierząt oraz przeciw niemu porównuje klonowanie terapeutyczne i klonowanie reprodukcyjne 4. Biotechnologia molekularna w medycynie wyjaśnia pojęcia: diagnostyka molekularna, biofarmaceutyki, terapia genowa, komórki macierzyste wymienia korzyści wymienia argumenty przemawiające za stosowaniem szczepionek wytwarzanych metodami inżynierii genetycznej omawia wykorzystanie omawia korzyści i zagrożenia wynikające z ustalenia sekwencji genomu człowieka otrzymuje się nowoczesne omawia wykorzystanie mikromacierzy w diagnostyce molekularnej określa znaczenie wykorzystania komórek

11 wynikające z poznania genomu człowieka wyjaśnia, czym zajmuje się diagnostyka molekularna technik inżynierii genetycznej wykorzystywanych w diagnozowaniu chorób genetycznych diagnostyki molekularnej w wykrywaniu chorób genetycznych, zakaźnych, nowotworowych oraz wieloczynnikowych leków otrzymanych metodami inżynierii genetycznej terapia genowa omawia zastosowanie komórek macierzystych w leczeniu chorób człowieka wyjaśnia, czym się zajmuje medycyna molekularna szczepionki porównuje szczepionki rekombinowane ze szczepionkami DNA charakteryzuje techniki inżynierii genetycznej wykorzystywane w diagnostyce molekularnej omawia sposoby wytwarzania biofarmaceutyków wyjaśnia pojęcie przeciwciała monoklonalne podaje przykłady wykorzystania przeciwciał monoklonalnych w medycynie biotechnologia może się przyczynić do postępu w transplantologii omawia korzyści i zagrożenia wynikające z terapii genowej wyjaśnia pojęcie sekwencje mikrosatelitarne uzasadnia znaczenie analizy sekwencji DNA w badaniach ewolucyjnych macierzystych w leczeniu chorób planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie, że zróżnicowane komórki można przekształcić w komórki macierzyste 5. Inne zastosowania biotechnologii molekularnej wyjaśnia pojęcie profil genetyczny praktycznego zastosowania badań DNA w medycynie sądowej, ewolucjonizmie przedstawia sposoby zastosowania metod genetycznych w medycynie sądowej, ewolucjonizmie i systematyce wyjaśnia sposób wykorzystania analizy DNA analizuje kolejne etapy ustalania profilu genetycznego omawia wykorzystanie DNA mitochondrialnego w badaniach ewolucyjnych

12 i systematyce do określenia pokrewieństwa (np. ustalania lub wykluczania ojcostwa) i taksonomicznych wyjaśnia pojęcie filogenetyka molekularna analizuje drzewo filogenetyczne przedstawia sposoby wykorzystania informacji zawartych w DNA Ekologia 1. Czym się zajmuje ekologia? wyjaśnia pojęcia: ekologia, ochrona środowiska, ochrona przyrody, siedlisko, nisza ekologiczna określa zakres badań ekologicznych klasyfikuje czynniki środowiska na biotyczne i abiotyczne wyjaśnia pojęcia: zasoby środowiska, warunki środowiska, podaje odpowiednie przykłady wyjaśnia pojęcia: nisza ekologiczna, gatunki wskaźnikowe praktycznego zastosowania gatunków wskaźnikowych określa, czym się zajmują ekologia, ochrona środowiska i ochrona przyrody określa niszę ekologiczną wybranych gatunków wyjaśnia relacje między siedliskiem a niszą ekologiczną organizmu omawia prawo minimum i prawo tolerancji ekologicznej zasada współdziałania czynników środowiska wyjaśnia, dlaczego porosty wykorzystuje się do oceny stanu czystości powietrza wyjaśnia różnicę między zasobami środowiska a warunkami środowiska podaje przykłady ilustrujące prawo minimum, prawo tolerancji ekologicznej, zasadę współdziałania czynników wymienia podobieństwa i różnice między prawem minimum a prawem tolerancji ekologicznej uzasadnia, że istnieje związek między zakresem tolerancji a ich rozmieszczeniem na Ziemi charakteryzuje zasady wyodrębniania form ekologicznych wyjaśnia pojęcia: eurybionty, stenobionty interpretuje wykres ilustrujący zakres wyjaśnia pojęcie gatunek kosmopolityczny wykazuje, że pojęcie niszy ekologicznej dotyczy zarówno osobnika, jak i gatunku omawia zakres tolerancji ekologicznej wobec konkretnego czynnika środowiska wskazuje różnice między gatunkami kosmopolitycznymi a wskaźnikowymi charakteryzuje formy ekologiczne roślin wyodrębnione ze względu na wymagania dotyczące ilości wody planuje doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji wybranego gatunku rośliny na działanie określonego czynnika

13 tolerancji różnych gatunków wobec wybranego czynnika środowiska wyjaśnia pojęcia: opór środowiska, tempo wzrostu populacji charakteryzuje oddziaływania między członkami populacji omawia regułę Alleego i podaje przykłady jej działania wymienia czynniki wpływające na przebieg krzywej przeżywania analizuje piramidę obrazującą strukturę wiekową i strukturę płciową populacji określa możliwości rozwoju danej populacji przedstawia w sposób graficzny wzrost wykładniczy i wzrost logistyczny populacji wymienia zalety i wady życia w grupie zasada konkurencyjnego wypierania omawia skutki środowiska 2. Ekologia populacji wyjaśnia pojęcie populacja lokalna gatunku wymienia dwa podstawowe typy oddziaływania między osobnikami w populacji wymienia cechy charakteryzujące populację omawia znaczenie liczebności i zagęszczenia jako parametrów opisujących populację wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji wyjaśnia pojęcia: rozrodczość, śmiertelność, migracja, struktura wiekowa populacji, struktura płciowa populacji, zasięg przestrzenny, rozmieszczenie, emigracja, imigracja charakteryzuje podstawowe typy rozmieszczenia populacji i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich przedstawia trzy podstawowe typy krzywej przeżywania, podaje przykłady gatunków, dla których są one charakterystyczne charakteryzuje niezależne od zagęszczenia czynniki ograniczające liczebność populacji wskazuje różnice między rozrodczością fizjologiczną i ekologiczną oraz śmiertelnością fizjologiczną i ekologiczną porównuje strategie rozrodu typu r oraz typu K charakteryzuje czynniki wpływające na liczebność populacji porównuje podstawowe modele wzrostu populacji i podaje przykłady gatunków, które reprezentują każdy z nich omawia formy rozmieszczenia skupiskowego populacji omawia trzy podstawowe okresy w życiu każdego osobnika 3. Oddziaływania antagonistyczne między organizmami klasyfikuje oddziaływania międzygatunkowe na antagoniczne i nieantagonistyczne charakteryzuje oddziaływania międzygatunkowe w relacjach: ofiara planuje doświadczenie mające na celu wykazanie istnienia konkurencyjnego

14 oddziaływań anatagonistycznych wymienia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej oddziaływań międzygatunkowych ograniczających liczebność populacji wymienia główne przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej drapieżnik, roślina roślinożerca, żywiciel pasożyt charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne: ofiar i drapieżników, roślin i roślinożerców, pasożytów i żywicieli klasyfikuje pasożyty według wskazanych kryteriów konkurencji blisko spokrewnionych gatunków na podstawie eksperymentu przeprowadzonego przez Gieorgija Gausego wymienia konsekwencje zawężenia nisz ekologicznych konkurujących gatunków analizuje cykliczne zmiany liczebności populacji zjadającego i populacji zjadanego porównuje drapieżnictwo, roślinożerność i pasożytnictwo wypierania charakteryzuje skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej określa skutki działania substancji allelopatycznych wyjaśnia, jakie znaczenie dla funkcjonowania biocenozy mają pasożyty, drapieżniki i roślinożercy przewiduje skutki masowych pojawów w środowisku wyjaśnia znaczenie wektorów w rozprzestrzenianiu się pasożytów 4. Oddziaływania nieantagonistyczne między organizmami wymienia nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe wyjaśnia pojęcia: mutualizm, komensalizm charakteryzuje mechanizmy adaptacyjne pozostających w związku mutualistycznym zachowań mutualistycznych i komensalistycznych klasyfikuje rodzaje ekosystemów klasyfikuje elementy ekosystemu na biotyczne i abiotyczne charakteryzuje strukturę przestrzenną i troficzną porównuje mutualizm obligatoryjny i mutualizm fakultatywny omawia przykłady mutualizmu i komensalizmu 5. Struktura ekosystemu wyjaśnia pojęcia: ekosystem, biocenoza, biotop, struktura troficzna ekosystemu, struktura przestrzenna ekosystemu, sukcesja ekologiczna wymienia biotyczne określa kryteria podziału ekosystemów charakteryzuje rodzaje ekosystemów rola biocenozy w kształtowaniu biotopu określa kryteria podziału sukcesji ekologicznej omawia rolę w procesach glebotwórczych charakteryzuje poziomy glebowe

15 i abiotyczne elementy ekosystemu wyjaśnia, jaką rolę w biocenozie odgrywają producenci, konsumenci i destruenci ekosystemu sukcesja eutrofizacja jezior wyjaśnia, od czego zależy struktura przestrzenna ekosystemu charakteryzuje procesy glebotwórcze omawia przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej omawia wpływ biocenozy na mikroklimat omawia etapy eutrofizacji jezior 6. Przepływ energii i krążenie materii w ekosystemie wyjaśnia pojęcia: łańcuch troficzny, poziom troficzny, sieć troficzna wskazuje zależności między poziomami troficznymi wymienia czynniki, które mogą ograniczać produktywność ekosystemów konstruuje łańcuchy troficzne i sieci troficzne nazywa poziomy troficzne w łańcuchu troficznym i sieci troficznej wyjaśnia zjawisko krążenia materii i przepływu energii w ekosystemie porównuje produkcję pierwotną różnych ekosystemów wyjaśnia, czym jest równowaga w ekosystemie wyróżnia i porównuje dwa typy łańcuchów troficznych wyjaśnia pojęcia: produkcja pierwotna (brutto, netto), produkcja wtórna (brutto, netto) wyjaśnia, dlaczego ekosystem autotroficzny jest samowystarczalny omawia przyczyny zaburzenia równowagi w ekosystemach analizuje produkcję pierwotną i wtórną wybranego ekosystemu rysuje i porównuje trzy typy piramid troficznych: piramidę energii, piramidę liczebności, piramidę biomasy wyjaśnia, dlaczego lasy równikowe i rafy koralowe są ekosystemami o najwyższej produktywności określa rolę w obiegu pierwiastków omawia przebieg reakcji nitryfikacji 7. Obieg węgla i azotu w przyrodzie wyjaśnia pojęcie cykle biogeochemiczne ją obieg węgla i obieg azotu w przyrodzie wymienia źródła węgla w przyrodzie wyjaśnia, jaki wpływ na obieg pierwiastków chemicznych w przyrodzie ma działalność gospodarcza człowieka omawia kryteria, na podstawie których wyróżniono biomy charakteryzuje biomy lądowe oraz obszary gór wysokich, omawia schematy obiegu węgla i obiegu azotu w przyrodzie nitryfikacja, amonifikacja oraz denitryfikacja 8. Różnorodność biologiczna wyjaśnia pojęcia: biom, różnorodność biologiczna omawia poziomy różnorodności biologicznej wymienia główne biomy omawia różnice w rozmieszczeniu gatunków na Ziemi wyjaśnia pojęcie ogniska różnorodności dowodzi trudności w określaniu różnorodności gatunkowej na Ziemi ocenia stopień poznania

16 lądowe i podaje nazwy stref klimatycznych, w których się one znajdują wymienia główne biomy wodne uwzględniając takie czynniki, jak warunki klimatyczne, warunki glebowe, przeważającą roślinność i towarzyszące jej zwierzęta charakteryzuje warstwy lasu występujące w biomach leśnych omawia strefowość biomów wodnych na przykładzie jeziora i oceanu charakteryzuje biomy wodne, uwzględniając takie czynniki, jak warunki tlenowe, świetlne, głębokość, przeważającą roślinność oraz towarzyszące jej zwierzęta biologicznej określa warunki życia w porównywalnych strefach jeziora i morza lub oceanu różnorodności gatunkowej Ziemi porównuje różnorodność gatunkową poszczególnych biomów 9. Czynniki kształtujące różnorodność biologiczną wymienia czynniki geograficzne wpływające na bioróżnorodność omawia przykłady negatywnego wpływu człowieka na bioróżnorodność wymienia powody ochrony przyrody działań podejmowanych w celu ochrony gatunków i ekosystemów klasyfikuje czynniki kształtujące różnorodność biologiczną omawia wpływ czynników geograficznych i antropogenicznych na różnorodność biologiczną ochrona przyrody czynna i bierna podaje przykłady działań z zakresu ochrony czynnej i biernej uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej gatunków, których introdukcja w niektórych regionach Polski spowodowała zmniejszenie różnorodności gatunkowej określa wpływ zlodowaceń i ukształtowania powierzchni na różnorodność biologiczną wyjaśnia pojęcia: relikt, ostoja, endemit uzasadnia konieczność wskazuje konsekwencje zmniejszenia różnorodności biologicznej gatunków, których populacje zostały odtworzone określa wpływ gatunków inwazyjnych na gatunki rodzime określa znaczenie korytarzy ekologicznych

17 dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów introdukcja i reintrodukcja gatunku wymienia skutki eksploatacji zasobów odnawialnych wymienia przyczyny globalnego ocieplenia klimatu, powstawania kwaśnych opadów, smogu i dziury ozonowej niewłaściwa eksploatacja zasobów przyrody wpływa na środowisko omawia skutki kwaśnych opadów dla środowiska i zdrowia człowieka wymienia skutki powstawania dziury ozonowej wymienia sposoby utylizacji odpadów przedstawia główne założenia teorii Jeana Baptiste a Lamarcka i kreacjonistów wyjaśnia, dlaczego teoria J.B. Lamarcka odegrała ważną rolę w rozwoju myśli ewolucyjnej wyjaśnia relacje między ochrony dawnych odmian roślin i ras zwierząt 10. Elementy ochrony środowiska klasyfikuje zasoby przyrody wymienia skutki eksploatacji zasobów nieodnawialnych wyjaśnia pojęcia: efekt cieplarniany, kwaśne opady, smog, dziura ozonowa, alternatywne źródła energii, recykling podaje przykłady racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody wyjaśnia pojęcie rekultywacja omawia skutki eksploatacji zasobów odnawialnych dochodzi do powstania efektu cieplarnianego uzasadnia konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody omawia proces powstawania kwaśnych opadów ocenia wpływ różnych metod utylizacji odpadów na środowisko przedstawia założenia koncepcji rozwoju zrównoważonego odróżnia rodzaje smogu wyjaśnia zależność między dziurą ozonową a powstawaniem nowotworów uzasadnia konieczność gospodarowania odpadami Ewolucja 1. Rozwój myśli ewolucyjnej wyjaśnia pojęcia: ewolucja biologiczna, ewolucjonizm, dobór naturalny, dobór sztuczny omawia główne założenia teorii doboru naturalnego Karola Darwina porównuje dobór naturalny i dobór sztuczny omawia główne założenia syntetycznej teorii ewolucji charakteryzuje teorie dotyczące życia na Ziemi głoszone do XIX w. omawia założenia teorii Georges a Cuviera ocenia wpływ podróży K. Darwina na rozwój jego teorii ewolucji

18 2. Dowody ewolucji wymienia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji oraz podaje ich przykłady wyjaśnia pojęcia: skamieniałości przewodnie, anatomia porównawcza wymienia cechy anatomiczne potwierdzające jedność ich planu budowy teorią doboru naturalnego K. Darwina a syntetyczną teorią ewolucji wyjaśnia pojęcie walka o byt wyjaśnia, jakie warunki środowiska sprzyjały przetrwaniu skamieniałości do czasów współczesnych wyjaśnia przyczyny podobieństw i różnic w budowie narządów homologicznych wyjaśnia powody, dla których pewne grupy nazywa się żywymi skamieniałościami wymienia przykład metody pozwalającej na ocenę względnego wieku skał osadowych wyjaśnia różnicę między atawizmem a narządem szczątkowym atawizmów i narządów szczątkowych wyjaśnia, czym się zajmuje paleontologia zwierząt zaliczanych do form przejściowych oraz podaje cechy tych zwierząt podaje przykład metody pozwalającej na ocenę bezwzględnego wieku skał osadowych wyjaśnia pojęcia: dywergencja, konwergencja dywergencji i konwergencji dowodów ewolucji z zakresu embriologii, biogeografii oraz biochemii wymienia techniki badawcze z zakresu biochemii i biologii molekularnej, umożliwiające skonstruowanie drzewa filogenetycznego wyjaśnia pojęcie formy przejściowe wyjaśnia, na czym opierają się radioizotopowe i biostratygraficzne metody datowania analizuje budowę przednich kończyn przedstawicieli różnych gatunków ssaków i wskazuje cechy świadczące o ich wspólnym pochodzeniu oraz środowisku ich życia wyjaśnia znaczenie budowy cytochromu c u wybranych gatunków w ustalaniu stopnia pokrewieństwa między nimi 3. Dobór naturalny główny wyjaśnia pojęcia: dymorfizm omawia dymorfizm

19 mechanizm ewolucji płciowy, dobór płciowy, dobór krewniaczy, dobór stabilizujący, dobór kierunkowy, dobór rozrywający dymorfizmu płciowego charakteryzuje sposób i przewiduje efekty działania doboru stabilizującego, kierunkowego oraz rozrywającego zmienność wewnątrzgatunkowa wyjaśnia, który z rodzajów zmienności ma znaczenie ewolucyjne omawia rolę mutacji w kształtowaniu zmienności genetycznej populacji wyjaśnia pojęcie preferencje w krzyżowaniu występowania preferencji w krzyżowaniu w przyrodzie podaje przykłady utrzymywania się w populacji człowieka alleli warunkujących choroby genetyczne działania różnych form doboru naturalnego w przyrodzie wyjaśnia znaczenie zachowań altruistycznych w przyrodzie omawia występowanie genu anemii sierpowatej w populacjach ludzi żyjących na obszarach dotkniętych malarią płciowy jako wynik istnienia preferencji w krzyżowaniu wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji człowieka utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne 4. Ewolucja na poziomie populacji wyjaśnia pojęcia: genetyka populacyjna, pula genowa populacji wyjaśnia, dlaczego populacja jest podstawową jednostką ewolucji wymienia czynniki ewolucji zjawisko dryfu genetycznego i wymienia skutki jego działania w przyrodzie wymienia warunki, które spełnia populacja znajdująca się w stanie równowagi genetycznej omawia regułę Hardy ego Weinberga oblicza częstość występowania genotypów i fenotypów w populacji wyjaśnia rolę dryfu genetycznego w kształtowaniu puli genetycznej populacji na przykładach efektu założyciela oraz efektu wąskiego gardła sprawdza, czy populacja znajduje się w stanie równowagi genetycznej 5. Powstawanie gatunków specjacja przedstawia biologiczną koncepcję gatunku wyjaśnia pojęcia: mechanizmy izolacji rozrodczej, specjacja omawia znaczenie mechanizmów izolacji rozrodczej w przyrodzie klasyfikuje mechanizmy izolacji rozrodczej wyjaśnia, dlaczego biologicznej koncepcji gatunku nie można stosować wobec gatunków rozmnażających się charakteryzuje prezygotyczne i postzygotyczne mechanizmy izolacji rozrodczej oraz podaje

20 wymienia rodzaje specjacji bezpłciowo charakteryzuje rodzaje specjacji, biorąc pod uwagę typ pierwotnej bariery izolacyjnej wymienia czynniki, które wpływają na tempo ewolucji charakteryzuje sposoby określania tempa ewolucji koewolucji omawia skutki doboru naturalnego w postaci powstawania różnych strategii życiowych przykłady ich działania omawia powstawanie gatunków na drodze poliploidyzacji 6. Prawidłowości ewolucji. Koewolucja wyjaśnia pojęcie prawidłowości ewolucji wymienia prawidłowości ewolucji wyjaśnia pojęcia: mikroewolucja, makroewolucja, kierunkowość ewolucji, nieodwracalność ewolucji, koewolucja wymienia prawdopodobne przyczyny nieodwracalności ewolucji przemian w skali mikroi makroewolucji wyjaśnia wpływ doboru naturalnego na kierunek ewolucji omawia zjawisko radiacji adaptacyjnej 7. Historia życia na Ziemi wymienia etapy rozwoju życia na Ziemi wymienia warunki środowiska, które umożliwiły samorzutną syntezę pierwszych związków organicznych charakteryzuje środowisko oraz tryb życia pierwszych jednokomórkowych wymienia główne założenia teorii endosymbiozy charakteryzuje zmiany prowadzące do powstania charakteryzuje warunki klimatyczne i fizykochemiczne panujące na Ziemi ok. 4 mld lat temu wyjaśnia pojęcie makrocząsteczka charakteryzuje warunki sprzyjające powstawaniu pierwszych makrocząsteczek na Ziemi wyjaśnia, jak się zmieniał sposób odżywiania pierwszych jednokomórkowych ją sposoby odżywiania teoria samorzutnej syntezy związków organicznych przedstawia przebieg i wyniki doświadczenia Stanley a Millera i Harolda Ureya wyjaśnia pojęcia: bulion pierwotny, pizza pierwotna w nawiązaniu do etapów ewolucji chemicznej wyjaśnia rolę kwasów nukleinowych w powstaniu życia na Ziemi ocenia znaczenie doświadczenia S. Millera i H. Ureya w postępie badań nad powstaniem życia na Ziemi wyjaśnia, dlaczego odkrycie rybozymów miało duże znaczenie w rozwoju teorii powstania życia na Ziemi pierwsze fotoautotrofy zmieniły warunki na Ziemi wyjaśnia, jakie korzyści adaptacyjne miało

21 wielokomórkowych nazywa erę i okres, w których pojawiły się pierwsze rośliny lądowe nazywa grupy zwierząt, które jako pierwsze pojawiły się w środowisku lądowym chemoautotrofów i fotoautotrofów wędrówka kontynentów wpłynęła na rozmieszczenie na Ziemi wyjaśnia, jakie dane można uzyskać dzięki analizie tabeli stratygraficznej wymienia argumenty przemawiające za słusznością teorii endosymbiozy wskazuje bezpośrednią przyczynę stopniowych i nieodwracalnych zmian warunków panujących na Ziemi wykształcenie się form wielokomórkowych wymienia okresy, w których nastąpiły masowe wymierania określa prawdopodobne przyczyny wielkich wymierań w historii Ziemi analizuje cechy z zakresu anatomii, immunologii, genetyki i zachowania świadczące o powiązaniu człowieka z innymi człekokształtnymi wymienia drobne cechy morfologiczne właściwe tylko człowiekowi omawia drogi rozprzestrzeniania się rodzaju Homo z Afryki na pozostałe kontynenty omawia negatywne skutki pionizacji ciała 8. Antropogeneza wyjaśnia pojęcia: antropogeneza, antropologia określa stanowisko systematyczne człowieka wymienia kilka cech wspólnych naczelnych wymienia główne cechy budowy ciała charakterystyczne dla człowieka określa chronologię występowania przedstawicieli rodzaju Homo wymienia korzyści wynikające z pionizacji ciała, redukcji owłosienia oraz zwiększania masy i objętości mózgu omawia warunki, w których doszło do powstania bezpośrednich przodków człowieka omawia zmiany, które zaszły podczas ewolucji rodzaju Homo uzasadnia przynależność człowieka do królestwa: zwierzęta, typu: strunowce, podtypu: kręgowce, gromady: ssaki, rzędu: naczelne wymienia rodzaje człekokształtnych wymienia zmiany w budowie szkieletu wynikające z pionizacji ciała oraz stopniowego zwiększania masy i objętości mózgowia charakteryzuje budowę oraz tryb życia bezpośrednich przodków człowieka