Naloty mewy trójpalczastej Rissa tridactyla na Śląsku w latach Influxes of Kittiwake Rissa tridactyla in Silesia in

Transkrypt

1 received: accepted: Ptaki Śląska (2013) 20: ISSN: Naloty mewy trójpalczastej Rissa tridactyla na Śląsku w latach Influxes of Kittiwake Rissa tridactyla in Silesia in Praca numer 6 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego. Paweł Kołodziejczyk Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, Wrocław puszczyk74@gmail.com Grzegorz Orłowski Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN ul. Bukowska 19, Poznań orlog@poczta.onet.pl Globalna populacja mewy trójpalczastej Rissa tridactyla szacowana jest na 6 7 milionów par lęgowych (Olsen i Larsson 2003). Jej występowanie ograniczone jest głównie do wybrzeży Arktyki, ale miejscami sięga do strefy umiarkowanej. W Europie najbardziej południowe stanowiska lęgowe mewy trójpalczastej znajdują się w Hiszpanii u wybrzeży Atlantyku (Varty i Tanner 2009, BirdLife International 2013). Poza okresem lęgowym jest typowo pelagicznym gatunkiem, który zimuje na otwartych morzach i oceanach pomiędzy równoleżnikami N w liczbie milionów osobników (BirdLife International 2013). Ostatnie badania przeprowadzone z użyciem geolokalizatorów umieszczonych na 236 mewach trójpalczastych z populacji europejskich wykazały, że zdecydowana większość ptaków (80%) zimuje na zachodnim Atlantyku, a jedynie część ptaków gniazdujących na Wyspach Brytyjskich pozostaje na zimę na wschodnim Atlantyku i Morzu Północnym (Frederiksen i inni 2012). Ponadto innym ważnym aspektem dotyczącym wędrówek, który opisano na podstawie użycia geolokalizatorów, było stwierdzenie faktu, iż mewy trójpalczaste, które nie zakończyły lęgów z sukcesem, zimują zdecydowanie dalej niż te, które zakończyły lęgi z sukcesem (Bogdanova i in. 2011). W Polsce mewa trójpalczasta nieregularnie i skrajnie nielicznie pojawia się w całym kraju. Sporadycznie odnotowuje się jednak niewielkie naloty (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). W okresie jesiennym, Notatki Notes 75

2 a rzadziej zimowym, na Atlantyku występuje zjawisko silnych sztormów, podczas których huraganowe wschodnie wiatry osiągają wartość do 12 w skali Beauforta. Zjawisko to powoduje spychanie w kierunku lądu wędrujących na zimowiska mew trójpalczastych, a podczas zimy ptaków przebywających na Morzu Północnym i w Cieśninach Duńskich (Sikora i in. 1994). Z drugiej jednak strony Olsen i Larson (2003; s. 569) sugerują możliwy przelot mew trójpalczastych z Morza Białego nad lądem i dalszą wędrówkę nad Bałtykiem, co może wyjaśniać naloty tego gatunku wzdłuż południowych wybrzeży tego morza i śródlądzia Polski. Pierwsze naloty mewy trójpalczastej odnotowane na Śląsku miały miejsce jesienią 1911 i 1921 roku, kiedy zdobyto szereg okazów tego gatunku (Dyrcz i in. 1991). W drugiej połowie XX wieku miały miejsce trzy kolejne naloty: na przełomie stycznia i lutego 1983 roku, gdy obserwowano łącznie 8 dorosłych ptaków; na początku r. 1993, kiedy pomiędzy a widziano 4 ptaki (2 ad., 1 subad., 1 imm.) oraz jesienią r w okresie , kiedy stwierdzono 10 osobników ( 9 imm.) (Dyrcz i in. 1991, Sikora i in. 1994, Komisja Faunistyczna 1993, 1994). W sezonie jesienno-zimowym 2011/ 2012 i jesienią 2012 w Polsce miały miejsce dwa naloty mew trójpalczastych, co znalazło swoje odzwierciedlenie również na Śląsku. Ogółem w całej Polsce w okresie jesienno-zimowym 2010/2011 w 28 stwierdzeniach odnotowano 39 prawie wyłącznie młodych osobników (Komisja Faunistyczna 2012). Natomiast nalot jesienny w r. 2012, którego szczyt wystąpił w pierwszej połowie listopada, był bezprecedensowy i objął swoim zasięgiem większość kraju, choć 3/4 obserwacji dokonano na Wybrzeżu. Łącznie w całym kraju dokonano wówczas 146 stwierdzeń, które dotyczyły 826 osobników (Komisja Faunistyczna 2013). Przebieg dwóch nalotów mewy trójpalczastej na Śląsku był podobny jak w pozostałej części kraju: przypadały na okres jesienno/zimowy 2011/2012 i jesień r (tab. 1). Naloty te były najliczniejsze spośród dotychczas odnotowanych w regionie (Dyrcz i in. 1991, Sikora i in. 1994, Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Raporty Komisji Faunistycznej ). Na obraz licznego występowania mew trójpalczastych na Śląsku niewątpliwy wpływ miała wysoka aktywność obserwatorów, którzy niejednokrotnie obserwowali na danym stanowisku te same ptaki. Zgodnie z metodą zastosowaną przez Lewartowskiego i in. (1996) wszystkie obserwacje pogrupowano jako pojawy, czyli jako pojedynczą obserwację w danym miejscu lub również kilka obserwacji tej samej lub zbliżonej liczby ptaków dokonanych w krótkim odstępie czasu, zwłaszcza jeśli dodatkowe informacje dotyczące wieku ptaków sugerowały, że mogą to być te same osobniki. Jeżeli w przedziale czasowym na danym stanowisku wykazano brak ptaków, a obserwacje przed i po wykazywały ich obecność, przyjmowano, że są to oddzielne pojawy. Niekiedy jednak duża częstość kontroli danego miejsca i rozbieżne informacje od poszczególnych obserwatorów powodowały, że określenie rzeczywistej liczby pojawów było utrudnione. W związku z tym podana liczba pojawów jest subiektywną oceną autorów. 76 Ptaki Śląska 20 Notatki

3 Według powyższych kryteriów w sezonie jesień/zima 2011/2012 odnotowano 9 pojawów mew trójpalczastych, w których stwierdzono 16 osobników (3 ad., 1 subad., 12 juv.). Podczas nalotu jesienią 2012 roku również odnotowano 9 pojawów, w których stwierdzono 12 osobników ( 11 juv). Oba omawiane naloty miały zasadniczo różny przebieg. Pierwszy charakteryzował się dwoma falami, w których przeważała liczba obserwacji jesiennych nad zimowymi. Pierwsze stwierdzenie miało miejsce na stawach Stawno, a ostatnie juv. na Turawskim. W tym okresie największe stado obserwowano juv. na zb. Witoszówka w Świdnicy (fot. 1). Drugą falę nalotu rozpoczęło zimowe stwierdzenie , 1 ad. na m, gdzie osobnik ten przebywał do Drugim miejscem, w którym stwierdzono mewy trójpalczaste był. Pierwszych obserwacji dokonano , gdzie mewy te w liczbie 2 4 osobników przebywały do Największą koncentrację 4 ptaki ( 1 subad., 2 juv.) obserwowano 9. i (tab. 1). Jesienią r pierwszej obserwacji dokonano na Mietkowskim, kiedy widziano 2 juv.). W tym miejscu ostatniej obserwacji mewy trójpalczastej dokonano Jesienią 2012 stwierdzano dwukrotnie dwa ptaki: juv./ imm. na m i ad. i na Mietkowskim (tab. 1). Podczas obserwacji w terenie odnotowywano wiek ptaków, wyróżniając trzy kategorie: ptaki dorosłe (ad.), prawie dorosłe (subad.) (fot. 2) i młodociane (juv. oraz imm.). Podczas pierwszego nalotu odnotowano: 3 ad. 1 subad. i 12 juv/ imm; a podczas drugiego nalotu: 1 ad. i 11 juv Mewy trójpalczaste podczas pierwszego nalotu stwierdzano na: zbiornikach zaporowych (11 obserwacji), stawach (3 obserwacje) i jeziorach (2 obserwacje), a podczas drugiego nalotu wyłącznie na zbiornikach zaporowych (tab. 1). Ze względu na to, że niektóre osobniki przebywały przez okres kilku, a nawet kilkunastu dni w jednym miejscu (tab. 1), należy założyć, że ptaki te są w stanie zdobyć odpowiednią ilość pokarmu poza ich typowym środowiskiem morskim. Najprawdopodobniej po odbudowaniu zapasów energetycznych na wodach śródlądowych mogą one podjąć dalszą wędrówkę. Ponadto niektóre krótkotrwałe obserwacje mew trójpalczastych, w tym osobników migrujących w stadach śmieszek Chroicocephalus ridibundus (np na zb. Witoszówka; tabela 1) mogą sugerować, że tylko niewielka część tych ptaków może zatrzymywać się na dłużej na wodach śródlądowych. Notatki Notes 77

4 Tabela 1. Zestawienie obserwacji mew trójpalczastych dokonanych na Śląsku podczas nalotu jesienno-zimowego 2011/2012 Table 1. Summary of Kittiwakes records, made in Silesia during the influxes in the autumn and winter 2011/2012 Data date Miejsce Reservoir/ponds Miejscowość, gmina, powiat city, community Liczba osobników no. of individuals Obserwatorzy observers stawy Stawno Grabownica gm. Milicz, milicki Z. Kajzer, P. Malczyk, J. Lontkowski Świerklaniec gm. Świerklaniec tarnogórski S. Beuch Witoszówka Świdnica (gm.), świdnicki 2 juv. M. Gajewski, D. Soldo, M. Dąbek, T. Zarzycki Jez. Kunickie gm. Kunice, legnicki 1 ad. G. Orłowski Witoszówka Świdnica (gm.), świdnicki 3 juv. M. Gajewski, B. Adamczyk Jez. Kunickie m. Kunice, legnicki M. Kapelski stawy Radziądz Radziądz, gm. Żmigród, trzebnicki 2 juv. W. Lenkiewicz, L. Matacz Turawski gm. Turawa, opolski J. Stasiak ad. W. Wodecki ad. R. Krakowczyk, M. Baran, W. Wodecki, A. Bisztyga, J. Betleja, M. Buchalik, W. Wodecki, G. Gaudnik, D. Świtała, R. Kruszyk, R. Gwóźdź, J. Jagiełko ad. D. Kurlej 78 Ptaki Śląska 20 Notatki

5 ad. G. Schneider ad. W. Wodecki, G. Schneider, A. Bisztyga, S. Czyż, M. Kowalski, M. Zawadzki, A. Tańczuk, T. Tańczuk, R. Gwóźdź, W. Miłosz, P. Malczyk, G. Gaudnik, T. Maszkało, A. Kuźnia, A. Gorczewski, W. Wodecki, J. Ratajczak, S. Karpicki, Z. Wnuk juv. P. Kołodziejczyk, K. Jasnosz, K. Ostrowski, A. Knychała, T. Maszkało, K. Zięba subad., 2 juv. M. Zawadzki, M. Kowalski, T. Tańczuk, A. Tańczuk, A. Kuźnia, M. Domagała subad., M. Pach subad., M. Domagała, K. Zakrzewski S. Karpicki Notatki Notes 79

6 Tabela 2. Zestawienie obserwacji mew trójpalczastych dokonanych podczas nalotu na Śląsku jesienią 2012 roku Table 2. Summary of Kittiwakes records, made in Silesia during the influxes in the autumn 2012 Data date Miejsce Reservoir/ponds Miejscowość, gmina, powiat city, community Liczba osobników no. of individuals Obserwatorzy observers Mietkowski gam. Mietków, 2 juv P. Kołodziejczyk juv./imm A. Bisztyga, A. Flis W. Wodecki S. Czyż Mietkowski P. Kołodziejczyk G. Orłowski Mietkowski Świdnica (gm.), świdnicki P. Kołodziejczyk Mietkowski A. Kąkol M. Szeruga Paczkowski gm. Paczków, M. Domagała Turawski gm. Turawa, oplski J. Stasiak Mietkowski D. Zelig, M. Szeruga G. Orłowski Mietkowski A. Kuźnia, G. Orłowski M. Gajewski Mietkowski G. Orłowski R. Walczybok 80 Ptaki Śląska 20 Notatki

7 Fot. 1. Młodociana mewa trójpalczasta Rissa tridactyla w towarzystwie śmieszek Chroicocephalus ridibundus na zbiorniku Witoszówka w Świdnicy w dniu r. (fot. Maciej Gajewski) Photo 1. Immature Kittiwake in the company of Black-headed Gulls recorded at Witoszówka reservoir in Świdnica (Lower Silesia) in November 2011 Foto. 2. Mewa trójpalczasta Rissa tridactyla w wieku subadultus obserwowana na Zbiorniku m w dniu (fot. Tomasz Tańczuk) Photo 2. Subadult Kittiwake recorded at the Otmuchów reservoir in January 2012 Notatki Notes 81

8 Summary The work characterizes two influxes of Kittiwake which where the most abundant of the previously recorded in Silesia (south-western Poland).They took place in the autumn/winter 2011/2012 (16 individuals in total: 3 ad., 1 subad., 12 juv./ imm.) and autumn 2012 (12 individuals: 1 ad. and 1/ imm.). Literatura BirdLife International Species factsheet: Rissa tridactyla. dostępne: on 12/11/2013. Bogdanova M., Daunt F., Newell M., Phillips R., Harris M., Wanless S Seasonal interactions in the black-legged kittiwake, Rissa tridactyla: links between breeding performance and winter distribution. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 278: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław. Frederiksen M., Moe B., Daunt F., Phillips R.A., Barrett R., Bogdanova M., Boulinier T., Chardine J., Chastel O., Chivers L., Christensen-Dalsgaard S., Clément-Chastel C., Colhoun K., Freeman R., Gaston A., González-Solís J., Goutte A., Grémillet D., Guilford T., Jensen G. H., Krasnov Y., Lorentsen S., Mallory M., Newell M., Olsen B., Shaw D., Steen H., Strøm H., Systad G., Thórarinsson T., Anker-Nilssen, T Multicolony tracking reveals the winter distribution of a pelagic seabird on an ocean basin scale. Diversity and Distributions, 18: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku Ornis Polonica, 53: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku Ornis Polonica, 54: Lewartowski Z., Stawarczyk T., Winiecki A Występowanie ogorzałki Aythya marila, edredona Somateria molissima, lodówki Clangula hyemalis, markaczki Melanitta nigra i uhli Melanitta fusca w głębi Polski. Acta Ornithologica 22: Olsen K.M., Larsson H Gulls of Europe, Asia and North America. Christopher Helm, London. Sikora A., Półtorak W., Ziółkowski M Nalot mew trójpalczastych Rissa tridactyla w Polsce zimą 1993 roku. Notatki Ornitologiczne 35: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław. Varty N., Tanner K. BirdLife International Background Document for Black-legged kittiwake Rissa tridactylatridactyla. OSPAR Commission dostępne: assessments/species/p00414_black_legged_kittiwake.pdf 82 Ptaki Śląska 20 Notatki