Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew

Transkrypt

1 Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew Jerzy Szczerbiński Turystyczno edukacyjna ścieżka o charakterze przyrodniczo historycznym Śląski szlak Karola Goduli opracowana w ramach projektu RUDZKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ DRZEW Ruda na zielono współfinansowanego przez Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Ruda Śląska

2 Rysował: Marek Wacław Judycki 2

3 3

4 Uwagi wstępne Nim udamy się na turystyczny szlak, jestem winien czytelnikom kilka wyjaśnień. Wędrowanie szlakiem po miejscach związanych z życiem i działalnością króla cynku nie jest zadaniem łatwym. Bo Karol Godula to postać wyjątkowa i barwna. O życiorysie, którym można by obdzielić kilka innych osób, a i tak nada byłyby to losy interesujące. Trzeba było więc dokonać selekcji zdarzeń, miejsc i postaci, by pokazać wielkość Goduli poprzez kontekst historyczny i osobisty. A każda selekcja, jak wiadomo, ma swoje plusy i minusy. Dokonując tych wyborów mam tego świadomość. Karol Godula to również postać owiana tajemnicą, niedopowiedzeniami i narosłymi wokół niego mitami i legendami. Czasem też trudno wyodrębnić i przypisać jakieś zdarzenie, ważne dla kariery Karola Goduli, do konkretnego fragmentu opisywanego szlaku, a wspomnieć o nim trzeba. Opis niniejszego szlaku, w żaden sposób nie może być traktowany jako życiorys Goduli. Wybrane miejsca stanowią tylko przyczynkiem do wspomnień, ale czasem zdarzenia chronologicznie późniejsze, opisywane są w tekście wcześniej. Do niezbędnego minimum starałem się ograniczyć informacje dotyczące wielce zasłużonych dla obecnej Rudy Śląskiej (i nie tylko) rodów von Ballestrem, von Schaffgotsch i von Donnersmarck. Ale oczywiście nie sposób nie pisać o nich w ogóle. Zainteresowanych poszerzeniem swojej wiedzy o tych rodach odsyłam do znakomitych prac: Ireny Twardoch Z dziejów rodu Schaffgotschów, Rafała Kowalskiego Dzieje rodu hrabiów von Ballestrem na Górnym Śląsku w latach oraz Arkadiusza Kuzio Podruckiego Henckel von Donnersmarckowie. Kariera i fortuna rodu. Z ważniejszych w życiorysie miast Goduli pominąłem Opawę, gdzie się uczył, i Wrocław, gdzie zmarł. Wspomnieć muszę, że od 2000 roku istnieje szlak Karola Goduli wytyczony przez rudzki oddział PTTK. Jego trasa, oznakowana biało - czerwonymi skośnymi znakami, przebiega przez: Makoszowy, Przyszowice 6 km, Chudów 9,3 km, Bujaków - 15 km, 4

5 Borowa Wieś 22,6 km, Kłodnica 28,9 km, Wirek - 34,4 km, Nowy Bytom 38 km, Godula - 42,5 km, Orzegów 45 km, Ruda 54 km, Bobrek 56 km Szombierki 60 km. 1 Chciałbym serdecznie podziękować Pani Barbarze Nowak p.o. Dyrektora oraz pracownikom Muzeum Miejskiego im. Maksymiliana Chroboka, za pomoc w zbieraniu materiałów i udostępnienie niepublikowanych jeszcze tekstów konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula , która miała miejsce w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej 6 października 2008 roku. Przebieg trasy: 1. Makoszowy. 2. Biskupice. 3. Ruda. 4. Bobrek. 5. Orzegów. 6. Szombierki. 7. Borowa Wieś. 8. Bujaków. Opcja dodatkowa: 9. Pławniowice. 10. Rudy. 1 Wieczorek Edward, Bytom i okolice. Przewodnik turystyczny, Bytom 2001, ss

6 1. Makoszowy (Zabrze) Szlak rozpoczynamy w Makoszowach, obecnie dzielnicy Zabrza. Rozpoczynamy go symbolicznie, bo to tutaj urodził się Karol Godula. Ale nim zaczniemy wędrować z naszym bohaterem, cofnijmy się nieco, żeby poznać wybrane fakty z dziejów osady. Pierwsza pisana informacja o tej miejscowości pojawia się w najstarszym urbarzu górnośląskim (tj. rejestr wolnych chłopów), który powstał około 1498 roku. Makoszowy były wówczas małą osadą otoczoną licznymi lasami i żyznymi łąkami. Pierwszym z znanych nam właścicieli Makoszów był Andrzej Przyszowski, dziedzic na Przyszowicach. Ważną dla rozwoju Makoszów postacią był baron Jan Welczek, który nabył Makoszowy w roku Welczek ( ) piastował godność starosty krajowego i był posiadaczem licznych majątków na Górnym Śląsku (m. in. Zabrze, Zaborze, Bielszowice, Chudów, Paniówki, Kończyce, Pawłów). Odkryte około 1790 roku pokłady węgla, a za tym idący rozwój górnictwa i hutnictwa, mocno przeobraziły dotychczasowy pejzaż pobliskiego Zabrza i jego okolic. W 1826 r. dobra makoszowskie przeszły w posiadanie hrabiów Henckel von Donnersmarck i pozostały ich własnością przez okres przeszło sto lat. W roku 1861 właścicielem majątku makoszowskiego został hrabia Guido Henckel von Donnersmarck. Lasy makoszowskie zajmowały wówczas około 600 mórg. A jednym z leśniczych był Jozef Godula, który w roku 1790 przejął dobra makoszowskie w dzierżawę. On oraz Franciszka, córka nauczyciela z Wieszowy, Antoniego Hanisza byli rodzicami Karola Goduli. Nie znamy jednak miejsca pochodzenia Józefa Goduli i nauczyciela Hanisza. Wiemy tylko, że obaj byli ludźmi wolnymi. 2 Józef Godula był, według E. Drobnego, już od 1770 r. 2 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s

7 leśniczym w makoszowskich lasach, a wcześniej, jeszcze przed rokiem 1767, leśniczym w lasach przyszowickich. 3 Karol Godula urodził się 8 listopada 1781 roku w Makoszowach (miejscowość ta należała wówczas do parafii w Przyszowicach) i zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, tego samego dnia został ochrzczony w drewnianym kościółku (przeniesionym później do Borowej Wsi, ale o nim dalej). Warto dodać, że księgi metrykalne były wtedy prowadzone już w języku niemieckim, który zastąpił stosowaną wcześniej łacinę. Niestety, dziś nie ma pewności w którym miejscu dokładnie urodził się Godula. Problem ten próbował rozwiązać Antoni Ratka. Dochodzi on do takich oto wniosków: Wszystkie liczące się źródła, w tym wspomniane materiały Urbanka wskazują na to, że Karol Godula urodził się w leśniczówce. Nie ma jednakże wskazówek, gdzie konkretnie ta leśniczówka się znajdowała. Dlatego, aby tę sprawę wyjaśnić, posiłkowałem się między innymi mapami. I tak na górniczej mapie z 1901 roku, wykonanej w skali 1:10 000, sporządzonej w oparciu o materiały z lat 80. XIX wieku, w Makoszowach wyszczególniono tylko jedną leśniczówkę, razem z zabudowaniami gospodarczymi. Znajdowała się oczywiście w lesie, a konkretnie po prawej stronie leśnej drogi prowadzącej z Makoszów w kierunku wschodnim, a właściwie północno-wschodnim do Bielszowic. Obecnie w Makoszowach byłoby to przy przedłużeniu ul. Jana Styki, kilkaset metrów za cmentarzem parafialnym. 4 Sprawa jednak nie jest oczywista dla wszystkich. W 2003 roku, ukazała się praca zbiorowa pt. Makoszowy której pojawia się zapis, iż Godula urodził się w budynku nazywanym Werdon, przy obecnej ulicy Szymały. I ta informacja często jest powtarzana przez współczesnych mieszkańców Makoszów. Budynek ten został zburzony w roku 1986 na skutek powodzi. Zdaniem Antoniego Ratki z powyższego wynika, że autor tego zdania nie opierał się na wszystkich dostępnych źródłach i przyjął błędną tezę, że nadleśniczy i dzierżawca, jakim był Józef Godula, mógł mieszkać w domu wielorodzinnym zwanym Werdonem. A trudno sobie wyobrazić, by w ówczesnych czasach ktoś o tak wysokim statusie społecznym mógł zajmować takie mieszkanie. 3 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Ratka Antoni, Wokół miejsca urodzenia Karola Goduli, niepublikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 7

8 Reasumując Antoni Ratka podkreśla: Należy przeto przyjąć, że leśniczówka, w której urodził się Karol Godula, znajdowała się w miejscu wcześniej opisanym, czyli w połowie drogi do bielszowickiej kuźnicy żelaza. Trzeba odpowiedzieć na kolejne pytanie: Co tam znajduje się obecnie? Otóż nie ma tam, niestety, jakichkolwiek pozostałości po leśniczówce. Według niektórych źródeł, owa leśniczówka została rozebrana po 1910 roku, a w jej miejsce zbudowano dwie nowe: jedną, usytuowaną na końcu osiedla Wymysłów (obecnie ul. Lubuska), a drugą mniejszą przy dzisiejszej ul. Oświęcimskiej. 5 Zanim udamy się dalej na nasz szlak, odnotujmy jeszcze kilka podstawowych informacji o edukacji młodego Goduli. W tamtym czasie dzieci z Makoszów uczęszczały do szkoły w Przyszowicach - Karol uczył się w niej do roku 1792 r. 6 W Przyszowicach w wieku jedenastu lat przystąpił też do pierwszej komunii świętej. W 1793 r. Karol przeniósł się do szkoły realnej przy klasztorze cystersów w Rudach (o samej miejscowości w punkcie 10 naszej trasy). Rudzcy cystersi prócz modlitw i edukacji zajmowali się również działalnością przemysłową: prowadzili między innymi huty żelaza, huty szkła i kopalnie rudy. Zajmowali się również bartnictwem, uprawą winorośli, hodowlą ryb. Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że młody Karol miał okazję poznawać nie tylko zagadnienia teoretyczne, ale również praktyczne aspekty tajników organizacji i zarządzania wyżej wymienionymi podmiotami gospodarczymi. 7 Od roku szkolnego 1798/99 Godula uzupełniał swoją wiedzę w Hauptschule w Opawie. 8 Uczył się tam rachunków, kaligrafii, religii, geometrii, stylu korespondencyjnego, budownictwa, mechaniki, geografii, ortografii i rysunków. W 1799 r. Godula ukończył czwartą klasę opawskiej szkoły, ale ze świadectwa szkolnego nie wynika czy ukończył tym samym szkołę w ogóle. 9 5 Ratka Antoni, Wokół miejsca urodzenia Karola Goduli, j.w. 6 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s

9 Godula kojarzy się nam wyłącznie jako przemysłowiec, król cynku i węgla. A tymczasem jak zauważa Dworak: Różne przyczynki biograficzne dotyczące Goduli mówią o tym, że uczynił on wzorcowymi folwarki należące do majątku hrabiego. Zastosował zdobycze agrotechniczne wprowadzone w Anglii, np. nawożenie ziemi mączką kostną w miejsce używanego dotąd popiołu węgla drzewnego, nawapnianie pól koniczyny, hodowlę bydła rasowego oraz używania maszyny do siania. Od młodości pasją Goduli były rola i las, o których posiadał dużą wiedzę Biskupice (Zabrze) Biskupice. Widok z hałdy. Druga połowa XVIII wieku, to czas uprzemysłowienia Górnego Śląska. W 1788 r. Friedrich Wilhelm von Reden, śląski starosta górniczy, sprowadził z Anglii pierwszą maszynę parową, która służyła do odwadniania kopalń. Cztery lata później udało się po raz pierwszy na skalę przemysłową dokonać wytopu cynku (w hucie panów pszczyńskich w Wesołej pod Mysłowicami). W roku 1801 Godula zaczął zawodowo pracować u hrabiego Karola Franciszka von Ballestrema, dziedzica majoratu, w skład którego wchodziły majątki w Pławniowicach, Rudzie i Biskupicach. Jak podaje Dworak, Godula pełnił wiele różnych funkcji: pisarza sądu 10 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s

10 patrymonialnego w Pławniowicach, skarbnika (pojawia się też określenie kasjer) majątku w Rudzie, zajmował się sprawami policji dominialnej, rolnictwa i leśnictwa oraz zakładów przemysłowych całego majoratu. 11 Od 1808 r. Godula był już rządcą (verwalter, od 1809 amtmannem, czyli ekonomem, a od 1815 oberamtmannem, czyli głównym ekonomem). 12 Biskupice to najstarsza miejscowość na terenie obecnego Zabrza. W XIII w. osada należała do Ujazdu, włości biskupa wrocławskiego. Jako dobra biskupie otrzymały Biskupice w 1243 r. przywileje nadane im przez księżną Violę, regentkę, matkę księcia opolskiego Władysława. Dokument księżnej Wioli jest pierwszym źródłem zachowanym do dnia dzisiejszego, potwierdzającym istnienie wsi lokowanej na prawie polskim. Dowodem na to jest wymienienie w danym dokumencie daniny zwanej powoz, której to księżna Viola w imieniu swego syna się zrzekła. Świadczenie polegało na obowiązkowym dostarczaniu przez ludność koni dla dworzan księcia. Księżna Viola zgodziła się również na zwolnienie z pozostałych danin, które posiadają wsie na prawie rycerskim. Wyliczając najważniejsze to: obowiązek wypraw wojennych, przewoz, czyli obowiązek torowania drogi przez lasy i zaspy dla dworu książęcego oraz poradlne podatek gruntowy pobierany od ilości radeł i wołów. Zwolnienie Biskupic od tych danin mogło być spowodowane spustoszeniem tej ziemi przez najazd tatarski, który miał miejsce w 1241 roku. 13 O dominującej roli Biskupic w kręgu osad wchodzących dziś w skład Zabrza, świadczy nadanie wiosce już w niespełna dwadzieścia lat po otrzymaniu pierwszego przywileju, nowych praw. W polskim tłumaczeniu treść tego dokumentu wystawionego przez księcia Władysława w 1260 r. w Opolu jest następująca. W imię Pana Amen. My Władysława z łaski Bożej książę Opola wiadome czynimy powszechnie, że na prośbę miłego ojca naszego, pana Tomasza, biskupa wrocławskiego, nadajemy wszystkim ludziom, których osiedlił w Biskupicach jako też w Pomniszowicach, którym to rzeczonym dobrom wyznaczyliśmy w naszych czasach granicę, jak i tym wsiom, 11 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Rybak Roman, niepublikowana praca magisterska Historia Biskupic, zamieszczona na stronie internetowej 1 września 2010 r. 10

11 które chciałby tam założyć, to samo prawo i te same wolności w sądach, wyprawach wojennych, w podatkach lub składaniu danin, jakie są zawarte w naszych nadaniach dla wszystkich wiosek w naszym księstwie, należących do rzeczonego biskupa wrocławskiego. Dodajemy nadto, że jeśli w rzeczonych dobrach znajdzie się ołów, będzie w całości należał do pana biskupa. W dowód mocy i pamięci niniejszy dokument zatwierdzamy Maszą pieczęcią. Dane w Opolu w Roku Pańskim 1260 ( ). 14 Nadanie jest rodzajem przywileju górniczego, polegającego na wyłączności w kopalnictwie rud ołowiu na obszarze dóbr biskupa wrocławskiego. W 1524 roku Biskupice przeszły z rąk biskupów wrocławskich w ręce prywatne - biskup wrocławski Jakub von Salza sprzedał Biskupice Mikołajowi z Birawy. Istniejąca kilka stuleci ordynacja Dóbr Ujazdu przestaje istnieć. W 1548 roku Baltazar von Promnitz, biskup wrocławski, udzielił braciom Mikołajowi i Janowi Birawskim przywileju górniczego i pozwolenia na poszukiwanie i wydobywanie kruszców, zgodnie z obowiązującym prawem górniczym, na terenie Biskupic i okolicy. Pierwszym z Gierałtowskich, który posiadał Biskupice był Jan. W latach zarządzał on także pobliską Rudą, Zabrzem, Zaborzem, Orzegowem, Szombierkami, Paniówkami, Chudowem, Knurowem, Sośnicą oraz połową Przyszowic. W okresie wojny trzydziestoletniej ( ) dziedzictwo Gierałtowskich zaczęło podupadać. Później właścicielami Biskupic byli m.in. Piotr Koniecki, Jerzy Welczek (1675) i wreszcie baron Wolfgang von Stechow (1748), wywodzący się ze starej szlachty brandenburskiej. Doprowadziło to do rozbicia dóbr zabrzańskich (tzw. dobra Gierałtowskich)., które od blisko dwustu lat miały jednego właściciela. Jednak trzy lata później nabyte dobra wraz z Pławniowicami weszły w skład utworzonego przez barona majoratu. Ziemie te, zwane z niemiecka Familienfideikommiss, nie mogły zostać podzielone i przechodziły zawsze na najstarszego w rodzie. Następcą Wolfganga został syn Franciszek Karol, który zarządzał majoratem przez 40 lat. Zmarł 9 września 1798 roku nie doczekawszy się żadnego potomka. Jego spadkobierczynią została Elżbieta von Ballestrem, z domu Stechow. Dobra pławniowicko - biskupicko - rudzkie znalazły się w posiadaniu rodziny von Ballestrem. 14 Zabrze. Zarys rozwoju miasta, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1967, ss

12 Przełom w dziejach Biskupic nastąpił w 1854 roku. Wtedy to August Borsig wydzierżawił od hrabiego Ballestrema pole górnicze Gute Hedwig i Bertawunsch.. Od tego momentu, rolnicza dotąd wioska, zaczęła się przekształcać w ośrodek przemysłowy. 27 października 1872 roku uruchomiono linię kolejową Bytom Biskupice Gliwice. Na północ od zakładów Borsiga, w sporej odległości od centrum Biskupic wybudowano dworzec kolejowy. Od początku bowiem było wiadomo, że linia kolejowa była budowana przede wszystkim dla zapewnienia szybkiego transportu produktów z zakładów Borsiga. Karol Fryderyk August Borsig urodził się 23 czerwca 1804 roku we Wrocławiu, w rodzinie stolarza. W 1823 roku ukończył Królewską Szkołę Budownictwa Artystycznego i Rzemiosła, później Królewski Instytut Rzemiosła. Podjął pracę w zakładach metalurgicznych F.A. Engela, szybko awansując do rangi kierownika. W roku 1837, za sumę 10 tysięcy talarów, otworzył swój pierwszy zakład noszący nazwę Odlewnia, żelaza i fabryka maszyn A. Borsig. Produkował w nim m.in. szyny kolejowe, poręcze, balustrady, kraty, przyrządy do pisania. Gdy załoga nabrała doświadczenia, zaczęto produkować pompy i maszyny parowe. Momentem przełomowym było podjęcie się montażu lokomotyw. Miało to ogromne znaczenie dla gospodarki niemieckiej, ponieważ do tej pory wszystkie parowozy były importowane. Pierwsza lokomotywa opuściła bramy zakładu 24 czerwca 1841 roku i od tego momentu nastąpił szybki rozwój przedsiębiorstwa. W ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku w Biskupicach wybudowano wiele okazałych budynków, które możemy podziwiać do dzisiaj. Do najsłynniejszych budowli należą: wzniesiony w 1897 roku hotel i restauracja Muskali przy obecnej ulicy Bytomskiej 44 (obecnie znajdują się tam restauracja Beskid i bar Przy kominku ) oraz kamienica według projektu H. Kestermanna wybudowana w 1899 roku przy obecnej ulicy Bytomskiej 83. Biskupice. Budynek z 1897 r. 12

13 Biskupice. Budynek z 1899 r. W wyniku podziału Górnego Śląska po pierwszej wojnie światowej Biskupice znalazły się w granicach Republiki Weimarskiej. Granica biegła wzdłuż południowo wschodnich obrzeżach Biskupic. W 1927 roku utraciły one swoją samodzielność i zostały włączone w skład miasta Zabrze. Ciekawa i bogata jest też historia biskupickiej parafii, jednej z najstarszych na naszym terenie. Już w 1202 roku papież Innocenty III zatwierdził granicę pomiędzy biskupstwem krakowskim, a wrocławskim. Aż do 1821 roku biegła ona po zachodniej stronie Biskupic, Zaborza i Mikulczyc, które to wioski podlegały pod jurysdykcję biskupów krakowskich. Z dostępnych dokumentów wynika, że już przed 1305 rokiem Biskupice mogły się już poszczycić uporządkowanym systemem parafialnym. W Liber fundationis episcopatus wratislaviensis, a dokładniej w rejestrze Ujazdowskim znajduje się taki oto fragment: Także w Biskupicach blisko Bytomia, jest 66 łanów małych, z których sołtys posiada 11 łanów, pleban 2, a pozostałe 53 pan (dziedzic). Także w Zabrzu, albo w Cunczirdorf jest 60 łanów większych i Zaborzu podobnych 50 większych, których sołtysi wsi dzierżawią po sześć łanów obydwaj, ponadto wolne i jeszcze nie będące zasiedlone. ( ) Treść tego dokumentu informuje nas nie tylko o rozległości osady, ale także o uposażeniu plebana. 15 A zatem musiał też istnieć kościół. W 1491 roku powstał w Biskupicach nowy kościół, tzw. drugi, który funkcjonował do roku 1845, kiedy to silna burza poważnie go zniszczyła. Ocalała tylko wolnostojąca dzwonnica. Budowa nowego kościoła przypadła już na kadencję nowego proboszcza, którym został 28 sierpnia 1851 roku ksiądz Karol Pressfreund. 10 maja 1853 roku nastąpiło 15 Rybak Roman, niepublikowana praca magisterska Historia Biskupic, zamieszczona na stronie internetowej 1 września 2010 r. 13

14 wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę nowego kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Biskupicach. W uroczystościach udział wzięli: dziekan, kanonik i proboszcz w Piekarach, ksiądz Jan Alojzy Fitzek, fundator kościoła hrabia von Ballestrem oraz miejscowy proboszcz Karol Pressfreund. Budowa trwała cztery lata, 27 listopada 1857 roku nastąpiło poświęcenie nowego kościoła, a w 1863 roku nastąpiła jego konsekracja. To ten kościół, który stoi do dziś przy ul. Bytomskiej 37. Biskupice. Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Z biegiem czasu z parafii tej wyodrębniono inne parafie: św. Franciszka i św. Jadwigi w Zabrzu, Wniebowzięcia NMP w Zabrzu Biskupicach oraz św. Józefa i Matki Bożej Różańcowej w Rudzie Śląskiej. Księgi chrztów parafia św. Jana Chrzciciela prowadzi od 1644 r., ślubów od 1654 r. oraz zgonów od 1687 r. 3. Ruda (Ruda Śląska) Najwcześniejsza znana wzmianka o górnictwie w rejonie starej Rudy, jest zamieszczona jest w cytowanym wyżej dokumencie księcia opolskiego Władysława z 1260 r. dla biskupa wrocławskiego. Jest to zezwolenie na eksploatację rud ołowiu w Biskupicach i rejonie. Wtedy obszar Rudy stanowił jeszcze integralną część wsi Biskupice. Ze 14

15 wspominanym już dokumentem z 1243 r. w którym księżna opolska Viola zwolniła Biskupice od ciężarów prawa polskiego łączy się zapewnie zbudowanie w Rudzie kuźnicy ołowiu. 16 Ten sam dokument wspomina również o Rudzie: Item in Ruda sunt L mansi parvi, de quibus scultetus habet VII, alii deservuint domino episcopo. Deczima de omni grano. Et scultetus solvit I marcam de molendimo suo. Co w wolnym tłumaczeniu za Antonim Ratką 17 znaczy: W Rudzie również jest 50 małych łanów, z których 7 posiada sołtys, a pozostałe należą do biskupa. Dziesięcina w całości (świadczona jest) zbożem. Sołtys płaci także 1 grzywnę ze swego młyna. I tutaj istotna uwaga. Wspomniane 50 włók, to nie wcale 1220 ha jak się często przyjmuje. Bowiem łan mniejszy, zwany również włóką albo łanem chełmińskim liczył 17,955 współczesnych hektarów. Wynika tez z tego, że całkowita powierzchnia Rudy wynosiła 897,5 ha. A jeśliby zastosować włókę magdeburską, mierzącą 7,66 ha, powierzchnia Rudy wynosiłaby 383 ha. Karol Godula, chociaż urodzony jest w Makoszowach, a pochowany w Szombierkach, najsilniej związany był właśnie z Rudą. Tutaj mieszkał i pracował w latach Przełomowym momentem w jego życiu i karierze było uruchomienie w 1812 roku cynkowni Karol, a następnie otrzymanie 4 lutego 1815 r. od hrabiego w darowiźnie 28 kuksów (udziałów) cynkowni Karol. Przytoczmy zatem treść protokołu przekazania udziałów Goduli: Pławniowice 4 luty 1814 rok W dniu dzisiejszym stawił się w sądzie Major Królewskiej Armii Pruskiej, hrabia Karol Franciszek Ballestrem von Plawniowitz i kazał wystawić akt darowizny dla pana zarządcy jego majątku Karola Goduli następującej treści: Jestem właścicielem huty cynku Karol w Rudzie, którą przejąłem w 1812 roku. Z tego kompleksu hutniczego przekazuję na własność 28 kuksów mojemu zarządcy panu Karolowi Goduli z Rudy i tym samym czynię go właścicielem owego kompleksu, i wnoszę o wpisanie owych 28 kuksów do ksiąg wieczystych 16 W Pana rudzkim Dworakowym kalejdoskopie historycznym, Redakcja: Barbara Dworak, Irena Goździk Babicz, Barbara Wystyrk Benigier, wydanie drugie uzupełnione, Benigier Media Oficyna Wydawniczo - Usługowa, Ruda Śląska 2008, s Antoni Ratka, Ruda Śląska , Urząd Miejski w Rudzie Śląskiej, Towarzystwo Przyjaciół Rudy Śląskiej, Ruda Śląska 1995, s

16 na nazwisko Karol Godula. Równocześnie zobowiązuję mojego zarządcę Karola Godulę do nadzoru nad rozbudową i modernizacją huty cynku Karol. 18 Dopuszczenie Goduli do współwłasności w cynkowni Karol było początkiem jego roli jako przemysłowca na własny rachunek dotąd był tylko oficjalistą hrabiego Ballestrema. 19 Teraz Godula stawał się groźnym konkurentem dla innych ówczesnych przedsiębiorców. Szansę tę wykorzystał perfekcyjnie. 13 maja 1822 roku Godula otrzymał od hrabiego kolejne 28 kuksów. Cynkownia po dwukrotnej przebudowie w 1825 roku została największą cynkownia w Europie. Nazywano ją ósmym cudem świata. 20 Pisze Jan S. Dworak w swym najważniejszym dziele ruch cynkowni opierał się też na wysokim kapitale obrotowym, który z talarów w 1819 r. wzrósł w 1823 r. do talarów. Kapitał obrotowy był nowością w przemyśle cynkowym, nie praktykowaną ani u spadkobierców Gieschego, ani u Pana na Pszczynie w jego cynkowni w Wesołej. 21 Stąd wniosek, że musiał też Godula znać, rozumieć i skutecznie stosować nowoczesne sposoby zarządzania finansami. To z kolei wymagało stałego śledzenia wszelkich nowinek, zwłaszcza czytanie prasy i książek. Godula Zapewne był miłośnikiem książek, o czym świadczy spis z 20 marca 1849 roku sporządzony już po śmierci, przez sędziego Mathesa w Rudzie. Były to lektury z różnych dziedzin, historii, gospodarki, geologii, geografii medycyny,, wśród nich. przewodnik po Pradze czy encyklopedia Meyera, czy Żywoty świętych (tom I) wydane w 1842 roku. I choć tego w spisie nie napisano, ale dzieło to było autorstwa Piotra Skargi. Godula ciągle szukał sposobu, by uniezależnić się od spadkobierców Gieschego, w dostępie do galmanu surowca do produkcji cynku. Już od 1817 r. namawiał dziedzica Miechowic, Franza Aresina, do założenia kopalni galmanu. Udało się to dopiero w 1823 r., 18 Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s

17 gdy po wielu zabiegach nadano mu pole eksploatacyjne Maria. Stała wkrótce drugą po kopalni Scharley najrentowniejszą kopalnią galmanu na Górnym Śląsku. 22 Badacze podkreślają, że właśnie kopalnia Maria stanowiła podwalinę kolosalnej fortuny Goduli. Do roku 1826 przyniosła mu 381 tysięcy talarów oraz umożliwiła uniezależnienie się od dostawców galmanu dla dynamicznie rozwijanych przez niego cynkowni. Mało znaną ciekawostką związaną z kopalnią Maria jest fakt, iż w katowickim Archiwum zachowały się dwie rękopiśmienne mapy zaprojektowane przez Karola Godulę. Mapy dotyczą właśnie tego przełomowego dla kariery Karola Goduli wydarzenia, czyli uzyskania przez niego nadania górniczego złóż galmanu, pod nazwą Maria, w 1823 roku w Miechowicach. Osobiście zaprojektował pole górnicze, nie zlecając tego zawodowemu mierniczemu urzędu górniczego, co zostało podkreślone w podpisie entworfen vom Lehnsträger Oberamtmann Carl Godulla. Godula znał zasady dokonywania pomiarów, których podstawy mógł poznać w gimnazjum w Opawie, a wiedzę praktyczną nabył podczas pracy u Karola Franciszka hrabiego von Ballestrem. Map sam nie rysował prawdopodobnie dlatego, że OBB (Wyższy Urząd Górniczego, początkowo z siedzibą w Złotym Stoku, a od 1779 roku we Wrocławiu, Oberbergamt zu Breslau w skrócie OBB). zakwestionowałby je, jako nie wykonane przez według obowiązujących przepisów przez uprawnioną do tego osobę. 23 Po kopalni Maria Godula uruchomił swoje kopalnie: Elisabeth, Verona, Sewerin, August. 24 Przemysł cynkowy stał się najbardziej dochodowym zajęciem na Górnym Śląsku, a cynk - głównym towarem eksportowym do Europy, gdyż wynaleziono właśnie technologię cynkowania blach. To z kolei wpłynęło na szybki wzrost wydobycia węgla kamiennego, dobrze nadającego się do opalania cynkowych pieców muflowych,. Hutnictwo żelaza natomiast ciągle borykało się z problemami stosowani węgla w 22 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Greiner Piotr, Mapy sygnowane Karol Godula, nie publikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 24 Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s

18 wielkopiecowym procesie technologicznym, i co trzeba podkreślić, nadal w większości korzystało z węgla drzewnego, a eksport tego paliwa był znikomy. 25 Czego Godula nie inwestował bezpośrednio ze swojego kapitału, to lokował w listach zastawnych ziemskiej instytucji kredytowej Schlesische Landschaft oraz w hipotekach. 26 Zamknięciem okresu początkowej kariery Goduli jest kupno majątków ziemskich Szombierki i Orzegów o powierzchni mórg. 27 Stało się to 23 marca 1826 roku za kwotę talarów 28 i dawało określone przywileje: np. prawo wyboru na deputowanego powiatu (został nim w 1832 roku), prawa dominialne do połowy własności nadań górniczych z tytułu własności gruntu. Wraz z majątkiem Szombierki nabył zamek, który dzięki przebudowie przeobraził się we wspaniałą rezydencję.. W 1826 roku rozwiązał Godula swój służbowy stosunek z hrabią Ballestrem. Przejął w dzierżawę dobra w Rudzie i Biskupicach, pozostając jednocześnie doradcą gospodarczym hrabiego. 29 Najbliższe lata okazały się bardzo trudnymi dla całej branży hutniczej. Kryzys na rynkach światowych spowodował spadek zainteresowania kupnem cynku. Na Śląsku w 1826 roku działały 33 huty, a dwa lata później zostało tylko 18. Czas kryzysu przetrwały te huty, które miały własne kopalnie galmanu. Dobrze to rozumiał Godula i dlatego dążył do wykupu kopalń w okolicy wraz z gruntami. I tak nabył kolejno: hutę Morgenroth (w 1832 r.), hutę cynku Gute Hoffnung (w latach ), prawo do budowy huty w Bobrku (1840), dobra Bobrek (1842), Bujaków (1848). Nadanie kopalni Orzegów uzyskał Godula 18 sierpnia 1827 r. Była to pierwsza uzyskana własnym staraniem kopalnia węgla Goduli, w której posiadał wszystkie udziały i 25 Greiner Piotr, Mapy sygnowane Karol Godula, nie publikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 26 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Larisch Józef, Sto lat kościoła i parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu Szombierkach ( ), Wydawnictwo Świętego Krzyża, Opole 2005, s Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s

19 duże zyski. 30 Ta kopalnia stała się początkiem jego wielkiej działalności na własny rachunek w przemyśle węglowym. Ruda. Resztki fundamentów domu Karola Goduli. Przy ul. Bujoczka w Rudzie możemy zobaczyć ruiny fundamentów domu Karola Goduli i nieliczne fragmenty pałacu Ballestremów. Całość jest obecnie mocno porośnięta samosiejkami. Dom Goduli musiał być dość wygodny, bo hrabia Ballestrem przyjeżdżając do Rudy, zwłaszcza zimą, jak np. napisał w liście z 29 stycznia 1827 roku, wolał zatrzymać się u Goduli, niż w zawilgoconym i zimnym starym dworze z początku XVII wieku. Budynek był nie zamieszkany i przechowywano w nim różne sprzęty górnicze. 31 Tadeusz Bartoszek podaje, że domek był parterowy. Zaplanowano go na rzucie prostokąta o bokach 11,20 m x 17,60 m. Powierzchnia zabudowy wynosiła 197 m 2. Mury wykonano z kamienia polnego, na zaprawie wapiennej. Na wnętrze składały się: centralnie biegnąca, długa sień, cztery izby po dwie po obu stronach sieni oraz dwie komory w północnej część izb. Budynek był w całości podpiwniczony. Izba po prawej stronie sieni miała prawdopodobnie charakter pracowni, o czym świadczyły ceglane filarki podtrzymujące kamienny blat wzdłuż północno-wschodniej ściany. Dach, czterospadowy, konstrukcji drewnianej łamany polski o jednakowym spadku obu płaszczyzn połaci, kryty papą. Stropy 30 Dworak Jan S., Karol Godula. Pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, Wydanie II, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Związek Górnośląski Koło Nowy Bytom w Rudzie Śląskiej, Opole Ruda Śląska 1995, s Jedynak Zdzisław, Testament Karola Goduli i jego następstwa, niepublikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 19

20 drewniane, belkowe, gołe, jedynie pod sienią strop kolebkowy z cegły. W sieni posadzka z cegły, w izbach podłogi białe z desek. Dwa kominy obsługiwały cztery izby, z czego jeden komin na wysokości strychu łączył się w drugi, wychodząc ponad dach jednym, wspólnym kominem. A wzdłuż ściany północno-zachodniej, na dwóch trzecich długości budynku, wykonano drewnianą, zadaszoną, otwartą werandę z pięciostopniowym zejściem do ogrodu. 32 Na terenie wzgórza gdzie znajdują się ruiny domku i pałacu możemy spotkać następujące gatunki drzew: jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.), robinia akacjowata (Robinia pseudoacacia L.), lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.), bez czarny (Sambucus nigra L.), topole mieszańcowe (Populus x) i brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth). W pobliżu ruin zamku i domu Karola Goduli rośnie dąb. Z racji swego położenia w publikacji Jana Wyżgoła pt. Dąb Goduli i aleja platanów 33 nazwany został Dębem Goduli. Jest on niestety w dość kiepskim stanie fitosanitarnym. Jego współrzędne geograficzne: N: ,24 ; E: ,35, obwód pierśnicowy mierzony na dwóch poziomach 287 cm i 273 cm, obwód średni 280 cm, średnica średnia przeliczeniowa 89 cm, wysokość 20 m. W latach międzywojennych i w czasie II wojny światowej majątkiem, w imieniu hrabiego Ballestrema, zarządzał Walter Mochmann, rezydując w zamku. Dom Karola Goduli był wtedy w dobrym stanie technicznym, co świadczyło o regularnej jego konserwacji przez zarząd dworski, w czasie prawie 100 lat. 34 Dom był zamieszkany do połowy lat pięćdziesiątych, a na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku został rozebrany, zostały tylko o czym już wspomniano - fragmenty fundamentów. Do czasów dzisiejszych zachowały się ruiny zabudowań dworskich hrabiego Ballestrema. Zdzisław Jedynak w swoim referacie pisze: Dwór w Rudzie został opisany przy okazji wydzierżawienia go w roku 1830 przez hrabiego Karola Wolfganga von Ballestrem dla Karola Goduli. Zachował się opis stanu dworu z 1 września 1830 roku, sporządzony przez mistrza murarskiego Heintzego. Budowla była murowana, pokryta dachem z gontami. Był to 32 Bartoszek Tadeusz, Dom Karola Goduli i jego otoczenie po II wojnie światowej, niepublikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 33 Jan Wyżgoł, Turystyczno-edukacyjna ścieżka piesza o charakterze przyrodniczo-historycznym pn. Dąb Goduli i aleja platanów w dzielnicy Ruda [w:] Ruda a Zielona Część 1. Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew, Ruda Śląska 2008, s Bartoszek Tadeusz, Dom Karola Goduli i jego otoczenie po II wojnie światowej, niepublikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 20

21 prostokąt o wymiarach około 19 m x 24 m. [ ] Dwór, którego ruiny zachowały się do chwili obecnej, budował przypuszczalnie Aleksander Bielski, który nabył należące wcześniej do Gierałtowskich dobra w Rudzie około 1640 roku. Był on zarządcą dóbr biskupich w Zabrzu w imieniu biskupa wrocławskiego Karola Ferdynanda, syna Zygmunta III oraz brata Władysława IV i Jana Kazimierza, w latach Ruda. Ruiny pałacu Ballestremów. 6 lipca 1848 roku o godzinie we Wrocławiu zmarł Karol Godula na kamienie w pęcherzu ( Blasenstein ). Jego zgon zgłosiła Emilia Lukas, jego gospodyni ( Wirtschafterin ), a zgon stwierdził lekarz ( Königlicher Hofrat ) N. Vulst. 36 Po śmierci Goduli inwentaryzację spadku przeprowadzało 298 osób, pracując przez dwa tygodnie. Wartość majątku oszacowano na dwa miliony talarów, czyli około 6 milionów marek. Imponujący majątek obejmował: 19 kopalń galmanu, 40 kopalń węgla kamiennego, 3 huty cynku, udziały w hucie Karol, majątki ziemskie Szombierki, Orzegów, Bujaków, Bobrek, Paniowy. Muzeum Śląskie w Katowicach posiada cenną dokumentację działalności Karola Goduli. Chodzi o jego służbową korespondencję ze swoim pracodawcą, hrabią Karolem Ludwikiem von Ballestremem z Pławniowic. Są to pisane własnoręcznie listy do hrabiego; na niektórych znajdują się również dopiski poczynione ręką tego ostatniego. Zachowały się 35 Jedynak Zdzisław [w:] Materiały do dziejów Rudy Śląskiej. Redakcja naukowa Piotr Greiner i Michał Lubina, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 2007, s Jedynak Zdzisław, Testament Karola Goduli i jego następstwa, niepublikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 21

22 komplety tej korespondencji z trzech lat: 1826, 1828 i Z listów dowiadujemy się sporo o sposobie zarządzania majątkiem hrabiowskim oraz o wzajemnych relacjach. Jednym z ważniejszych tematów poruszanych w listach są sprawozdania finansowe ze stanu majątków hrabiowskich oraz zestawienia przychodów i rozchodów. Najważniejszym dla obu wówczas zakładem przemysłowym była huta cynku Carl (Carlhütte) w Rudzie. Godula regularnie, w rytmie miesięcznym, przedstawiał rachunki pokazujące stan hrabiowskich zakładów przemysłowych i folwarków. Omawiane w listach sprawy dotyczą również zagadnień typowo rolniczych np. zakupu zwierząt hodowlanych. Z listów wynika, że Godula dość często osobiście jeździł na targ do Raciborza, gdzie był duży wybór zwierząt hodowlanych i płodów rolnych. Niemal z każdym listem Godula posyłał też Ballestremowi różne smakołyki: a to beczkę piwa szombierskiego, a to flaszkę gorzałki, dziką kaczkę, zająca, dwa tuczne wieprze czy też kozła. Raz załączono też parę koni pociągowych (z pewnością zaprzęgnięto je do wozu udającego się do Pławniowic). W grudniu do Pławniowic wysłano czekoladę wyrabianą przez aptekarza z Tarnowskich Gór. 38 Ciekawym elementem widocznym na kilku z tych listów jest osobista pieczęć Karola Goduli, którą zabezpieczał swoje listy. Jako nieszlachcic, nie miał on oczywiście prawa do herbu rodowego. Na zachowanym odcisku widnieje napis C. G. Inspector, na kolumnie siedzi orzeł z gałązką w dziobie, u stóp kolumny widnieje kotwica i medalion z literami CG oraz pyrlik i żelazko (symbol górnictwa), a za kolumną kłosy, kosa i grabie (symbole rolnictwa) i kaduceusz (symbol handlu). Ten znak oddaje wszystkie rodzaje zajęć, którymi zawodowo parał się Godula. 39 Wykaz rzeczy pozostawionych po śmierci w domu w Rudzie z 8 sierpnia 1848 r. wskazywał, że wyposażenie nie było nadzwyczaj bogate, ale i nie tak skromne, jak to zwykło się uważać. Część tych spisów opublikował Jan S. Dworak. Będąc w Rudzie koniecznie musimy zajrzeć do kościoła p.w. św. Józefa (ul. Piastowska 16) zaprojektowanego w 1904 r. przez Augusta Menke, przy udziale Jana 37 Nadolski Przemysław, Listy Karola Goduli, nie publikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 38 Nadolski Przemysław, Listy Karola Goduli, j.w. 39 Nadolski Przemysław, Listy Karola Goduli, j.w. 22

23 Joachima de Pölnitza, nadwornego architekta rodziny Ballestremów. Budowę (w latach ) ufundował hrabia Franciszek Karol von Ballestrem. Budową kierował Kremer z Gliwic. 40 Poświęcenia kościoła dokonał ks. dziekan Emil Korus z parafii świętochłowickiej, a uroczystej konsekracji dokonał kardynał Georg Kopp z Wrocławia. Kościół zbudowano jako świątynię prywatną. Jednak w listopadzie 1906 r. powstała osobna parafia wydzielona z parafii biskupickiej. 41 Pod prezbiterium znajduje się krypta w której spoczywają: w niszy środkowej fundator kościoła Franciszek Karol oraz jego żona Joanna Jadwiga. Na grobowcu ustawiono popiersie hrabiego Franciszka wykonane z marmuru przez Józefa Limburga. W niszy lewej spoczywają Walenty Wolfgang (syn Franciszka) wraz z żoną Agnieszką zu Stolberg, a w niszy prawej Leon (drugi syn hrabiego Franciszka). Ruda. Kościół p.w. św. Józefa. Kościół zbudowany jest w stylu neoromańskim, w układzie bazylikowo trójnawowym, na rzucie krzyża łacińskiego. W środku koniecznie trzeba zwrócić uwagę na następujące rzeźby: pietę autorstwa J. Weiricha oraz spiżowe anioły dłuta Józefa Limburga profesora berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Interesujące są elementy wykonane z lat konsekracji kościoła św. Józefa w Rudzie Śląskiej ufundowanego przez Franciszka Ksawerego Hrabiego von Ballestrem , Parafia p w. św. Józefa w Rudzie Śląskiej, s Głazek Dorota, Domus Celeberima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska , Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Katowice 2003, s

24 kamienia: chrzcielnica, kropielnice, ambona, bazy oraz głowice kolumn. Te ostatnie mają zresztą swoją symbolikę. Przedstawiają cztery rasy ludzkie, cztery żywioły, cztery stany społeczne, cztery typy charakterów, cztery etapy rozwoju człowieka oraz cztery cnoty kardynalne. Podnosząc wzrok do góry zobaczymy na kasetonowym stropie nad nawą główną i prezbiterium unikalną polichromię w stylu romańskim przedstawiającą sylwetki świętych. 4. Bobrek (Bytom) Ruda. Pieta autorstwa J. Weiricha w kościele p.w. św. Józefa.. W zachowanych dokumentach pierwszą wzmiankę o Bobrku znajdujemy w dokumentach podziałowych księstwa bytomskiego z XIV w. Wieś założono najprawdopodobniej w XIII lub XIV wieku na prawie niemieckim. Główną osią osadnictwa była tu obecna ul. Konstytucji, na odcinku: od kościoła, do huty. Wieś należała do różnych właścicieli m.in. do Bujakowskich, Gierałtowskich i Hochbergów. W 1842 r. dobra te kupił, a po nim odziedziczyła je Joanna Gryczik i ród Schaffgotschów. Folwark szlachecki w Bobrku znajdował się w rejonie obecnej ul. Glinki. Pozostały po nim budynki mieszkalne. W 1856 r. na terenie Bobrka powstała huta żelaza Julia, a następnie kopalnia węgla Bobrek. Szybko stały się one przyczyną gwałtownego rozwoju miejscowości. 24

25 Pierwotnie Bobrek należał do parafii w Miechowicach. Inicjatorem budowy kościoła w Bobrku był miechowicki proboszcz ks. Jan Kuboth. Plac pod budowę uzyskano od hrabiego Schaffgotscha. Fundatorami kościoła byli: hrabia Schaffgotsch, dyrektor huty Tramer, Fundusz Górników, hrabia Thiele-Winckler z Miechowic, parafianie Bobrka i Miechowic, Paweł Bujakowski, restaurator Sobota oraz gospodarz Antoni Mierzwa z Bobrka. Kościół p.w. św. Rodziny (ul. Konstytucji 24) budowano w latach na podstawie projektu Ludwiga Schneidera z Opola. Budowniczym był Maksymilian Śliwka z Bytomia. Kościół zbudowano stylu neoromańskim. Jest trójnawowy, z płytkim transeptem. Parafię erygowano 20 marca 1906 r. wydzielając ją z parafii Św. Krzyża w Miechowicach. 42, a pierwszym proboszczem został ks. Józef Kubis. W kościele możemy zobaczyć jego pierwotne wyposażenie pochodzące z początków XX w. Ołtarz główny pod wezwaniem Świętej Rodziny, wykonany przez artystę J. Schneidera, zaliczany jest przez wielu do współczesnych dzieł sztuki. Boczne ołtarze pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny są autorstwa F. Masorza z Rybnika. W kościele znajdują się też ambona autorstwa J. Rifessera z Grödeln z Tyrolu oraz prospekt organowy wykonany przez firmę Riegera. Widoczne figury św. Anny i św. Antoniego oraz witraż o tematyce figuralnej wykonała firma Mayer z Monachium. Pozostałe witraże są współczesne i pochodzą z lat sześćdziesiątych XX w. 42 Głazek Dorota, Domus Celeberima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska , Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Katowice 2003, s

26 Bobrek. Kościół p.w. św. Rodziny. W 1859 r. przez Bobrek przeprowadzono linię kolejową z Tarnowskich Gór do Chebzia. Drugą linię, z Bytomia do Zabrza otwarto w 1872 r. Powstał przy niej dworzec kolejowy. Tramwaje pojawiły się w Bobrku w 1898 r. W 1899 r. powstał klasztor sióstr elżbietanek, który trzy lata później otrzymał własny budynek naprzeciw szkoły. Założono też cmentarz parafialny. Już wcześniej w latach na zachód od huty powstał cmentarz ofiar epidemii cholery. Dom związków katolicki zbudowano na południowym krańcu wsi, nad linią kolejową (obecnie przedszkole). Obok znajduje się dawna willa burmistrza gminy Bobrek. Ratusz gminy znajdował się w budynku na rogu ul. Konstytucji i Piecucha. 1 kwietnia 1928 r. połączono w jedną całość gminę Bobrek, Karb i obszar dworski w Bobrku. Powstała gmina Bobrek - Karb. 5. Orzegów (Ruda Śląska) Nie wiemy nic pewnego o jego początkach. Prawdopodobnie wieś powstała po napadach Tatarów na Śląsk (1241 i 1259). Wtedy to książę Władysław sprowadził niemieckich osadników, by przynajmniej częściowo odbudować zniszczone najazdami śląskie osady. Dokumentem, w którym po raz pierwszy pojawia się nazwa Orzegów jest umowa 26

27 handlowa księcia bytomskiego Kazimierza z roku W niej to rycerz Marcin z Orzegowa widnieje jako świadek transakcji. W 2005 roku Orzegów hucznie obchodził więc swoje 700 lecie. W kronice można przeczytać, że w 1366 r. Orzegów posiada cztery zagrody i 17 mieszkańców. 43 Orzegów był też wzmiankowany w dokumencie z 25 maja 1313 roku, gdy Marcin z Orzegowa był świadkiem sprzedaży wsi Przełajka. W umowie podziału ziemi bytomskiej z 26 stycznia 1369 roku, zawartej między Konradem II Oleśnickim a Przemysławem Cieszyńskim również pojawia nazwa Orzegów. Zmieniali się co zrozumiałe - właściciele Orzegowa. W 1540 r. wieś kupił Jan von Gierałtowski, w 1626 Piotr von Konicki, a później hrabia Walch. Kronika wymienia jeszcze jako właścicieli Piotra i Jakuba Rotter (1700 rok) oraz Jerzego von Hochberga (1794). Inaczej uważa Tadeusz Szaliński, twierdząc że przed 1700 rokiem Orzegów należał do Mitrowskiego, od 1700 do Jana Franciszka Kamieńskiego, a od 1755 do Foglera. 44 Natomiast bezspornym faktem jest, że w 1826 roku Orzegów nabył Karol Godula. On i jego spadkobiercy poddali ten obszar intensywnemu uprzemysłowieniu, przez co stale wzrastała liczba ludności. Z czasem doprowadziło to do decyzji o budowie szkoły (1858), kaplicy (1882), cmentarza (1896), straży pożarnej (1899). Podjęto też starania dotyczące budowy kościoła (obecna ul. Królowej Jadwigi 8). Zaprojektował go Max Giemza z Katowic, a prace budowlane rozpoczęły się latem 1894 roku. Jeszcze w czasie budowy, 8 sierpnia 1894 r., kardynał Georg Kopp ustanowił osobną parafię p.w. św. Michała. Kościół w stylu neoromańskim poświęcono 15 grudnia 1895 r. Pierwszym proboszczem został ks. Paweł Schigulla. Szybko się jednak okazało, że kościół jest zbyt mały. W latach został przebudowany, pracami kierował mistrz Neumann z Bytomia. 45. Został też wzniesiony nowy budynek plebanii. 43 Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Głazek Dorota, Domus Celeberima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska , Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Katowice 2003, s

28 Orzegów. Dawny ratusz i kościół p.w. św. Michała Archanioła. Elektryczne oświetlenie pojawiło się w Orzegowie w 1905 roku. A w 1906 wybudowano ratusz (obecnie oddział chorób płuc rudzkiego szpitala). Możemy go więc oglądać tylko z zewnątrz. Orzegów. Stary cmentarz. Znajdując się w Orzegowie musimy pamiętać, że obecne dzielnice (a wcześniej odrębne miejscowości) Chebzie i Godula, to ówczesny obszar Orzegowa. Osada Godula 28

29 była częścią obszaru dworskiego i należała do gminy Orzegów do czerwca 1875 roku. Od 1 lipca tegoż roku otrzymała własną administrację oraz naczelnika i została siedzibą utworzonego Obszaru dworskiego Orzegów. Pierwszym naczelnikiem został Kauder. 46 Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, plebiscycie i powstaniach obszar Goduli znalazł się w granicach Polski. Wojewoda Śląski rozporządzeniem z 13 lipca 1922 r. zlikwidował obszary dworskie. Utworzono gminę wiejską Godula, w skład której weszły: obecna dzielnica Chebzie wraz mieszkańcami przy kopalni Paulus ( Paweł ), dawny folwark Kopanina oraz sama miejscowość Godula. Do powstania osady o nazwie Chebzie przyczyniło się uruchomienie kopalni König David, w roku Wydobywano tu węgiel do 1818 r. a później ją zarzucono, by po jakimś czasie na jej terenie utworzyć pole Rosalie. Najstarszą z zachowanych w archiwach map z obszaru Górnego Śląska, jest właśnie mapa kopalni König David, sporządzona w 1775 roku 47 Pod koniec XVIII wieku w Chebziu, przy drodze z Lipin do Zabrza wybudowano karczmę. W jej okolicach w latach postawiono cztery domy mieszkalne. Na terenie obecnego Chebzia funkcjonowały dwie huty cynku: Morgenroth oraz Gute Hoffnung. Wokół nich powstały osiedla mieszkalne. Zwiększenie znaczenia obszaru dzisiejszego Chebzia nastąpiło po wybudowaniu linii kolejowej Wrocław Mysłowice. Początkowo była to mała stacja. W 1856 r. dobudowano drugi tor, a we wrześniu 1859 r. oddano do użytku dworzec i rampę przeładunkową. Czterdzieści lat później oddano do użytku linie kolejowe: Chebzie Biskupice i Chebzie Bytom. W latach dworzec kolejowy przeniesiono i rozbudowano. Bytom do roku 1870 nie posiadał połączenia kolejowego. Transport odbywał się więc furmankami. W latach Schaffgotschowie pokryli koszty budowy drogi Chebzie Szombierki, a hrabia Henckel von Donnersmarck drogi Chebzie - Nowy Bytom ( ). W tym drugim przedsięwzięciu finansowo partycypował również hrabia Schaffgotsch (34% kosztów). 46 Twardoch Irena, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Muzeum Miejskie im. Maksymiliana Chroboka, Ruda Śląska 1999, s Greiner Piotr, Mapy sygnowane Karol Godula, nie publikowany referat wygłoszony 6 października 2008 roku w trakcie konferencji naukowej: Ruda Śląska. Tradycja i teraźniejszość dla przyszłości. Karol Godula w Muzeum Miejskim im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej. 29