FUNDACJA POSZANOWANIA ENERGII w Gdańsku ul. G. Narutowicza 11/ Gdańsk tel , tel./fax

Transkrypt

1 FUNDACJA POSZANOWANIA ENERGII w Gdańsku ul. G. Narutowicza 11/ Gdańsk tel , tel./fax biuro@fpegda.pl, PROJEKT ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE DLA GMINY KOŚCIERZYNA AKTUALIZACJA Gdańsk, kwiecień 2016

2 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE I STRESZCZENIE CZĘŚĆ I CZĘŚĆ II CZĘŚĆ III PROJEKT ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W CIEPŁO DLA GMINY KOŚCIERZYNA PROJEKT ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ DLA GMINY KOŚCIERZYNA PROJEKT ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W PALIWA GAZOWE DLA GMINY KOŚCIERZYNA CZĘŚĆ IV MOŻLIWOŚCI WSPÓŁPRACY GMINY KOŚCIERZYNA Z SĄSIADUJĄCYMI GMINAMI W ZAKRESIE GOSPODARKI ENERGETYCZNEJ, STOSOWANIA ŚRODKÓW POPRAWY EFEKTYWNOŚCI ENERGETYCZNEJ W ROZUMIENIU USTAWY Z DNIA 15 KWIETNIA 2011 R. O EFEKTYWNOŚCI ENERGETYCZNEJ ORAZ STAN ZANIECZYSZCZEŃ ATMOSFERY SPOWODOWANY PRZEZ SYSTEMY ENERGETYCZNE I GMINY CZĘŚĆ V SCENARIUSZE ZAOPATRZENIA GMINY KOŚCIERZYNA W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE ZAŁĄCZNIKI 2

3 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE Podstawy prawne opracowania Streszczenie synteza opracowania Ogólna charakterystyka gminy Kościerzyna Warunki klimatyczne

4 WPROWADZENIE Opracowanie jest ekspertyzą techniczno-ekonomiczną opisującą w sposób kompleksowy i systematyczny stan aktualny oraz perspektywy modernizacji gospodarki energetycznej na obszarze gminy Kościerzyna. Opracowanie wykonano zgodnie z wymaganiami określonymi w Ustawie z dnia r Prawo energetyczne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz z późn. zm.), a także w dokumentach rządowych: Założenia polityki energetycznej Polski do roku 2030 oraz Drugi Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej dla Polski 2011, przyjęty przez Radę Ministrów 17 kwietnia 2012 r. Praca ukierunkowana jest na rozwiązania energooszczędne zapewniające pełne bezpieczeństwo energetyczne na obszarze gminy Kościerzyna i sąsiadujących gmin w perspektywie minimum 15 lat z uwzględnieniem rozwiązań przyjaznych dla środowiska naturalnego. Opracowanie składa się z pięciu integralnych części. W części pierwszej (cz. I) opisano założenia do planu zaopatrzenia w ciepło dla gminy Kościerzyna oraz omówiono możliwości wykorzystania istniejących nadwyżek i lokalnych zasobów paliw oraz możliwości wytwarzania energii elektrycznej w odnawialnych źródłach energii i w kogeneracji, w części drugiej (cz. II) odpowiednio zaopatrzenia w energię elektryczną, natomiast w części trzeciej (cz. III) zaopatrzenia w paliwa gazowe. W następnych częściach opracowania zakres współpracy, możliwości stosowania środków poprawy efektywności energetycznej i stan zanieczyszczeń atmosfery spowodowany przez systemy energetyczne (część IV) oraz w ostatniej części (V) przedstawiono scenariusze zaopatrzenia gminy Kościerzyna w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Opracowanie zawiera również schematy systemu elektroenergetycznego i gazowniczego. Całość opracowania bazuje na części I (zaopatrzenie w ciepło). Obszar gminy stanowi jeden rejon bilansowy, dla którego zestawiono aktualny bilans cieplny. Podstawę do określenia zapotrzebowania na energię cieplną dla obszaru gminy stanowią dane inwentaryzacyjne zasobów mieszkaniowych wspólnot, dane obiektów i zakładów przemysłowych, lokalnych kotłowni węglowych, szkół, obiektów użyteczności publicznej oraz strategia rozwoju gminy i projekty zagospodarowania przestrzennego gminy Kościerzyna. Prognozę opracowano z uwzględnieniem przedstawionych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych sołectw gminy, planów rozwoju demograficznego i gospodarczego. W sposób kompleksowy i systematyczny przeprowadzono analizę perspektywicznego zapotrzebowania na energię i moc cieplną obliczając bilanse mocy i energii na okres 15 lat, tj. do roku W bilansach gminy do roku 2031 analizowano zarówno planowane w tym okresie inwestycje miejskie, inwestycje w sektorze przemysłowym, jak i mieszkaniowym z uwzględnieniem oszczędności powstałych w wyniku projektowanych prac termomodernizacyjnych. Przedstawiono możliwości wykorzystania nadwyżek energii cieplnej i elektrycznej występujące w lokalnych źródłach ciepła oraz wprowadzenia gospodarki skojarzonej oraz produkcji energii w źródłach odnawialnych. Obliczenia dotyczące zapotrzebowania na paliwa gazowe oparto o przyjęte w części I założenia dotyczące bilansu cieplnego i dane wynikające z planów zagospodarowania przestrzennego gminy Kościerzyna. 4

5 W kolejnych rozdziałach po przeprowadzeniu analizy emisji zanieczyszczeń do atmosfery dokonano oceny wpływu działań modernizacyjnych na poprawę stanu powietrza atmosferycznego. Dokonano również analizy i oceny możliwości współpracy gminy Kościerzyna z sąsiadującymi gminami w zakresie gospodarki energetycznej ze szczególnym uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii. W końcowej części opracowania, przedstawiono scenariusze zaopatrzenia gminy w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. Głównymi celami Aktualizacji założeń., zgodnie z Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Kościerzyna na lata są: 1. Modernizacja układów technologicznych w ciepłowniach, w tym wprowadzanie nowoczesnych technik spalania, 2. Wspieranie przedsięwzięć dotyczących korzystania z ekologicznych źródeł energii w gospodarstwach indywidualnych, 3. Ograniczenie działalności zakładów emitujących znaczne ilości substancji szkodliwych do środowiska, 4. Stosowanie urządzeń o zmniejszonej emisji zanieczyszczeń oraz następujące cele w zakresie wykorzystania odnawialnych źródeł energii: 5. Uwzględnienie uwarunkowań przyrodniczo-krajobrazowych przy lokalizacji form energetyki odnawialnej, 6. Budowa instalacji wykorzystujących energię odnawialną. Z punktu widzenia polityki energetycznej gminy, która określona jest w Aktualizacji założeń, do osiągnięcia powyższych celów należy realizować następujące zadania: 1. Podniesienie efektywności użytkowania energii, tj. zmniejszenie zużycia energii poprzez między innymi działania termomodernizacyjne. 2. Rozwój lokalnego systemu ciepłowniczego w Łubianie i przyłączanie nowych odbiorców, co powinno przyczynić się do likwidacji źródeł opalanych paliwami stałymi i zmniejszenia niskiej emisji. 3. Rozwój lokalnych źródeł ciepła opartych na energii odnawialnej, co powinno przyczynić się do likwidacji źródeł opalanych paliwami stałymi i zmniejszenia niskiej emisji. 4. Ewentualna budowa układów mikrokogeneracyjnych (skojarzonych) w obiektach umożliwiających ich efektywne wykorzystanie, co przyczyni się do efektywniejszego wykorzystanie paliwa. Opracowany Projekt założeń... uwzględnia w całości występujące rozwiązania w zakresie infrastruktury technicznej oraz perspektywę współpracy w zakresie zaopatrzenia w nośniki energetyczne jednostek administracyjnych i przedsiębiorstw energetycznych działających w rejonie Kościerzyny. Przeprowadzony bilans energetyczny obszaru gminy Kościerzyna przy uwzględnieniu zachowania równowagi w zakresie popytu i podaży nośników energii stanowił podstawę do opracowania scenariuszy rozwiązań modernizacyjnych. 5

6 1. Podstawy prawne opracowania Podstawę opracowania stanowią następujące dokumenty: 1. Umowa nr 2015/WRL/1 z dnia r zawarta pomiędzy Gminą Kościerzyna z siedzibą w Kościerzynie przy ul. Strzeleckiej 9 a Fundacją Poszanowania Energii w Gdańsku z siedzibą w Gdańsku przy ul. Narutowicza 11/ Gmina Kościerzyna. Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. ; Gdańsk, marzec 2003r. 3. Gmina Kościerzyna. Aktualizacja założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe. ; Gdańsk, maj 2012r. 4. Ustawa Prawo Energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r. (tekst jednolity Dz. U. z 2012 r., poz z późniejszymi zmianami). 5. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (tekst jednolity Dz.U. z 2015 r. poz z późn. zm.). 6. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o charakterystyce energetycznej budynków (Dz.U. z 2014 r. poz z późn. zm.). 7. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz z późniejszymi zmianami). 8. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz.U r. poz z późniejszymi zmianami). 9. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (tekst jedn. Dz. U. z 2014, poz. 712). 10. Polityka energetyczna Polski do 2030 r. Uchwała Nr 202/2009 Rady Ministrów z dnia 10 listopada 2009 r. (M.P. Nr 2 z 2010 r., poz. 11). 11. Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o Odnawialnych źródła energii (Dz. U. z 2015 r. poz. 478). 12. Regionalna strategia energetyki z uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim na lata ; Opracowanie: Fundacja Poszanowania Energii w Gdańsku na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego w Gdańsku; Gdańsk 2006r. 13. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 27 lutego 2015 r. w sprawie metodologii wyznaczania charakterystyki energetycznej budynku lub części budynku oraz świadectw charakterystyki energetycznej (Dz. U. z 2015 r., poz. 376). 14. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 17 marca 2009 r. w sprawie szczegółowego zakresu i form audytu energetycznego oraz części audytu remontowego, wzorów kart audytów, oraz algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego (Dz. U. 2009, nr 43, poz. 346). 15. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (tekst jednolity Dz.U. z 2015 r., poz. 1422). 16. Informacje i dane dotyczące obiektów energetycznych na terenie gminy Kościerzyna oraz sąsiadujących gmin a przekazane przez: Urząd Gminy Kościerzyna, Koncern Energetyczny ENERGA, przedsiębiorstwo Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Oddział w Gdańsku, zakłady przemysłowe, zakłady usługowe oraz obiekty użyteczności publicznej działające na terenie gminy Kościerzyna. 17. Informacje i dane techniczne dotyczące kotłowni przemysłowych, lokalnych i indywidualnych zlokalizowanych na terenie gminy Kościerzyna. 18. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego opracowane dla różnych rejonów gminy. 6

7 19. Program Ochrony Środowiska Gminy Kościerzyna na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata marzec Uchwały nr VI/177/04 Rady Gminy Kościerzyna z dnia 30 lipca 2004 r. 20. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Kościerzyna na lata Kościerzyna 2007 r. 21. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Kościerzyna. Przedsiębiorstwo Projektowo-Realizacyjne DOM Sp. z o. o. w Starogardzie Gdańskim - kwiecień listopad Uchwała Nr VIII/295/2002 Rady Gminy Kościerzyna z dnia 10 października 2002r oraz Uchwały Nr X/396/14 Rady Gminy Kościerzyna z dnia 12 listopada 2014 r. 22. Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego Uchwała Nr 415/XX/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 25 czerwca 2012 roku. 23. Zestaw Polskich Norm - Ciepłownictwo i Ogrzewnictwo. Dokumenty UE 24. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012r. sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE. 25. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010r. sprawie charakterystyki energetycznej budynków. 7

8 2. Streszczenie synteza opracowania Zaopatrzenie w ciepło Zaspokajanie potrzeb cieplnych odbiorców na terenie gminy Kościerzyna odbywa się obecnie w oparciu o: lokalny system ciepłowniczy zaopatrujące w energię cieplną część wielorodzinnych budynków mieszkalnych w miejscowości Łubiana, pracujący w oparciu o ciepłownię przemysłową Zakładu Porcelany Stołowej LUBIANA SA; kotłownie lokalne opalane gazem ziemnym lub płynnym, olejem opałowym, węglem i biomasą; kotłownie zakładowe opalane gazem ziemnym lub płynnym, olejem opałowym, węglem kamiennym lub brunatnym (lignit) i biomasą; indywidualne źródła i urządzenia grzewcze na paliwa stałe (węgiel, odpady drzewne, drewno), olej opałowy, gaz płynny, elektryczne urządzenia oraz w bardzo niewielkim zakresie odnawialne źródła ciepła. Największy udział w pokryciu zapotrzebowania na moc cieplną odbiorców, wynoszący ponad 76% mają źródła indywidualne, udział lokalnego systemu ciepłowniczego (l.s.c.) wynosi tylko prawie 15%, natomiast kotłowni lokalnych tylko niecałe 5%. Stan aktualny Aktualne zapotrzebowanie odbiorców na moc cieplną w skali całego obszaru gminy Kościerzyna kształtuje się dla sezonu grzewczego na poziomie około 62,41 MW. Udział poszczególnych składników bilansu wynosi: qco = 58,50 MW (ok. 93,7%) qcwu = 2,91 MW (ok. 4,7%) qtech = 1,00 MW (ok. 1,6%). W okresie letnim następuje obniżenie potrzeb cieplnych gminy do wielkości około 4,14 MW (qcwu+qtech), natomiast aktualne roczne zapotrzebowanie odbiorców na energię cieplną w skali całego obszaru gminy kształtuje się na poziomie około 553,87 TJ. Udział poszczególnych składników bilansu wynosi: Qco = 501,27 TJ (ok. 90,5%) Qcwu = 45,11 TJ (ok. 8,1%) Qtech = 7,49 TJ (ok. 1,4%). Dominujący wpływ na wielkość potrzeb cieplnych obydwu rejonów ma budownictwo mieszkaniowe jednorodzinne, którego łączny wkład w strukturę potrzeb cieplnych analizowanych jednostek bilansowych kształtuje się na poziomie 75% (46,97 MW i 439,08 TJ). Znaczący wkład w potrzeby cieplne wnoszą również odbiorcy sektora gospodarki (11,19 MW) oraz obiekty sektora usług publicznych i komercyjnych 2,93 MW. Perspektywa do 2031 r. Globalne zapotrzebowanie na moc cieplną dla obszaru gminy Kościerzyna w perspektywie 15 lat będzie kształtować się na poziomie około 61,7 MW w sezonie grzewczym i obniżać się do 4,81 MW w okresie letnim. 8

9 W porównaniu ze stanem obecnym perspektywiczne potrzeby cieplne gminy nieznacznie spadną w okresie zimowym (spadek rzędu 1%) oraz zwiększą się o ponad 16% w sezonie letnim. Perspektywiczne zapotrzebowanie na energię cieplną w skali roku na terenie całej gminy Kościerzyna utrzyma się praktycznie na dotychczasowym poziomie około 554 TJ, tj. minimalny spadek rzędu 0,1% w porównaniu ze stanem aktualnym. Dominujący wpływ na wielkość potrzeb cieplnych obydwu rejonów nadal będzie miało budownictwo mieszkaniowe jednorodzinne, którego wkład w strukturę potrzeb cieplnych analizowanych jednostek bilansowych będzie kształtował się na poziomie 73% (44,97 MW) w skali całej gminy oraz sektor gospodarki którego udział będzie się kształtował na poziomie 19% (11,76 MW), tj. wzrost o około 1%. Udział sektora usług publicznych i komercyjnych w strukturze potrzeb cieplnych gminy będzie kształtować się na poziomie około 6% (wzrost o 1%), zaś zapotrzebowanie na moc cieplną wzrośnie do 3,7 MW. Decydujący pływ na bilans końcowy potrzeb cieplnych odbiorców obydwu rejonów będą miały inwestycje termomodernizacyjne oraz nowe inwestycje (przyrosty mocy i energii nowych odbiorców będą w całości lub częściowo kompensowane efektami energetycznymi uzyskiwanymi w wyniku termomodernizacji obiektów istniejących). Lokalne sieci ciepłownicze, odnawialne źródła energii i gospodarka skojarzona Na terenach gminy, na których istnieje możliwość budowy lokalnej sieci ciepłowniczej (l.s.c.), a także w przypadku planowania rozbudowy takich sieci, należy maksymalnie wykorzystać ciepło sieciowe, tj. zapewnić możliwość podłączenia optymalnej liczby odbiorców ciepła do systemu sieci cieplnych. W pozostałych rejonach gminy, gdzie brak jest teoretycznych możliwości budowy nowych lokalnych sieci ciepłowniczej (l.s.c.), konieczne jest rozpatrywanie zaopatrzenia w ciepło nowych powstających budynków ze źródeł odnawialnych, natomiast dużych budynków ze źródeł odnawialnych lub układów pracujących w skojarzeniu, co można realizować w oparciu o źródła mikrokogeneracyjne budowane dla każdego budynku indywidualnie lub dla zespołów budynków. Aktualne zaopatrzenie odbiorców na terenie gminy Kościerzyna w energię ze źródeł odnawialnych opiera się na kotłowniach opalanych biomasą oraz w bardzo niewielkim zakresie pompach ciepła oraz ewentualnie kolektorach słonecznych. W związku z powyższym zaproponowano technologie odnawialnych źródeł energii w następujących przypadkach. Fotowoltaika W rozwoju instalacji fotowoltaicznych zaleca się na czas obecny ostrożne i systematyczne postępowanie. Potencjalnymi użytkownikami są: - jednorodzinne budynki mieszkalne, - wielorodzinne budynki mieszkalne należące do wspólnot mieszkaniowych, - szkoły, 9

10 - urzędy, - zakłady przemysłowe. Należy także rozważyć możliwość lokalizacji dużych obiektów fotowoltaicznych (farm fotowoltaicznych) na terenach, gdzie brak jest możliwości lokalizacji jakichkolwiek obiektów kubaturowych. Ostrożne postępowanie wynika z jeszcze stosunkowo wysokich kosztów w nakładach inwestycyjnych. Wskazane jest także w okresie początkowym, po uruchomieniu pewnej liczby obiektów, systematyczne zbieranie doświadczeń z ich eksploatacji, co pozwoli na wypracowanie zasad dalszego racjonalnego postępowania. Instalacje układów fotowoltaicznych dla budynków jedno- i wielorodzinnych może być aktualnie częściowo finansowana w ramach programu realizowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach programu Wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii Część IV Prosument - z przeznaczeniem na zakup i montaż mikroinstalacji odnawialnych źródeł energii. Ogrzewanie słoneczne Najbardziej wskazane jest zastosowanie słonecznego ogrzewania wody użytkowej w gospodarstwach domowych oraz w licznych obiektach użyteczności publicznej (urzędy, hale sportowe, baseny, ośrodki wypoczynkowe, lub nawet szkoły, ale tylko w tych przypadkach, kiedy są one użytkowane w okresie letnim, itp.) lub w zakładach przemysłowych i usługowych. Elektrownie wiatrowe Małe elektrownie wiatrowe mogą pracować samodzielnie, mogą także współpracować z instalacjami fotowoltaicznymi w układzie multienergetycznym. Mogą być montowane przy budynkach na masztach przymocowanych do konstrukcji budynku lub na masztach wolnostojących. Zastosowanie małych elektrowni wiatrowych jest mocno ograniczone w tych rejonach, gdzie zabudowa jest zlokalizowana w terenach zalesionych, natomiast nie powinno być ograniczeń w zastosowaniu takich źródeł na terenach, które nie są mocno zurbanizowane oraz na terenach przemysłowych. Instalacja mikroinstalacji wiatrowych może być także częściowo finansowana w ramach programu Prosument. Budowa dużych siłowni wiatrowych na wydzielonych terenach wiejskich gminy Kościerzyna jest wskazana, gdyż gmina spełnia wymagania dotyczące lokalizacji tego typu inwestycji. Na terenie gminy możliwa jest budowa siłowni wiatrowych zorganizowanych w tzw. farmy wiatrowe, z zastrzeżeniem, ze będzie to społecznie akceptowalne oraz w planach zagospodarowania gminy zostaną przeznaczone tereny na tego rodzaju inwestycje. Pompy ciepła Pompy ciepła mogą być instalowane do ogrzewania pomieszczeń i przygotowania ciepłej wody użytkowej lub w pracy monowalentnej do ogrzewania pomieszczeń, jako samodzielne źródła ciepła, pokrywające pełne obciążenie odbioru i zaprojektowane na 10

11 pokrycie mocy szczytowej odbioru lub współpracujące ze źródłem szczytowym, którym może być konwencjonalny kocioł gazowy, olejowy lub bojler elektryczny. W tym przypadku pompa ciepła, lub zespół pomp ciepła pracują w podstawie obciążenia. Pompy ciepła można brać pod uwagę przy zaopatrzeniu w ciepło w następujących przypadkach: a) małe pompy ciepła do zasilania pojedynczych budynków lub do zasilania pojedynczych pomieszczeń (moce od kilku do kilkunastu kilowatów); b) pompy ciepła o zwiększonej (średniej) mocy cieplnej do zasilania małych osiedli mieszkaniowych, niewielkich obiektów przemysłowych (moce do kilkuset kilowatów), pompy ciepła współpracujące z małą lokalną siecią ciepłowniczą i z innymi źródłami ciepła; W przypadku gminy Kościerzyna najlepiej będą się sprawdzały układy do zaopatrywania w ciepło budynków jednorodzinnych, obiektów użyteczności publicznej lub pensjonatów i ośrodków wczasowych. Zaopatrzenie w energię elektryczną Gmina Kościerzyna i sąsiadujące gminy zasilane są w energię elektryczną z Krajowego Systemu Elektroenergetycznego (KSE) z czterech stacji transformatorowych GPZ (tzw. Głównych Punktów Zasilania). Stacje transformatorowe GPZ zasilane są poprzez trzy linie elektroenergetyczne napowietrzne WN 110 kv, tj.: linię WN 110 kv, nr relacji Kiełpino-Kościerzyna; linię WN 110 kv, nr relacji Skarszewy-Kościerzyna; linię WN 110 kv, nr relacji Sierakowice-Kościerzyna. System elektroenergetyczny powiatu kościerskiego jest w zdecydowanej większości układem pierścieniowo-promieniowym, w którym główne linie zasilające rezerwują się wzajemnie na znacznych odcinkach w konfiguracji awaryjnej. Takie połączenie jest korzystne zarówno pod względem niezawodności zasilania i bezpieczeństwa, jak również zapewnienia dostawy energii elektrycznej przyszłym odbiorcom. Pokrycie zapotrzebowania na moc i energię elektryczną dla całego obszaru gminy odbywa się poprzez stacje GPZ Kościerzyna, zlokalizowanej na terenie miasta Kościerzyna, w której odbywa się obniżanie napięcia ze 110 kv na 15 kv. Stacja ta oraz połączone z nią stacje GPZ Kiełpino, GPZ Skarszewy i GPZ Sierakowice, sprzęgają lokalny system elektroenergetyczny z Krajowym Systemem Elektroenergetycznym. Linie elektroenergetyczne SN są stosunkowo dobrze rozbudowane a ich łączna długość na terenie gminy wynosi odpowiednio: 240,8 km linii napowietrznych SN, 19,7 km linii kablowych SN. Zużycie energii elektrycznej wszystkich odbiorców, zlokalizowanych na terenie gminy Kościerzyna, w okresie ostatnich 3 lat utrzymuje się na podobnym poziomie. Łączne roczne zużycie energii elektrycznej w roku 2014 wyniosło w granicach 27,0 GWh - jest to zużycie energii elektrycznej netto (loco odbiorca), bez uwzględnienia start 11

12 wynikających z przesyłu, transformacji i dystrybucji tej energii od jej źródeł do odbiorców. Średnie roczne zużycie energii elektrycznej na jednego mieszkańca w gminie Kościerzyna w roku 2014 wyniosło (loco odbiorca) w granicach kwh, natomiast wliczając straty tej energii na przesył, transformację i jej dystrybucję, średnie zużycie energii elektrycznej na mieszkańca mogło wynosić nawet w granicach kwh. Te wskaźniki mogą być porównywane ze wskaźnikami w innych gminach wiejskich w kraju i w UE. Aktualnie zapotrzebowanie na moc elektryczną odbiorców zlokalizowanych na terenie gminy Kościerzyna (zapewniające pełne pokrycie zapotrzebowania wszystkich odbiorców), w okresie sezonu grzewczego wynosi w granicach 16,5 17,5 MWe, natomiast w okresie letnim wynosi w granicach 14,0-15,0 MWe. Zapotrzebowanie na moc elektryczną gminy w okresie ostatnich kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie, z nieznaczną tendencją wzrostu. Należy przyjąć, że w najbliższych latach zapotrzebowanie to będzie stopniowo rosło, zarówno w okresie zimy, jak i w okresie lata. Perspektywiczne zmiany w zużyciu energii elektrycznej i zapotrzebowaniu na moc elektryczną przedstawiono w części dotyczącej scenariuszy zaopatrzenia w energię elektryczną. Zaopatrzenie w gaz Aktualne zapotrzebowanie odbiorców na paliwa gazowe W chwili obecnej obszar gminy Kościerzyna jest zgazyfikowany gazem ziemnym wysokometanowym jedynie w rejonie miejscowości Łubiana. Mieszkańcy innych miejscowości wiejskich gminy, na których nie ma infrastruktury gazowej, użytkują paliwa gazowe, tj. gaz płynny typu LPG lub gaz płynny mieszany LPBG, głównie dla potrzeb bytowych oraz w niewielkich ilościach również do celów grzewczych. Gmina Kościerzyna zasilana jest w gaz ziemny wysokometanowy ze stacji redukcyjnopomiarowej pierwszego stopnia (SRP-I Lubiana ) o przepustowości Q = 3000 Nm 3 /h. Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Oddział w Gdańsku, eksploatuje na terenie miejscowości Łubiana sieci i przyłącza gazowe. W latach zużycie gazu ziemnego na terenie gminy wynosi około 3,5 mln Nm 3, z czego znaczną część, tj. około 65% zużywane jest przez przemysł. Szacuje się, że zapotrzebowanie na paliwo gazowe obiektów mieszkalnych kształtuje się w sposób następujący: 300,0 tys. Nm³/rok - zapotrzebowanie dla celów bytowych; 400,0 tys. Nm³/rok - zapotrzebowanie dla celów przygotowania ciepłej wody użytkowej; 390,0 tys. Nm³/rok - zapotrzebowanie dla celów grzewczych, Łączne zapotrzebowanie na paliwa gazowe dla celów bytowych, przygotowania ciepłej wody użytkowej (c.w.u.) i potrzeb grzewczych (c.o.) obiektów mieszkalnych zlokalizowanych na terenie gminy wynosi aktualnie 1090,0 tys. Nm 3 /rok. 12

13 Zakłada się, że do roku zużycie gazu na terenie gminy Kościerzyna będzie rosło do poziomu około 4,4 mln Nm 3 w skali roku. Szczegółowy opis scenariusza optymalnego, określającego skalę wzrostu u poszczególnych typów odbiorców został przedstawiony w części III i V opracowania. Scenariusze W Projekcie założeń... poddano analizie trzy możliwe warianty scenariusza zaopatrzenia gminy Kościerzyna w ciepło, są to: 1. Scenariusz nr I (scenariusz optymalnego rozwoju) jest to scenariusz zrównoważonego rozwoju sektora energetycznego z preferencją realnych działań termomodernizacyjnych. Scenariusz zakłada intensywne (ale optymalne z punktu widzenia możliwości finansowych i technicznych) działania termomodernizacyjne realizowane u producentów energii, dostawców i odbiorców ciepła, zakłada modernizację istniejących i budowę nowych lokalnych systemów ciepłowniczych (w szczególności poprzez likwidację wyeksploatowanych o niskiej sprawności i nie spełniających warunków dopuszczalnej emisji, indywidualnych i lokalnych kotłowni węglowych i podłączenie odbiorców zasilanych przez te źródła do l.s.c.), modernizację indywidualnych źródeł ciepła, optymalne wykorzystanie nośników energii oraz stopniowe wprowadzenie (odpowiednio do istniejących warunków) odnawialnych źródeł energii, w szczególności systemów solarnych i pomp ciepła oraz źródeł opalanych gazem ziemnym (na terenach objętych zasięgiem sieci gazowych. 2. Scenariusz nr II (scenariusz intensywnej gazyfikacji) - scenariusz zakłada dość ograniczoną termomodernizację, szybką budowę systemu sieci gazowych oraz zdecydowaną preferencję paliw gazowych. Scenariusz zakłada stosunkowo ograniczone działania termomodernizacyjne realizowane u producentów energii, dostawców i odbiorców ciepła (w znacznie mniejszym stopniu niż w scenariuszu I), ograniczoną budowę lokalnych systemów ciepłowniczych oraz stopniową modernizację lokalnych i indywidualnych źródeł ciepła z wyraźną preferencją paliw gazowych (zdecydowana konwersja źródeł ciepła na paliwa gazowe). 3. Scenariusz nr III (scenariusz stagnacji, zaniechania) scenariusz III zakłada faktycznie zachowanie aktualnej struktury zaopatrzenia gminy w ciepło. Scenariusz nr III zakłada praktycznie brak systemowych prac modernizacyjnych w sektorze energetycznym przy bardzo ograniczonym prowadzeniu prac termomodernizacyjnych, wynikających jedynie z bieżących działań indywidualnych odbiorców (np. wymiana okien, docieplenia wybranych ścian itp.). Ponadto scenariusz zakłada również brak budowy systemu sieci gazowych oraz lokalnych systemów ciepłowniczych, zakłada prowadzenie minimalnych działań modernizacyjnych w źródłach ciepła bez wdrażania odnawialnych źródeł energii - scenariusz III uwzględnia jedynie minimalną (niezbędną dla utrzymania eksploatacji) modernizację lokalnych kotłowni węglowych, gazowych i olejowych, natomiast nie zakłada budowy żadnych bloków energetycznych pracujących w układzie skojarzonym. Ponadto, na terenach, na których realizowane będą nowe inwestycje scenariusz ten zakłada jedynie możliwość budowy lokalnych kotłowni gazowych i olejowych, ale bez bloków energetycznych. 13

14 [TJ] Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla gminy Kościerzyna aktualizacja Uzasadnienie wyboru optymalnego scenariusza ilustruje rys. 01 przedstawiający roczne zużycie energii pierwotnej [TJ/rok] w perspektywie do roku sektory ciepłownictwa i paliw gazowych dla przedstawionych scenariuszy. Rys. 01 Uzasadnienie wyboru optymalnego scenariusza Scenariusz I - optymalnego rozwoju Scenariusz III - stagnacji Scenariusz II - intensywnej gazyfikacji 14

15 3. Ogólna charakterystyka gminy Kościerzyna Gmina Kościerzyna leży w południowo - środkowej części Województwa Pomorskiego w Powiecie Kościerskim, na pograniczu Pojezierza Kaszubskiego (Szwajcarii Kaszubskiej) i Borów Tucholskich. Gmina Kościerzyna sąsiaduje bezpośrednio z dziewięcioma gminami i miastem Kościerzyna. Od północy gmina graniczy z gminami Stężyca i Sulęczyno z Powiatu Kartuskiego, od północnego-wschodu z gminą Somonino z Powiatu Kartuskiego, od wschodu z gminami Nowa Karczma i Liniewo, od południowego-wschodu z gminą Stara Kiszewa, od południa z gminą Karsin, od zachodu z gminami Dziemiany i Lipusz oraz otacza miasto Kościerzyna. Na obszarze gminy zlokalizowane jest 74 miejscowości wiejskich w 36 sołectwach. Siedziba gminy zlokalizowana jest w mieście Kościerzyna. Według stanu na dzień r. gmina liczy mieszkańców. Liczba mieszkańców gminy do 2010 roku miała tendencję wzrostową. Od r. liczba ludności wzrosła o 654 osoby, tj. o ponad 4,4%. Powierzchnia gminy w aktualnych granicach administracyjnych wynosi 309,19 km 2. Gęstość zaludnienia wynosi blisko 50 osób na 1 km 2. Do największych miejscowości wiejskich gminy należą: Łubiana i Wielki Klincz, liczących ponad 2000 mieszkańców, natomiast Skorzewo liczy ponad 1500 mieszkańców. Do średnich miejscowości liczących ponad 500 mieszkańców należą: Nowy Klincz, Kościerzyna-Wybudowanie, Kłobuczyno i Wąglikowice. Lasy i grunty leśne zajmują powierzchnię ok ha (48% powierzchni gminy), zaś użytki rolne ok ha, co stanowi ok. 38% powierzchni, w tym grunty orne 10,72 tys. ha natomiast wody zajmują powierzchnię ok ha, co stanowi ok. 6% powierzchni gminy. Tereny zurbanizowane zajmują około ha i stanowią ok. 5% powierzchni. Nieużytki oraz pozostałe tereny obejmują obszar około 871 ha, co stanowi ponad 3% obszaru gminy. W granicach administracyjnych położone są obszary chronione, tj. Czapliniec w Wierzysku - rezerwat o powierzchni 10,47 ha, Kaszubski Park Krajobrazowy z otuliną, z którego ok. 100 ha oraz ok ha otuliny znajduje się na terenie gminy Kościerzyna, Wdzydzki Park Krajobrazowy z otuliną, z którego ok. 5,5 tys. ha oraz ok. 4 tys. ha otuliny znajduje się na terenie gminy Kościerzyna. Część gminy leży na następujących obszarach chronionych: Bory Tucholskie (PLB220009), specjalny obszar ochron ptaków, Leniec nad Wierzycą (PLH220073), obejmujący fragment doliny Wierzycy, brzeg jez. Wierzysko, Rynna Dłużnicy (PLH220081), Dąbrówka (PLH220088), Jeziora Wdzydzkie (PLH220034), Wielki Klincz (PLH220083), Nowa Sikorska Huta (PLH220090), Uroczyska Pojezierza Kaszubskiego (PLH220095), Piotrowo (PLH220091). 15

16 Na obszarze gminy znajdują się również obszary chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni ha, tj. Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy, Gowidliński Obszar Chronionego Krajobrazu, Lipuski Obszar Chronionego Krajobrazu, Polaszkowski Obszar Chronionego Krajobrazu a także liczne pomniki przyrody. Gmina Kościerzyna położona jest przy drodze krajowej nr 20 relacji Stargard Szczeciński Kościerzyna Gdynia, drogach wojewódzkich: nr 214 Łeba Kościerzyna Warlubie, nr Gdańsk Kościerzyna i nr Korne Chojnice oraz sieć 7 dróg powiatowych i gminnych. Długość drogi krajowej na terenie gminy wynosi 20 km, natomiast dróg wojewódzkich wynosi 24 km. Na obszarze gminy Kościerzyna znajdują się linie kolejowe znaczenia lokalnego, tj. nr Nowa Wieś Wielka Bydgoszcz - Kościerzyna Gdynia oraz nr Kościerzyna Lipusz Chojnice. Gmina Kościerzyna jest typową gminą rolniczo turystyczną. Główne sektory gospodarki gminy ukierunkowane są na: turystykę, rolnictwo oraz różnego rodzaju drobne usługi. Na terenie gminy funkcjonują także zakłady przemysłowe o znaczeniu ponadlokalnym, zajmujące się produkcją ceramiki, drzewną i materiałów budowlanych, tj. Zakład Porcelany Stołowej LUBIANA S.A. produkcja porcelany, Kościerskie Przedsiębiorstwo Produkcyjno Usługowe UNIBUD w Wielkim Klinczu branża drzewna, w branży budowlanej SKANSKA S.A w Gostomiu produkcja kruszyw, Przedsiębiorstwo Budownictwa Elektroenergetycznego ELBUD Gdańsk S.A. wytwórnia prefabrykatów żelbetowych oraz EL-TYNK w Dobrogoszczy. Rolnictwo jest dominującą formą działalności gospodarczej. Gospodarstwa rolne i podmioty działające w otoczeniu rolnictwa, w tym turystyka stanowią potencjał gospodarczo ekonomiczny gminy. Dogodne warunki dla rozwoju gospodarki rolnej na obszarze gminy stwarzają gleby. Na terenie gminy Kościerzyna występują zróżnicowane warunki glebowe. Dominują gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne oraz gleby bielicowe i pseudobielicowe. Znaczne powierzchnie zajmują także gleby pochodzenia organogenicznego torfowo-mułowe, murszowo-torfowe i torfy. Na terenie gminy Kościerzyna, na koniec 2014 r., zarejestrowanych było przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą, głównie w sektorach handlu, budownictwa oraz transportu, w tym podmiotów stanowią osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, co stanowi prawie 85%. W sektorze rolniczym i leśnym działalność gospodarczą prowadzi 28 przedsiębiorstw, w sektorze przemysłowym i budownictwie 487, natomiast pozostałą działalność prowadzi 688 przedsiębiorców. Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą to przede wszystkim małe zakłady usługowe, rzemieślnicze i handlowe, działające w sferze budownictwa, handlu oraz usługach zakwaterowania i gastronomicznych. Największą grupę reprezentuje branża budownictwa. Na terenie gminy Kościerzyna występuje zarówno wielorodzinne jak i jednorodzinne budownictwo mieszkaniowe, natomiast w zdecydowanej większości jest budownictwo jednorodzinne. Według danych przekazanych przez gminę na r. zasoby mieszkaniowe gminy wynoszą mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej wynoszącej około 497 tys. m 2 i przeciętnej powierzchni użytkowej 1 mieszkania wynoszącej 123 m 2. Zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna zlokalizowana jest w Łubianie, Wielkim Klinczu, Małym Klinczu i Niedamowie. 16

17 Zasoby wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego obejmują budynki wspólnot mieszkaniowych. Szacuje się, że zasoby mieszkaniowe w budownictwie wielorodzinnym wynoszą łącznie około 384 mieszkań o łącznej powierzchni około 18 tys. m 2. Zasoby budownictwa jednorodzinnego obejmują około 3,65 tys. mieszkań. Przeważającym typem zabudowy jest zabudowa niska jednorodzinna o 1 lub 2 kondygnacjach. Zasób mieszkaniowy gminy stanowi 3 budynki wielorodzinnych, w których znajduje się 24 mieszkania o łącznej powierzchni użytkowej m 2, zamieszkałe przez 105 osób. Sektor budownictwa mieszkaniowego będzie się rozwijał przede wszystkim w oparciu o budownictwo jednorodzinne. W gminie Kościerzyna planowany jest rozwój budownictwa mieszkaniowego na nowych terenach przeznaczonych pod zabudowę. Urząd gminy oraz podstawowe jednostki podległe urzędowi zlokalizowane są na terenie miasta Kościerzyna. Pozostałe instytucje i obiekty użyteczności publicznej położone są w największych miejscowościach wiejskich gminy, tj. w Łubianie, Nowym Klinczu, Wielkim Klinczu, Skorzewie obiekty kultury, sportu i rekreacji, Łubianie i Wielkim Klinczu obiekty służby zdrowia, Muzeum Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich znajduje się we Wdzydzach Kiszewskich. Potrzeby gminy w zakresie oświaty i wychowania zaspokajane są w oparciu o sieć 7 placówek oświatowo-wychowawczych obejmujących placówki wychowania przedszkolnego oraz szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego, w tym między innymi: 4 zespoły szkół, w skład których wchodzi szkoła podstawowa i gimnazjum oraz ewentualnie przedszkola, 3 szkoły podstawowe, Główne zakłady przemysłowe zlokalizowane są w miejscowościach: Łubiana, Wielkim Klinczu, Gostomiu i Dobrogoszczy. Sektor handlu i usług komercyjnych na terenie gminy Kościerzyna charakteryzuje się dużą koncentracją placówek handlowych i usługowych na największych wsi gminy Kościerzyna. Większość handlu detalicznego i usług rzemieślniczych znajduje się w rękach prywatnych. W gminie Kościerzyna planowany jest rozwój usług oraz drobnego rzemiosła na nowych terenach przeznaczonych pod zabudowę usługową. Gmina Kościerzyna nie posiada własnej bazy surowców energetycznych. Na jej terenie nie występują udokumentowane złoża ropy naftowej, gazu ziemnego oraz innych paliw kopalnych, natomiast prowadzone są prace poszukiwawcze dotyczące tzw. gazu łupkowego. Na terenie wsi Łubiana znajduje się lokalnych system ciepłowniczy. 17

18 Gmina Kościerzyna jest częściowo zgazyfikowana. Gaz ziemny doprowadzony jest do wsi Łubiana. W zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną gminy powiatu kościerskiego i kartuskiego współpracują przy rozbudowie i modernizacji systemów elektroenergetycznych, stanowiących wspólną infrastrukturę gmin. Gminy zainteresowane są prowadzeniem prac modernizacyjnych polepszających bezpieczeństwo dostaw energii elektrycznej. Na terenie gminy Kościerzyna występują w niewielkim zakresie urządzenia energetyczne niewielkiej mocy, które są zaliczane do grupy odnawialnych źródeł energii (OZE), tj. źródeł wykorzystujących takie nośniki energii, jak: różnego rodzaju biomasę, biogaz, energię słoneczną czy energię wiatru. Na terenie gminy zlokalizowanych jest kilka elektrowni wodnych o całkowitej mocy 33 kw. Do innych takich źródeł należą małe indywidualne kotły i piece grzewcze na biomasę w gospodarstwach wiejskich, pompa ciepła zainstalowana w budynku użyteczności publicznej, a także kolektory słoneczne zainstalowane w budynkach indywidualnych. Gmina Kościerzyna posiada na swoim terenie bardzo korzystne warunki dla wprowadzania i eksploatowania specjalistycznych urządzeń typu OZE, min.: parki wiatrowe, kotłownie na biomasę, systemy solarne (kolektory słoneczne i ogniwa fotowoltaiczne), pompy ciepła oraz małe urządzenia wykorzystujące energię wiatru, ewentualnie kompleksy agroenergetyczne i biogazownie, ze szczególnym uwzględnieniem małych biogazowni rolniczych. Z uwagi na aktualne przepisy prawne istnieją bardzo ograniczone możliwości rozwoju energetyki wodnej opartej o małe elektrownie wodne. 18

19 4. Warunki klimatyczne Zgodnie z podziałem Polski na strefy klimatyczne teren gminy Kościerzyna zaszeregowany jest do strefy II. Zgodnie z normą PN-EN 12831:2006 Instalacje ogrzewcze w budynkach. Metoda obliczania projektowego obciążenia cieplnego, dla miejscowości położonych w II strefie klimatycznej do obliczeń zapotrzebowania na moc cieplną należy przyjmować obliczeniową temperaturę powietrza na zewnątrz budynków (tzw. projektową temperaturę zewnętrzną) równą 18 C. Do obliczeń zapotrzebowania na energię cieplną wykorzystywane są średnie miesięczne temperatury zewnętrzne według danych najbliższej stacji klimatycznej. W 2008 r. została opracowana przez Ministerstwo Infrastruktury (akt.: Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej) nowa baza danych klimatycznych na potrzeby obliczeń świadectw charakterystyki energetycznej budynków, w której zawarte są obowiązujące obecne wyjściowe dane klimatyczne do obliczeń zapotrzebowania na ciepło. Najbliższą stacją klimatyczną dla obszaru gminy Kościerzyna jest stacja Chojnice. W tabeli zamieszczono średnie temperatury miesięczne dla poszczególnych miesięcy sezonu grzewczego (w oparciu o nową bazę danych klimatycznych) oraz określono średnią temperaturę sezonu grzewczego dla obszaru gminy Kościerzyna. Przebieg średnich temperatur miesięcznych w typowym sezonie grzewczym dla obszaru Kościerzyny zilustrowano również na rys Liczbę dni ogrzewania w poszczególnych miesiącach sezonu grzewczego oraz długość całkowitą sezonu grzewczego określono w oparciu o dane zamieszczone w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 17 marca 2009 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy audytu energetycznego oraz części audytu remontowego, wzorów kart audytów, a także algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego (Dz.U. nr 43, poz. 346). Uwzględniając powyższe dane, dla celów obliczeniowych niniejszego opracowania, przyjęto następujące założenia dotyczące uwarunkowań zewnętrznych mogących wystąpić w okresie sezonu grzewczego na terenie Kościerzyny: 1 Minimalna temperatura zewnętrzna (normatywna) Tz,min -18 C 2 Średnia temperatura zewnętrzna w sezonie grzewczym Tz,śr +2,64 C 3 Długość typowego sezonu grzewczego LSG 227 dni 4 Liczba stopniodni (przy Tw = 20 C) Sd 3941 dzień K 19

20 [ C] Projekt założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla gminy Kościerzyna aktualizacja Tabela Charakterystyka standardowego sezonu grzewczego dla obszaru gminy Kościerzyna Lp. Nazwa Jednostka Wielkość 1 Długość sezonu grzewczego dni Średnie temperatury miesięczne w sezonie grzewczym - wrzesień C 11,8 - październik C 7,2 - listopad C 2,0 - grudzień C -0,5 - styczeń C -0,7 - luty C -3,8 - marzec C 3,5 - kwiecień C 5,9 - maj C 11,5 Minimalna temperatura zewnętrzna 3 C -18 w standardowym sezonie grzewczym T z,min Średnia temperatura zewnętrzna 4 C 2,64 w standardowym sezonie grzewczym T z,śr Liczba stopniodni ogrzewania w standardowym 5 sezonie grzewczym - Sd (przy T wew = +20 C) dzień K 3941 Rys Rozkład średnich temperatur miesięcznych w sezonie grzewczym dla obszaru gminy Kościerzyna 15,0 10,0 5,0 0,0-5,0 IX X XI XII I II III IV V 20