Malownicze ruiny kamiennego zamku rycerskiego Ogrodzieniec położone na wzgórzu wśród skał wapiennych.

Transkrypt

1 ZAMEK Nazwa: Ruiny zamku Ogrodzieniec w Podzamczu Lokalizacja: Ogrodzieniec, gm. Ogrodzieniec, pow. zawierciański, województwo śląskie Adres: Zamek Ogrodzieniec Podzamcze tel. (+32) Współrzędne geograficzne: N 50 27' E 19 33' Wpis do rejestru zabytków: nr 771/67 z dn r. Malownicze ruiny kamiennego zamku rycerskiego Ogrodzieniec położone na wzgórzu wśród skał wapiennych. Widok na ruiny zamku Ogrodzieniec w Podzamczu, archiwum NID, 2009 fot. J. Banik

2 Tekst oparty na dokumentacji autorstwa Joanny Banik, 2009 rok, archiwum NID Ogrodzieniec położony jest na granicy między Małopolską a Śląskiem przy ważnym niegdyś szlaku handlowym. Przypuszcza się, że jeszcze w XIV i XV wieku w miejscu dzisiejszych reliktów zamku górnego istniał drewniany gródek otoczony z trzech stron skałami ostańców oraz wałem drewniano-ziemnym. Na wale ulokowana była czatownia stanowiąca doskonały punkt obserwacyjny okolicy traktu handlowego. Drewniana czatownia zastąpiona została na przełomie XV i XVI wieku budowlą murowaną. Krótko potem na skale południowej wzniesiono jednotraktowy budynek stanowiący pierwszy etap powstawania skrzydła południowego zamku. Do tego obiektu w niedługim czasie dobudowano mur południowy z co najmniej dwukondygnacyjną basztą oraz nieznaną formą obronną w miejscu późniejszej Baszty Kredencarskiej. Pierwszymi znanymi właścicielami zamku był ród rycerski Włodków herbu Sulima w drugiej połowie XIV wieku, którzy władali Ogrodzieńcem z nadania króla Władysława Jagiełły. Między 1371 a 1409 rokiem wieś Ogrodzieniec została podniesiona do rangi miasta. W XV wieku Włodkowie rozbudowali warownię, która składała się z trzykondygnacyjnej wieży mieszkalnej na skale wschodniej i skrzydła południowego z basztą. Brama do zamku znajdowała się w tym samym miejscu co obecna. W latach zamek często zmieniał właścicieli. W 1530 roku kupił go Seweryn Boner, nobilitowany mieszczanin krakowski, burgrabia i żupnik, główny dostawca srebra do mennicy krakowskiej, nadworny bankier i doradca króla Zygmunta I Starego. Seweryn Boner był również mecenasem sztuki i kultury. Zamek Ogrodzieniec był wówczas zaniedbany i, wskutek braku zainteresowania spadkobierców, doprowadzony do ruiny. Z fundacji Seweryna Bonera w latach przebudowano średniowieczną warownię na renesansową rezydencję obronną. Jest prawdopodobne, że w przebudowie brali udział znakomici artyści i budowniczowie związani z rozbudową zamku królewskiego na Wawelu: Jakub Żur i Kasper Simon a być może także Benedykt Sandomierzanin. Nie jest wykluczone,że pracowali tu także artyści i rzemieślnicy sprowadzeni z Włoch. Ten etap rozbudowy polegał na zabudowaniu przestrzeni dziedzińca głównego zamku górnego: na budowie czterokondygnacyjnego skrzydła północnego oraz rozbudowie piętnastowiecznego skrzydła południowego. Nie jest do końca wyjaśnione czy w sferze planów pozostała koncepcja stworzenia przy skrzydle północnym układu komunikacyjnego w formie krużganków czy też zastąpiono je drewnianymi gankami wspartymi na wspornikach. Od podstaw została wówczas zwieńczona ślepymi machikułami cylindryczna Baszta Kredencerska oraz nowa sześciokondygnacyjna baszta bramna z kaplicą zamkową. Nadbudowano także dwie kondygnacje w istniejącej już baszcie południowej. W rezultacie rozbudowy powstał obiekt charakterystyczny dla polskiego renesansu, co przejawiało się w masywnością i prostota bryły,

3 brakiem podziałów architektonicznych oraz kształtowaniem kompozycji elewacji zgodnie z układem wewnętrznym obiektu. Przyjęło się uważać, że Seweryn Boner związany z nadzorem prac przy renesansowej rozbudowie Wawelu, zaangażował w Ogrodzieńcu pracujących w Krakowie budowniczych i zamierzał stworzyć rezydencję na miarę tej królewskiej. Potwierdzałyby to zachowane relikty bogatego niegdyś wystroju zamku. Zachowały się m.in. fragmenty bogato profilowanych węgarów i nadproży otworów wewnętrznych o charakterze wczesnorenesansowym, ościeży okiennych z tego okresu, glazurowane kafle z bogatą ornamentyką, ceglane posadzki w układzie szachownicowym, fragmenty polichromii, relikty kolumn, gzymsy kordonowe ponad bramą wjazdową. Kwestią pozostającą w sferze domysłów pozostaje forma zadaszenia zamku. Istnieje pogląd, że były to dachy pogrążone z attykami o formie podobnej do attyk w Sukiennicach. Jednak, zważywszy na czas budowy zamku i Sukiennic, byłyby one wcześniejsze od krakowskich. Po śmierci Seweryna Bonera (1549 r.) zamek w Ogrodzieńcu otrzymał syn Stanisław. Zamek stał się jego gniazdem rodowym. Na lata przypada kolejna przebudowa zamku. Rozbudowano wtedy system umocnień od strony południowej, a więc części leżącej w strefie bezpośredniego zagrożenia. Z inicjatywy Stanisława Bonera wzniesiono budynek beluardu oraz pięciokondygnacyjnej Kurzej Stopy ze strzelnicami kluczowymi, połączonych murem południowym zamykającym przestrzeń dziedzińca gospodarczego i mieszczącego cztery unikatowe strzelnice skośne. Beluard ulokowany na skale ograniczonej od wschodu i zachodu pionowymi urwiskami i wysunięty przed wieżę południową miał za zadanie górować nad dojściem do głównej bramy zamku. Jego ukształtowanie przypomina rozwiązania włoskiej formy przedbastionowej w typie capannati, znanej z traktatu Francesco di Giorgio Martiniego z 1500 roku. Założenie ogrodzienieckie wzniesione zostało pierwotnie jako budynek jednokondygnacyjny na planie prostokątnym z zakończeniem w formie angułu. Wewnątrz znajdowało się pomieszczenie przekryte sklepieniem wspartym na czterech kwadratowych filarach, w którym mieściło się osiem strzelnic kluczowych, skierowanych w czterech kierunkach. Kurza Stopa w zamku Ogrodzieniec uważana jest powszechnie za rozwiązanie nowoczesne i unikatowe w skali ówczesnej Polski. Założenie, na planie prostokąta, składa się z pięciu kondygnacji podporządkowanych dwóm zasadniczym funkcjom: obronnej (część dolna) i mieszkalnej (część górna). Trzy dolne kondygnacje rozczłonkowane są przez osiowo ulokowane wnęki arkadowe, które tworzą symetryczne wysunięte i cofnięte partie. Idea tego typu rozczłonkowania rzutu poprzez wnęki arkadowe miała na celu stworzenie osłony dla strzelnic ulokowanych w częściach cofniętych przez odcinki wysunięte. Dwie najwyższe kondygnacje służyły celom mieszkalnym. Uważa się, że założenie ogrodzienieckiej Kurzej Stopy oparte było na gotowym projekcie pochodzącym z Włoch. Została ona połączona ze skrzydłem południowym budowlą o rodzimej koncepcji.

4 W tym samym czasie wzniesiony został mur domykający dziedziniec gospodarczy. Specyfiką muru są skośne strzelnice kluczowe usytuowane na wysokości 3,3 metra (znane jedynie z bastei bramnej zamku w Janowcu). Obronność zamku zwiększono przez umocnienia samego wjazdu na zamek. Był to system murów obronnych, dwie fosy i dwa mosty zwodzone (jeden z przeciwwagą). Przed basztą bramną znajdowała się wąska i sucha fosa nad którą przerzucony był most zwodzony z przeciwwagą. Rzadkie jest rozwiązanie przeciwwagi, która przechodziła przez przelotnie umieszczoną ponad bramą i układała się pod podłogą przejazdu bramnego w specjalnie do tego przystosowanej piwnicy. Specyfika mostu ogrodzienieckiego polegała na powiązaniu go z budynkiem baszty bramnej. Tego typu mosty rzadko stosowano w założeniach zamkowych i występowały zwykle jako obiekty wolnostojące nie powiązane z budynkami do składania mostu. Druga fosa, założona była na, rzadko spotykanym, planie kwadratowym o szerokości 13 metrów. Ponad nią przerzucony był częściowo zwodzony most drewniany. Ponadto kontynuowano rozbudowę zamku górnego. Wzniesiono dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie i domknięto tym samym dziedziniec główny. Rozbudowano też teren przedzamcza, gdzie zlokalizowano zabudowania browaru i gorzelni a samo przedzamcze otoczono od południa murem. W 1578 roku zamek został zdobyty przez wojska arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga, pretendenta do tronu polskiego, który wycofywał się z Krakowa. Po bezpotomnej śmierci Stanisława Bonera (w 1560 r.), Ogrodzieniec otrzymała wdowa, która w 1577 r. ponownie wyszła za mąż, za Mikołaja Firleja, wojewodę krakowskiego. W rękach rodziny Firlejów zamek pozostał przez cztery pokolenia do 1669 r. W latach właścicielem zamku był Andrzej Firlej, kasztelan lubelski, który rozpoczął kolejne prace budowlane. Wzniósł m.in. salę marmurową nad wybudowanym w drugiej połowie XVI wieku bastionem-beluardem, a wnętrzom nadał barokowy wystrój. W 1655 r. wojska szwedzkie częściowo spaliły zamek, który popadł w ruinę. W 1664 wdowa po Andrzeju przekazała zamek bratankowi męża Mikołajowi Andrzejowi Firlejowi. W 1669 roku zamek Ogrodzieniec kupił Stanisław Warszycki herbu Abdank, kasztelan krakowski. Za jego czasów obiekt ponownie remontowano. Nadmurowano częściowo zniszczone przez Szwedów mury: południowy wraz z gankiem obronnym przy dziedzińcu gospodarczym oraz południowy przedzamcza. Gruntownie odremontowane zostały również pomieszczenia przyziemia skrzydła południowego, przebudowano zejście do piwnic w skrzydle północnym oraz wzniesiono przybudówki skrzydła północnego i wschodniego od strony dziedzińca. Na przedzamczu powstała wozownia i stajnia a samo przedzamcze oddzielono od folwarku nowym murem obronnym z brama i mostem zwodzonym. Po śmierci Stanisława Warszyckiego w 1680 roku, na skutek działów rodzinnych, w posiadanie zamku weszła rodzina Męcińskich. W 1702 roku warownia doświadczyła kolejnego napadu Szwedów.

5 Ograbiony i podpalony zamek powoli zamieniał się w ruinę. W czasie I wojny światowej w pobliżu ruin rozegrano bitwę między wojskami austriackimi i rosyjskimi. Od początku XVIII wieku ruiny służyły jako złoża materiału budowlanego, ale równocześnie jego piękno w krajobrazie przyciągało coraz więcej wielbicieli. Po II wojnie światowej ruiny zamku zostały znacjonalizowane. W latach przeprowadzono prace badawcze i konserwatorskie. Ruiny zamku w Ogrodzieńcu zaaranżowano zgodnie z zasadami angielskiej szkoły konserwacji ruin i są one uważane za najlepszy przykład zastosowania w Polsce angielskich doświadczeń w eksponowaniu pozostałości dawnych budowli. Warte obejrzenia są dyskretne wzmocnienia murów, nowe historyzujące nawierzchnie dziedzińca, czy też precyzyjnie dobrane punkty widokowe. Podpisy do zdjęć i materiałów archiwalnych: NID-zamki-Ogrodzieniec-002 archiwum NID, fot. E. Falkowski, 1950 NID-zamki-Ogrodzieniec-003 archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1952 NID-zamki-Ogrodzieniec-004 archiwum NID, fot. F. Kanclerz, 1953 NID-zamki-Ogrodzieniec-005 archiwum NID, fot. K. Król, 1962 NID-zamki-Ogrodzieniec-006 archiwum NID, fot. J. Banik, 2009 NID-zamki-Ogrodzieniec-007 archiwum NID, fot. J. Banik, 2009 NID-zamki-Ogrodzieniec-008 archiwum NID, fot. J. Banik, 2009 NID-zamki-Ogrodzieniec-009 archiwum NID, fot. J. Banik, 2009 NID-zamki-Ogrodzieniec-010 archiwum NID, decyzja o wpisie do rejestru zabytków z 1967 r. NID-zamki-Ogrodzieniec-011 archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z 1959 r. NID-zamki-Ogrodzieniec-012 archiwum NID, karta ewidencyjna zabytku z 1964 r.