PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

Transkrypt

1 PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

2 Redaguje Kolegium w składzie: Jadwiga Cegielska (sekretarz), Zbigniew Hołda, Tadeusz Jedynak, Stefan Lelental, Krystyna Ostrowska, Zofia Ostrihańska, Andrzej Rzepliński, Grażyna B. Szczygieł, Adam Szecówka, Teodor Szymanowski (przewodniczący), Włodzimierz Wróbel. Adres redakcji: Centralny Zarząd Służby Więziennej Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: , , faks: : redakcja@sw.gov.pl. Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedyn czych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, Warsza - wa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa Cena jednego egzemplarza czaso pisma w 2008 r. wynosi zł, a cena prenumeraty rocznej 60,00 zł. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word na dyskietce lub przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie - łącznie ze spacjami). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca ko lejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na końcu pod bibliografią. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek techniczych oraz poprawek stylistycznojęzykowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN Skład, łamanie, korekta i druk: Zakład Poligraficzny S-PRINT ul. Conrada 7, Warszawa tel. (0-22) , tel./fax (0-22) drukarnia@s-print.pl,

3 Spis treści Artykuły Zbigniew Hołda Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom... 5 Grzegorz Lewocki Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące cenzury korespondencji Teodor Bulenda, Ryszard Musidłowski O więźniach niebezpiecznych w kontekście ochrony praw człowieka Michał Rusinek Krytycznie o przyjętym kształcie dozoru elektronicznego Tomasz Kalisz, Adam Kwieciński Skazani z zaburzeniami preferencji seksualnych w polskim systemie penitencjarnym Agnieszka Rękas Mediacja w polskim prawie karnym i nieletnich zagadnienia prawne i praktyczne Ryszard Maleszyk, Jerzy Nikołajew Lubelskie więzienie w latach Z praktyki Andrzej Majcherczyk Organizacja i wyniki wdrożenia Treningu Zastępowania Agresji (ART) do praktyki penitencjarnej polskiego więziennictwa

4 Z zagranicy Monika Płatek Prizonizacja w więzieniach skandynawskich Polemiki i recenzje Michael Gregorio Krytyka zbrodniczego rozumu (rec. Kazimierz Pospiszyl) (red.) Jan Świtka, Małgorzata Kuć Więziennictwo na Lubelszczyźnie w okresie stanu wojennego (rec. Andrzej Kurek) Kazimierz Pierzchała, Czesław Cekiera Zwalczanie patologii społecznej w systemie penitencjarnym Polski i USA (rec. Mariusz Jędrzejko) Kronika Paweł Twaróg Readaptacja społeczna skazanych uzależnionych od alkoholu poprzez pracę z niepełnosprawną młodzieżą Noty o autorach

5 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 60, Warszawa 2008 Zbigniew Hołda Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (dalej Komitet ) został utworzony przez Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (dalej Konwencja ). Konwencja ta podpisana została dnia 26 listopada 1987 roku, zaś weszła w życie dnia 1 lutego 1989 roku. Polska ratyfikowała ją w roku 1994 i w stosunku do naszego kraju obowiązuje od 1 lutego 1995 roku (Dz. U. 1995, Nr 46, poz. 238 i 239). Obecnie stronami Konwencji są wszystkie państwa należące do Rady Europy. Ta ważna Konwencja (i działający na jej podstawie Komitet) doczekała się już sporego zainteresowania w polskiej literaturze przedmiotu. Poświęcono jej kilka krótkich opracowań, nie zapomniano o niej w podręcznikach 1. Omawiana jest także w rozprawach doktorskich 2. Jednak ciągle brak u nas pełnego, monograficznego opracowania tej problematyki, takiego jak choćby szeroko znana książka R. Morgana 1 Zob. np. E. Bieńkowska, A. Kremplewski, Zakaz tortur w prawie międzynarodowym, (w:) A. Rzepliński (red.), Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki, Legionowo 1994, s. 222 i n., P. Hofmański, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, (w:) E. Zielińska (red.), Standardy prawne Rady Europy, t. III, Prawo karne, Warszawa 1997, s. 150 i n., Z. Hołda, Komitet Zapobiegania Torturom Rady Europy, (w:) E. Dynia i in. (red.), Europejskie standardy ochrony praw człowieka a ustawodawstwo polskie, Rzeszów 2005, s. 45 i n., Z. Hołda, Komitet zapobiegania torturom Rady Europy a standardy traktowania więźniów, (w:) L. Leszczyński i in. (red.), W kręgu teorii i praktyki prawa karnego, Lublin 2005, s. 639 i n., Z. Hołda, Europejski Komitet Zapobiegania Torturom, (w:) J. Wójcikiewicz (red.), Iure et Facto, Kraków 2006, s. 277 i n., Z. Hołda, Wizytacje w Polsce Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom, (w:) K. Krajewski (red.), Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości, Warszawa 2007, s. 357 i n., B. Stańdo-Kawecka, Ochrona osób pozbawionych wolności w świetle Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 9, 1995, a także np. B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, System ochrony praw człowieka, Kraków 2005, s. 146 i n., J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J. A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kraków 2008, s. 67 i n., J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2006, s. 62). 2 Zob. P. Filipek, Kontrola przez Radę Europy wykonywania zobowiązań przyjętych przez państwa członkowskie, Kraków 2007, nie publ. 5

6 Zbigniew Hołda i M. Evansa 3. W dużej części Komitetowi poświęcona została (także wydana przez Radę Europy) nowa książka J. Murdocha, traktująca ogólnie o europejskich standardach traktowania więźniów 4. Warto też zauważyć, iż np. w dorobku literatury austriackiej znajdziemy obszerną monografię pióra U. Kriebaum 5. Trzeba też odnotować książkę pierwszego przewodniczącego Komitetu, Antonio Cassese 6. W preambule interesująca nas tu Konwencja nawiązuje do art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i podkreśla, że mechanizm ustanowiony w Europejskiej Konwencji odnosi się do osób, które twierdzą, że już padły ofiarą pogwałcenia tego artykułu, zaś następnie wyraża przekonanie, że ochrona osób pozbawionych wolności przed torturami oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem, może być wzmocniona środkami pozasądowymi o charakterze prewencyjnym, opartym na wizytacjach. Przepis art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Jest to jeden z najkrótszych, a zarazem jeden z najważniejszych przepisów tej Konwencji 7. Oparty na działalności Komitetu mechanizm prewencyjny ma charakter pomocniczy wobec mechanizmu sądowego, opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Nie ulega jednak wątpliwości, iż taka rozbudowa europejskiego systemu ochrony praw człowieka, prowadzona głównie w ramach Rady Europy, okazuje się ciągle potrzebna. Trzeba przecież pamiętać, że osoby pozbawione wolności, są z natury rzeczy narażone na złe traktowanie przez funkcjonariuszy państwa. Z reguły zaś więźniowie nie mają poparcia ze strony społeczeństwa. Tak więc wymagają oni istnienia szczególnych mechanizmów, chroniących przed naruszaniem ich praw. 3 R. Morgan, M. Evans, Combating torture in Europe: the work and standards of the European Committee for the Prevention of Torture (CPT), Strasbourg, 2001, należy odnotować, że monografia owa została następnie wydana przez Radę Europy, w języku francuskim, niemieckim, włoskim i rosyjskim. 4 J. Murdoch, The treatment of prisoners. European standards, Strasbourg, U. Kriebaum, Folterpravention. Die Europaische Konvention zur Verhutung von Folter und unmenschlicher oder erniedrigender Behandlung oder Bestrafung, Wien A. Cassese, Inhuman States. Imprisonment, Detention and Torture in Europe Today, Cambridge 1996, włoska wersja tej książki ukazała się w roku Bliżej na temat tego przepisu zob. np. M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarzdo Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków 2006, s. 102 i n., A. Reidy, The prohibition of torture. A guide to the implementation of Article 3 of the European Convention on Human Rights, Strasbourg 2003, Human Rights Handbooks, N o 6. 6

7 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom O powołaniu Europejskiego Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, który przy pomocy wizytacji ma badać sposoby traktowania osób pozbawionych wolności, mając na względzie wzmocnienie, jeśli zajdzie potrzeba, ochrony tych osób przed torturami oraz przed nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem, stanowi art. 1 Konwencji. Komitet w swojej niemal dwudziestoletniej już działalności okazał się organem aktywnym i szanowanym. Przyczynił się, jak można sądzić, do poprawy traktowania osób pozbawionych wolności w krajach europejskich, choć jak dobrze wiadomo akurat w tej dziedzinie osiągnięcie pozytywnych rezultatów nie jest łatwe. Komitet musi pogodzić się z tym, że po prostu czeka go długi marsz. Komitet należy do najważniejszych instytucji kontrolujących Rady Europy. W literaturze zalicza się go do grupy pozasądowych organów konwencyjnych, obok organów statutowych Rady Europy (np. Komitet Ministrów), organów sądowych (Europejski Trybunał Praw Człowieka) oraz instytucji działających w oparciu o uchwały organów Rady Europy (Komisarz Praw Człowieka) 8. Komitet corocznie przedkłada Komitetowi Ministrów Rady Europy ogólne sprawozdanie ze swej działalności, który to dokument jest przekazywany Zgromadzeniu Parlamentarnemu Rady Europy oraz podlega publikacji 9. Oczywiście, wszystkie coroczne sprawozdania ogólne są także dostępne na stronach internetowych Rady Europy. W owych sprawozdaniach ogólnych zamieszczane bywają fragmenty o charakterze materialnym (merytorycznym), w których Komitet wypowiada się na temat standardów traktowania osób pozbawionych wolności. Fragmenty te są zebrane w formie specjalnej broszury, publikowanej z myślą o upowszechnieniu tychże standardów 10. Oczywiście, standardy te nie mają mocy prawnie wiążącej. Można je natomiast uznać za część tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (soft law), tak jak np. rekomendacje Komitetu Ministrów Rady Europy (w tym choćby Europejskie Reguły Więzienne). 8 Zob. P. Filipek, Kontrola, op.cit. 9 Art. 12 Konwencji. 10 European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), The CPT standards. Substantive sections of the CPT s General Reports, Strasbourg 2006, zob. także polską wersję, Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), Standardy Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom. Merytoryczne Fragmenty Sprawozdań Ogólnych Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom, Strasbourg

8 Zbigniew Hołda Zasadami działania Komitetu są poufność i współpraca (kooperacja). O zasadzie poufności mówią przepisy art. 6 ust. 1 i art. 11 Konwencji. O zasadzie współpracy stanowi art. 3. Zasadzie współpracy (czyli podstawowej zasadzie Konwencji art. 3) warto w tym miejscu poświęcić kilka słów. Otóż, po pierwsze, oznacza ona obowiązek władz państwa wizytowanego, a także administracji odwiedzanych zakładów, współpracy w ramach samej wizytacji. I tak rozumiana współpraca w ramach wizytacji w poszczególnych krajach oceniana jest z reguły dobrze (czasami wręcz jako doskonała excellent). Jednak zasada współpracy ma także drugie znaczenie w tym drugim znaczeniu nakłada ona na państwo wizytowane obowiązek dołożenia wszelkich starań celem poprawy sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu. Tutaj Komitet stawia zarzuty, formułowane pod adresem większości wizytowanych państw. Komitet jest uprawniony do wizytacji w każdym, podlegającym jurysdykcji państwa-strony, miejscu, gdzie ludzie są pozbawieni wolności przez władze publiczne 11. Obejmuje to wszelkiego typu więzienia, areszty, zakłady dla nieletnich, szpitale psychiatryczne, domy pomocy społecznej, izby wytrzeźwień, itp. Mogą to być zakłady publiczne, ale także zakłady niepubliczne; istota rzeczy polega na tym, że umieszczeni w nich ludzie mają być pozbawieni wolności przez władze publiczne. Podstawową formą działalności Komitetu są wizytacje okresowe; oprócz nich Komitet może organizować inne wizytacje, gdy uzna je za konieczne w określonych warunkach 12. W praktyce Komitetu te inne wizytacje to wizytacje ad hoc. Wreszcie, w ramach wizytacji okresowych czy ad hoc, mogą być przeprowadzane wizytacje następcze (w instytucjach uprzednio odwiedzanych). Badanie skarg indywidualnych nie jest zadaniem Komitetu. Jednak informacje pochodzące od jednostek czy grup osób lub ich organizacji mogą służyć jako podstawa do oceny, czy np. konieczna jest w danym kraju czy wręcz w danym zakładzie wizytacja ad hoc, lub też mogą pomóc w planowaniu i przeprowadzaniu wizytacji okresowych. Wizytacje są przeprowadzane w zasadzie przez co najmniej dwóch członków Komitetu wraz z niezbędnymi ekspertami i tłumaczami 13. W praktyce liczebność delegacji Komitetu zależy od zakresu i charakteru 11 Art. 2 Konwencji. 12 Art. 7 ust. 1 Konwencji. 13 Art. 7 ust. 2 Konwencji. 8

9 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom pracy. Oczywiście, wizytacje okresowe w dużych państwach wymagają większych sił. Na przykład odwiedzająca większe kraje delegacja składa się zazwyczaj z pięciu członków Komitetu oraz kilku ekspertów, tłumaczy i pracowników Sekretariatu. Kraje o niewielkiej liczbie mieszkańców wizytowane bywają przez delegacje mniejsze. Mniej liczne delegacje mogą być kierowane do wizytacji ad hoc. Trzeba wspomnieć, że w trosce o zachowanie bezstronności Komitetu w delegacji nie może być członka Komitetu z ramienia wizytowanego państwa. W ostatnich latach Komitet przeprowadza każdego roku dziesięć albo ponad dziesięć wizytacji okresowych (państw stron Konwencji jest aktualnie 47). Takie wizytacje trwają od kilku do kilkunastu dni. Co pewien czas przeprowadza się także wizytacje ad hoc (czasami są to zarazem wizytacje następcze); te mogą trwać krócej. Na przykład, Siedemnaste Sprawozdanie Ogólne Komitetu, obejmujące okres od 1 sierpnia 2006 do 31 lipca 2007 (od roku 2003 Komitet w swoich sprawozdaniach obejmuje okres od sierpnia do lipca następnego roku), podaje, że Komitet przeprowadził w okresie objętym sprawozdaniem dziesięć wizytacji okresowych i siedem wizytacji ad hoc. Wizytacje okresowe to ogółem 111 dni, zaś wizytacje ad hoc 46 dni. Zasadą jest, że wizytacje okresowe przeprowadzane są w każdym państwie co cztery lata. Wizytacje ad hoc dokonywane są oczywiście w miarę potrzeby. W praktyce więc niektóre państwa są wizytowane częściej, inne rzadziej. Do najczęściej wizytowanych należą Turcja i Rosja (dwadzieścia czy odpowiednio osiemnaście wizytacji). Każda wizytacja wymaga uprzedniej notyfikacji 14. Uchwalone przez Komitet w dniu 16 listopada 1989 r. (później nowelizowane) na podstawie art. 6 ust. 2 Konwencji Reguły proceduralne, umożliwiają dokonanie notyfikacji w kilku etapach, tak aby umożliwić zainteresowanemu państwu poczynienie niezbędnych przygotowań praktycznych do przyjęcia delegacji Komitetu, nie pozostawiając jednak czasu na dokonanie istotnych zmian w warunkach i funkcjonowaniu instytucji izolacyjnych (reguła 31). Zasadą jest, że państwo ma obowiązek zapewnić nieograniczony dostęp do wszystkich miejsc, gdzie przetrzymywane są osoby pozbawione wolności 15. W ramach wizytacji delegacja Komitetu ma nie tylko prawo dostępu do każdego miejsca, gdzie są więzieni ludzie, ale także ma mozliwość 14 Art. 8 ust. 1 Konwencji. 15 art. 2 i art. 7 ust. 1 Konwencji. 9

10 Zbigniew Hołda swobodnego porozumiewania się z każdą osobą, która może dostarczyć istotnych informacji, przeprowadzać na osobności rozmowy z osobami pozbawionymi wolności, otrzymywać od państwa niezbędne informacje 16. Po przeprowadzeniu wizytacji Komitet sporządza sprawozdanie dotyczące faktów ustalonych podczas jej trwania, biorąc pod uwagę zastrzeżenia przedstawione przez wizytowane państwo. Oprócz tego, Komitet może przekazać temu państwu zalecenia; może też, w trybie konsultacji, zaproponować poprawę ochrony osób pozbawionych wolności 17. W razie konieczności Komitet może przekazać natychmiastowe obserwacje odpowiednim władzom wizytowanego państwa 18. Zasadą działania Komitetu jest, jak wiadomo, poufność. Oznacza to m.in., że sprawozdanie co do reguły nie podlega publikacji 19. Jednak, gdy zainteresowane państwo tego zażąda, sprawozdanie jest publikowane, łącznie z jego ewentualnymi uwagami 20. Komitet nie może także sprzeciwiać się opublikowaniu sprawozdania przekazanego państwu przez ono samo. W praktyce, jakby wbrew zasadzie przewidzianej w Konwencji, państwa z reguły domagają się publikacji sprawozdań. Wobec tego większość sprawozdań (ok. 70%) jest publikowana (zainteresowany czytelnik może dotrzeć do wszystkich opublikowanych sprawozdań, szukając ich choćby na stronach internetowych Rady Europy). Konwencja przewiduje także mocniejsze reakcje, niż tylko wspomniane wyżej zalecenia i propozycje. Przewiduje wyraźne sankcje. Otóż, jeżeli państwo-strona odmawia współpracy czy poprawienia sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu, może on zadecydować większością dwóch trzecich głosów o wydaniu publicznego oświadczenia w tej sprawie 21. Trzeba wyraźnie podkreślić, że takie publiczne oświadczenie nie jest równoznaczne z opublikowaniem sprawozdania z wizytacji. Jest to po prostu inna instytucja prawna. Publiczne oświadczenie to instytucja bardzo ważna. Wydaje się, że pomimo tego w literaturze przedmiotu nie poświęcono jej dostatecznego zainteresowania. W każdym razie mało miejsca poświęcają jej w swoich 16 Art. 8 ust. 2 4 Konwencji. 17 Art. 10 ust. 1 Konwencji. 18 Art. 8 ust Art. 11 ust. 1 Konwencji. 20 Art. 11 ust. 2 Konwencji. 21 Art. 10 ust. 2 Konwencji. 10

11 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom książkach R. Morgan i M. Evans 22 oraz J. Murdoch 23, choć ich wypowiedzi są rzeczowe i ciekawe. Trzeba jednak odnotować, że większą uwagę do tej instytucji przywiązuje P. Filipek 24. W praktyce Komitet wydaje publiczne oświadczenia sporadycznie, gdy sytuacja tego naprawdę wymaga. Oświadczenia dotychczas wydane dotyczyły Turcji (dwa) i Rosji (trzy). Warto tu przypomnieć, że właśnie te dwa kraje należą do najczęściej wizytowanych przez Komitet. Tak więc wszystkie publiczne oświadczenia wydawane były na podstawie dobrze zebranych informacji i na podstawie aktualnych doświadczeń. Jak widać, publiczne oświadczenie okazało się w praktyce środkiem o charakterze wyjątkowym, stosowanym w sposób wyważony, można nawet powiedzieć ostrożny. Stosowanym dopiero wtedy, gdy Komitet uzna to za naprawdę konieczne. Wypada jednak powiedzieć, że Komitet stwierdził przypadki niedopuszczalnego traktowania, którego następstwem były rozmaite dolegliwości fizyczne, wywoływane szczególnie przez funkcjonariuszy policji, w większości z państw-stron Konwencji. Komitet dostrzegł też trudne warunki bytowe więźniów oraz inne uchybienia, prowadzące do traktowania dolegliwego lub niebezpiecznego dla więźniów, a także złe traktowanie pacjentów szpitali psychiatrycznych czy pensjonariuszy domów pomocy społecznej w wielu krajach. Ale publiczne oświadczenia dotyczą sytuacji drastycznych, wyjątkowych, najtrudniejszych. O publicznym oświadczeniu (public statement) Komitetu mówi, jak wspomniałem wyżej, art. 10 ust. 2 Konwencji. Brzmi on następująco: W przypadku, gdy strona uchyla się od współpracy lub odmawia poprawy sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu, Komitet większością dwóch trzecich swych członków może podjąć decyzję o wydaniu publicznego oświadczenia w tej sprawie, jednak po uprzednim umożliwieniu Stronie przedstawienia jej stanowiska. W Sprawozdaniu wyjaśniającym do Konwencji, które można uznać za zwięzły, a oficjalny komentarz do Konwencji, napisano na temat art. 10 ust. 2 w punktach 74 i 75. Punkt 74 brzmi: W razie wystąpienia sytuacji, o których mowa w tym ustępie, Komitet może po uprzednim umożliwieniu Stronie przedstawienia jej stanowiska podjąć decyzję o wydaniu publicznego oświadczenia. 22 Combating, op. cit., s The treatment, op. cit., s Kontrola, op.cit.. 11

12 Zbigniew Hołda To wyjątkowe uprawnienie Komitetu może zostać wykorzystane, jeśli Państwo uchyla się od współpracy albo odmawia poprawy sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu. Biorąc pod uwagę znaczenie takiej decyzji, może być ona podjęta jedynie przez kwalifikowaną większość członków Komitetu. Przed skorzystaniem z tego środka w przypadku odmowy poprawy sytuacji, Komitet winien mieć na względzie wszelkie trudności w polepszeniu określonej sytuacji. Natomiast punkt 75 stanowi: Komitet posiada szerokie uznanie w zakresie decydowania, jakie informacje podać w publicznym oświadczeniu, musi jednak uwzględniać potrzebę zapewnienia, aby poufne informacje przekazane Komitetowi nie zostały ujawnione. Komitet powinien także rozważyć potrzebę nieujawniania informacji związanych z toczącym się śledztwem. O publicznych oświadczeniach mówią także Reguły proceduralne. Chodzi tu o regułę 44, która stanowi m.in., że Komitet, wydając publiczne oświadczenie, jest zwolniony z przestrzegania zasady poufności. Jednak nawet wtedy dane osobowe mogą być publikowane tylko za zgodą osoby zainteresowanej 25. Jak wspomniałem wyżej, dotychczas Komitet wydał zaledwie pięć publicznych oświadczeń. Są to następujące dokumenty: (1) Publiczne oświadczenie dotyczące Turcji, przyjęte przez Komitet w dniu 15 grudnia 1992 r. (dokument CPT/Inf(93)1), opublikowane także w Trzecim Sprawozdaniu Ogólnym Komitetu; (2) Publiczne oświadczenie dotyczące Turcji, przyjęte przez Komitet w dniu 9 grudnia 1996 r.; nieopublikowane w Sprawozdaniu Ogólnym Komitetu, ale oczywiście dostępne (CPT/Inf(96)34); (3) Publiczne oświadczenie dotyczące Republiki Czeczenii Federacji Rosyjskiej, przyjęte przez Komitet w dniu 10 lipca 2001 r. (CPT/ Inf(2001)15), opublikowane także w Dwunastym Sprawozdaniu Ogólnym Komitetu; (4) Publiczne oświadczenie dotyczące Republiki Czeczenii Federacji Rosyjskiej, przyjęte przez Komitet w dniu 10 lipca 2003 r. CPT/ Inf(2003)33), opublikowane również w Trzynastym Sprawozdaniu Ogólnym Komitetu; 25 Reguła 44 ust. 2 w związku z regułą 45 ust

13 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom (5) Publiczne oświadczenie dotyczące Republiki Czeczenii Federacji Rosyjskiej, przyjęte przez Komitet w dniu 13 marca 2007 r. (CPT/ Inf(2007)17), opublikowane także w Siedemnastym Sprawozdaniu Ogólnym Komitetu, ale bez załącznika (oczywiście ten jednak także jest dostępny). Wszystkie to dokumenty zasługują na staranną lekturę. P. Filipek 26 trafnie zwraca uwagę na to, że o ile oświadczenia Komitetu wobec Turcji dotyczyły aspektów materialnych, to w oświadczeniach wobec Rosji obok aspektów materialnych pojawiły się też aspekty proceduralne odmowa współpracy ze strony władz rosyjskich. Oświadczenia Komitetu dotyczące Turcji miały za tło, nazwijmy to, konflikt kurdyjski. Władze tureckie prowadziły wówczas de facto wojnę z separatyzmem kurdyjskim. W rewanżu Kurdowie uciekali się do aktów terroryzmu. Obecnie sytuacja wygląda lepiej, w szczególności status ludności kurdyjskiej uległ poprawie. Oba oświadczenia odnosiły się do stosowania tortur i innych form maltretowania (to jest traktowania nieludzkiego czy poniżającego) osób zatrzymanych w aresztach policyjnych. W oświadczeniu z 1992 r. Komitet podniósł, że władze tureckie nie wykonały zaleceń Komitetu dotyczących wzmocnienia gwarancji prawnych, chroniących przed torturami i maltretowaniem ze strony funkcjonariuszy policji czy żandarmerii oraz zaleceń dotyczących działań jednostek antyterrorystycznych policji. Wizyty delegacji Komitetu w Turcji ujawniły wielką liczbę przypadków stosowania tortur i innych form maltretowania. Komitet w tymże oświadczeniu podkreślił, że w Turcji była szeroko rozpowszechniona praktyka torturowania i maltretowania osób zatrzymanych przez policję. W oświadczeniu z 1996 r. Komitet odnotował wprawdzie pewien postęp w działaniach władz tureckich, ale zarazem musiał stwierdzić, że z uzyskanych przez siebie informacji wynikało, że stosowanie tortur i innych form maltretowania osób zatrzymanych, ciągle było rozpowszechnioną praktyką funkcjonariuszy policji. W następnych latach sytuacja w Turcji, choć nadal daleka od ideału, poprawiła się na tyle, że Komitet nie był już zmuszony sięgać po następne publiczne oświadczenia. Jak wyżej wspomniano, konflikt kurdyjski został 26 P. Filipek, Kontrola, op.cit. 13

14 Zbigniew Hołda w dużym stopniu wygaszony. Nie bez znaczenia jest to, iż Turcja stara się o przyjęcie do Unii Europejskiej. Na marginesie warto wspomnieć, że rząd turecki zgodził się na publikację sprawozdań z praktycznie wszystkich wizytacji (do roku 2000 było opublikowane zaledwie jedno z ośmiu sprawozdań, w roku 2001 rząd turecki zgodził się na publikacje wszystkich dotychczasowych sprawozdań wraz z odpowiedziami rządu i od tej pory sprawozdania Komitetu z wizytacji w Turcji są publikowane). Oświadczenia Komitetu dotyczące Rosji miały za tło konflikt czeczeński. Jak wiadomo, siły rosyjskie od lat toczą w Czeczeni (i krajach sąsiednich) albo otwartą wojnę, albo prowadzą operacje policyjne przeciwko zbuntowanym Czeczenom. Ci zaś w rewanżu uciekali się nawet do aktów terroryzmu. Zresztą sytuacja w Czeczeni jest ciągle niedobra. W oświadczeniu z 2001 r. Komitet stwierdził brak współpracy ze strony władz rosyjskich, która to odmowa polegała na negowaniu istnienia miejsca w którym przetrzymywano osoby pozbawione wolności, o którym to miejscu Komitet posiadał informacje, oraz, konsekwentnie, na odmowie udzielenia odpowiedzi na pytania Komitetu. Co więcej, odmowa współpracy polegała na arbitralnym twierdzeniu władz rosyjskich, że materie, o które Komitet pyta, nie wchodzą w zakres mandatu Komitetu, określonego w Konwencji. W związku z tym władze rosyjskie zaznaczyły, że nie zamierzają udzielać żądanych informacji i prowadzić dialogu z Komitetem. W oświadczeniu z 2003 r. Komitet stwierdził, że siły policyjne i wojskowe, operujące w Czeczeni dalej stosują tortury i inne formy maltretowania, natomiast osoby i instytucji powołane do ścigania osób dopuszczających się i odpowiadających za złe traktowanie, bezprawne pozbawienie wolności i zaginięcia, nie działają skutecznie. Wreszcie oświadczenie z 2007 r. odróżnia się od poprzednich swoją znaczną objętością, bo choć sam jego tekst jest krótki, to całość obejmuje ponad dwadzieścia stron załączników (to też nowość). Załącznikami tymi są fragmenty sprawozdania Komitetu z wizytacji oraz fragmenty odpowiedzi władz rosyjskich na to sprawozdanie. Jest to o tyle znamienne, że, jak się okazuje, władze rosyjskie nie chcą publikowania sprawozdań z wizytacji Komitetu (dotychczas opublikowano tylko jedno sprawozdanie, w roku 2003 z wizytacji przeprowadzonej w roku 2001). Oświadczenie owo ponownie wskazuje na poważne naruszenia praw człowieka, których to naruszeń dopuszczają się w Czeczeni siły rosyjskie. 14

15 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom Temu oświadczeniu warto poświęcić więcej miejsca. Jest ono najnowsze, najbardziej aktualne i najciekawsze. W oświadczeniu tym przypomina się, że od lutego 2000 r. Komitet przeprowadził szereg wizytacji w Republice Czeczeni. Na podstawie tych wizytacji Komitet poszukiwał konstruktywnego dialogu z władzami rosyjskimi. Z powodu braku poprawy sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu, Komitet dwukrotnie, w tatach 2001 i 2003, zmuszony był do sięgania po środek w postaci publicznego oświadczenia. Po czterech latach sytuacja się powtarza. Dalej Komitet zaznacza, że najnowsze wizytacje w Czeczeni przeprowadzone zostały w kwietniu/maju i wrześniu roku Komitet stwierdził, że pod niektórymi względami szczególnie gdy idzie o materialne warunki pozbawienia wolności miał miejsce pewnien postęp. Co więcej, brak było skarg na złe traktowanie więźniów przez personel odwiedzanych jednostek penitencjarnych. Jednak Komitet pozostaje głęboko zaniepokojony sytuacją w kluczowych dziedzinach objętych jego mandatem. Uciekanie się do tortur i innych form maltretowania przez funkcjonariuszy sił policyjnych i sił bezpieczeństwa trwa, podobnie jak związana z tym praktyka bezprawnego pozbawiania wolności. Dalej, z uzyskanych informacji wynika, że śledztwa w takich sprawach rzadko są efektywne, co przyczynia się do trwania klimatu bezkarności. Na zakończenie każdej z wizytacji w roku 2006 delegacja Komitetu przedstawiała szczegółowe, pisemne natychmiastowe spostrzeżenia. Reakcja władz federalnych nie była proporcjonalna do wagi ustaleń Komitetu, a to samo dotyczy stanowiska, które władze te zajęły w odpowiedzi na sprawozdanie z obu tych wizytacji, przyjęte przez Komitet w listopadzie 2006 r. Władze rosyjskie wprawdzie wykazywały otwartość, gdy chodzi o drugorzędne kwestie związane z warunkami uwięzienia, ale konsekwentnie odmawiały znaczącego zaangażowania w sprawach najistotniejszych. To musiało zostać uznane za uchylanie się od współpracy. Procedura zmierzająca do publicznego oświadczenia została wszczęta w październiku 2006 r. Dotyczyła ona w szczególności trzech materii, to jest: maltretowania przez funkcjonariuszy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rosji, bezprawnego pozbawiania wolności oraz nieefektywności śledztw w sprawach dotyczących maltretowania. Komitet sformułował szczegółowe rekomendacje dotyczące tych materii, ale do daty wydania publicznego oświadczenia, rekomendacje owe doczekały się w najlepszym razie symbolicznego odzewu, a pod wieloma względami zostały po prostu 15

16 Zbigniew Hołda zignorowane. Dlatego też zamiast referować treść stosownych dokumentów, Komitet postanowił upublicznić odpowiednie fragmenty sprawozdania z wizytacji oraz odpowiedzi władz rosyjskich. Zdaniem Komitetu, ten materiał mówi sam za siebie. Na zakończenie omawianego publicznego oświadczenia Komitet deklaruje chęć kontynuowania dialogu z władzami, tak na szczeblu federalnym, jak i republikańskim, i zaznacza, że jest przygotowany do zorganizowania następnych wizytacji w tej części Federacji Rosyjskiej. Jednak podkreśla, że aby takie działania okazały się warte zachodu, wszystkie strony muszą chcieć odgrywać swoją rolę całkowicie w wartości, pod którymi podpisała się Federacja Rosyjska. Jak widać, powyższe oświadczenie Komitetu jest uwzględniając oczywiście dyplomatyczny, rzeczowy język Komitetu bardzo krytyczne i bardzo kategoryczne. Warto dla porządku odnotować, że już po wydaniu publicznego oświadczenia z roku 2007 delegacja Komitetu wizytowała Rosję (Region Czelabiński, wrzesień 2007), a nawet Północny Kaukaz ( ). Ta ostatnia wizytacja na Kaukazie (skądinąd dziesiąta w tym regionie od 2000 r.) nie obejmowała jednak Czeczenii, ale ograniczyła się do odwiedzenia Inguszetii i Kabardyno-Bałkarii. Wydaje się, że władze rosyjskie ciągle tolerują drastyczne naruszanie praw człowieka w Czeczeni i nie wykazują dobrej woli współpracy z Komitetem w tym przedmiocie. Jest to zresztą fragment większej całości po prostu Rosja zdaje się wręcz osłabiać swoje związki z Radą Europy i nie jest skłonna do poddawania się zachodnim standardom. Niestety, inaczej niż Turcja, nie aspiruje ona do przystąpienia do Unii Europejskiej. Jak widać, publiczne oświadczenia Komitetu wymusiły w końcu pozytywne zmiany w Turcji. Jednak w przypadku Rosji jak dotąd takich zmian nie widać. Skuteczność sankcji takiej jak publiczne oświadczenie Komitetu zależy w dużym stopniu od tego, czy poszczególne państwa i społeczność międzynarodowa zdoła wywrzeć skuteczną presję na państwo łamiące prawa człowieka. Można to czynić na różne sposoby, mniej czy bardziej oficjalnie, mniej czy bardziej publicznie. Oczywiście, łatwiej wywrzeć skuteczną presję na państwo, którego władze mają interes w podporządkowaniu się standardom europejskim. To jest przypadek Turcji ostatnich lat (wyżej wspomniano o europejskich aspiracjach Turcji). 16

17 Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom Zresztą także sama Rada Europy dysponuje tu pewnymi możliwościami 27. W szczególności zgodnie ze Statutem Rady Europy 28 w przypadku poważnego naruszenia zasad praworządności, poszanowania praw człowieka oraz szczerej i efektywnej współpracy 29 Komitet Ministrów Rady Europy może zastosować sankcję organizacyjną wobec państwa członkowskiego w postaci zawieszenia prawa reprezentacji państwa (czyli zawieszenia członkostwa), wezwania państwa do wystąpienia z Rady Europy, wreszcie wykluczenia państwa z Rady Europy. Podjęcie przez Komitet Ministrów uchwały o zastosowaniu sankcji organizacyjnej powinno być poprzedzone kontrolą (dochodzeniem), która ma na celu ustalenie faktów świadczących o naruszeniu przez państwo statutowych zasad. Statut RE nie reguluje bliżej kwestii proceduralnych takiej kontroli. Komitet Ministrów mógłby w jej trakcie wykorzystać ustalenia innych organów Rady Europy (np. raport komisji Zgromadzenia Parlamentarnego) czy też ustalenia organów poszczególnych konwencji Rady Europy, jak np. orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka czy właśnie publiczne oświadczenia (i inne dokumenty) Komitetu Zapobiegania Torturom. Rzecz w tym, iż Rada Europy nie jest skłonna do zdecydowanych kroków. Trzeba jednak wspomnieć, że pewne kroki Rada Europy w sprawie sytuacji w Czeczenii podejmuje. W tym kontekście należy odnotować wizytę złożoną w tym kraju przez Thomasa Hammarberga, czyli Komisarza Praw Człowieka Rady Europy, w kwietniu 2008 r. Warto wreszcie zwrócić uwagę na to, iż dwa kraje, które doczekały się sankcji w postaci publicznego oświadczenia Komitetu, to kraje położone na dalekich krańcach Europy. A problemem Europy są jej granice 30. Rada Europy podjęła się, przyjmując do siebie takie kraje jak Rosja i Turcja, próby radykalnego poszerzenia Europy na gruncie praw człowieka, demokracji i rządów prawa. Od wyniku tej próby zależy los Rady Europy, ale także samej Europy i jej mieszkańców. 27 P. Filipek, Kontrola, op.cit. 28 Art Art. 3 Statutu RE. 30 K. Pomian, Europa i jej narody, Warszawa

18

19 Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 60, Warszawa 2008 Grzegorz Lewocki Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące cenzury korespondencji Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w dalszym ciągu orzeka od Skarbu Państwa odszkodowania dla osób pozbawionych wolności i tymczasowo aresztowanych z tytułu niezgodnej z prawem cenzury korespondencji 1 osadzonych z organami ochrony praw człowieka. Trybunał w dniu 20 maja 2008 r. w sprawie Andrysiak 2 (skarga nr 31038/06) oraz w dniu 3 czerwca 2008 r. w sprawach Misiak (skarga nr 43837/06) oraz Panusz (skarga nr 24322/02) wydał kolejne trzy wyroki dotyczące cenzury korespondencji osób osadzonych w polskich jednostkach penitencjarnych i stwierdził naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności zasądzając od strony rządowej sumę odszkodowania w pierwszej sprawie w wysokości 500 Euro, a w dwóch pozostałych po 1000 Euro. W pierwszej ze wskazanych spraw, na pisemną prośbę skarżącego Andrysiaka Trybunał wysłał mu kopię Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, formularz skargi oraz dwie broszury informacyjne. Koperta, w której skarżący otrzymał przedmiotową przesyłkę była oznaczona pieczęcią cenzurowano oraz znajdowały się na niej dwie pieczęcie Aresztu Śledczego w Łodzi. W drugiej sprawie z kolei skarżący Misiak otrzymał listy od Stowarzyszenia Penitencjarnego Patronat, Sądu Najwyższego, Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom i Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz od Rzecznika Praw Obywatelskich, a na kopertach, w których listy te się znajdowały widniały odciski pieczęci ocenzurowano, data, prokurator. Ponadto przesyłka 1 M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, Krótki Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2006, s. 235 i nast. 2 Wszystkie wyroki, o których mowa w artykule dostępne są w j. angielskim na stronie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu pod adresem Część wyroków z tłumaczeniem na j. polski znajduje się na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości i Biura Informacji Rady Europy 19

20 Grzegorz Lewocki skarżącego do Dyrektora Zakładu Karnego w Sztumie został opatrzony pieczęcią tak, jak powyżej zaś jeden list z Trybunału został zniszczony. Natomiast w sprawie Panusz Trybunał otrzymał od skarżącego list, na kopercie którego znajdowała się pieczęć ocenzurowano, a następnie skargę na oficjalnym formularzu. Tutaj również koperta, w której została ona przesłana, była oznaczona pieczęcią ocenzurowano. Jednym z warunków rozpatrywania złożonej do Trybunału skargi jest uprzednie wykorzystanie możliwości ochrony swoich uprawnień określonych przez krajowy system prawny. We wszystkich powyższych postępowaniach przed Trybunałem rząd polski podnosił zarzut niedopuszczalności skargi 3 na podstawie art. 35 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z uwagi na niewykorzystanie przez skarżących środka krajowego, a mianowicie dochodzenia swoich roszczeń poprzez wystąpienie z powództwem o naruszenie dóbr osobistych na podstawie art. 23 lub art i 2 w zbiegu z art. 448 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). Rząd polski starając się wykazać, iż powyższy środek krajowy w postaci wystąpienia z powództwem jest skuteczny, powoływał się na wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 27 listopada 2006 r., którym w sprawie sygn. akt II C 202/06, na mocy art. 23 kc. zasądzono od Skarbu Państwa Ministra Sprawiedliwości i Prezesa Sądu Apelacyjnego w Warszawie na rzecz powoda sumę zadośćuczynienia w wysokości pięciu tysięcy złotych z tytułu ocenzurowaniem korespondencji kierowanej do niego z Krajowego Biura Wyborczego i Centralnego Zarządu Służby Więziennej przez Sąd Apelacyjny w Warszawie. W dniu 28 czerwca 2007 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 417/07 Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił apelację wniesioną w powyższej sprawie i orzeczenie stało się prawomocne. Trybunał jednak nie uznał tego jednostkowego orzeczenia, jako skutecznej drogi sądowej. Analizując orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach przeciwko Polsce można stwierdzić, że Trybunał zakomunikował stronie rządowej już ponad 70 skarg osób skazanych na karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanych (postępowania przed Trybunałem w co najmniej 50 z nich są już zakończone), a które zarzucały cenzurę korespondencji i przez to naruszenie prawa do poszanowania korespondencji wynikające z art. 8 Konwencji. 3 M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, Krótki Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2006, s

21 Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące cenzury korespondencji Najczęstsze zarzuty dotyczą stemplowania kopert pieczęcią ocenzurowano/cenzurowano (w sprawach: D.P. skarga nr 43221/96, Sałapa skarga nr 35489/97, Matwiejczuk skarga nr 37641/97, G.K. skarga nr 38816/97, Wasilewski skarga nr 63905/00, Jasiński skarga nr 72976/01, Tomczyk Prokopyszyn skarga nr 64283/01, Oleksy skarga nr 64284/01, Lubera skarga nr 13050/02, Maksym skarga nr 14450/02, Michta skarga nr 13425/02, Drozdowski skarga nr 20841/02, Cabała skarga nr 23042/02, Panusz skarga nr 24322/02, Pisk-Piskowski skarga nr 92/03, Protasiewicz skarga nr 36592/03, Kołodziński skarga nr 44521/04, Jakubiak skarga nr 36161/05), Sędzia (w sprawach Łuczko skarga nr 73988/01 i Maksym skarga nr 14450/02 oraz Drozdowski skarga nr 20841/02) lub wpłynęło do cenzury bez kontroli (sprawa Midera skarga nr 22752/03 i Kliza skarga nr 8363/04). Zdarzają się także przypadki otwierania kopert (w sprawach P.K. skarga nr 37774/97, G.K. skarga nr 38816/97, Mianowski skarga nr 42083/98 oraz Tomczyk Prokopyszyn skarga nr 64283/01, Łuczko skarga nr 73988/01 i Drozdowski skarga nr 20841/02). Komunikowano stronie rządowej również przypadki cenzurowania korespondencji Trybunału do skarżących (w sprawach Radaj skarga nr 29537/95 i 35453/97, Mianowski skarga nr 42083/98, Dzyruk skarga nr 77832/01, Gąsiorowski skarga nr 7677/02, Garycki skarga nr 14348/02, Cegłowski skarga nr 3489/03, Stępniak skarga nr 29366/03, Pawlak skarga nr 39840/05, Andrysiak skarga nr 31038/06). W sprawach Sałapa skarga nr 35489/97, Dolny skarga nr 33086/02, Michta skarga nr 13425/02, Oleksy skarga nr 64284/01, Nowak skarga nr 21890/03 i Połowiński skarga nr 36711/04 zarzut naruszenia art. 8 Konwencji, z uwagi na cenzurę korespondencji skarżących, został zakomunikowany stronie rządowej przez Trybunał ex officio, tj. z urzędu, w momencie gdy Trybunał stwierdził, iż korespondencja od skarżących wpłynęła z naruszeniem art. 8 Konwencji. W kilku sprawach, gdzie fakt ocenzurowania korespondencji był oczywisty, Trybunał skreślił skargi z listy ze względów proceduralnych: np. w związku ze śmiercią skarżącego (sprawa Kozieł skarga nr 2965/02), czy w związku z faktem, że skarżący nie odpowiadali na pisma z Trybunału, co było jednoznaczne z odstąpieniem od dalszego popieranie skargi (w sprawach Kowalski skarga nr 34964/03 i Midera skarga nr 22752/03). W innych, jak sprawa Owsik skarga nr 10381/04 i Nowicki skarga nr 6390/03, Trybunał stwierdził naruszenie, jednakże nie zasądził zadośćuczynienia ze względu na fakt, iż skarżący o takowe nie wystąpili. 21

22 Grzegorz Lewocki Analizując kwestie zasądzanych od Polski sum zadośćuczynień, w większości przypadków cenzura korespondencji wyceniana jest na kwotę do 2000 Euro. Przypadki cenzury pojedynczych listów, a takich jest najwięcej, wyceniane są przez Trybunał na kwoty 500 Euro (np. sprawy: Jasiński skarga nr 72976/01, Maksym skarga nr 14450/02, Lewak skarga nr 21890/03, Stępniak skarga nr 29366/03, Kliza skarga nr 8363/04, Pawlak skarga nr 39840/05, Andrysiak skarga nr 31038/06). Natomiast w sprawie Kwiek skarga nr 51895/99, gdzie zostały ocenzurowane 3 listy skarżącego, tj. list do adwokata, list do Trybunału Konstytucyjnego oraz list z Trybunału w Strasburgu do skarżącego zasądzono 1000 Euro. W sprawie Łuczko wywodzącej się ze skargi nr 73988/01, gdzie 6 listów zostało opatrzone podpisem Sędzia, nosiło ślady otwarcia oraz było zaklejonych taśmą, Trybunał zasądził 2000 Euro. W innym wyroku w sprawie Zborowski (skarga nr 39519/05) cenzurą objęto prawie 20 listów skarżącego z adwokatem i Trybunał przyznał skarżącemu kwotę 1200 Euro. Kontrola korespondencji może się przejawiać w trojaki sposób, scharakteryzowany w art do 8 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) i polegać na nadzorze korespondencji, tj. otwarciu listu i sprawdzeniu jego zawartości, cenzurze rozumianej jako zapoznanie się z treścią pisma oraz usunięciu części jego tekstu lub uczynieniu go nieczytelnym albo na zatrzymaniu, które polega na nieprzekazaniem listu adresatowi i dołączeniu do akt osobowych. Obowiązujące przepisy Kodeksu karnego wykonawczego ograniczają cenzurę korespondencji w taki sposób, iż na podstawie w art. 102 pkt 11 i art skazany, bądź na zasadzie art. 209 tymczasowo aresztowany ma prawo do prowadzenia korespondencji, bez jej cenzurowania, z organami ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innymi organami państwowymi, samorządowymi oraz z Rzecznikiem Praw Obywatelskich 4. Art kkw wskazuje ponadto, iż skazani, ich obrońcy i pełnomocnicy oraz właściwe organizacje pozarządowe mają prawo kierować skargi do organów powołanych na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych, dotyczących ochrony praw człowieka i w tym katalogu znajduje się ETPCz. Należy tutaj jeszcze pamiętać, że korespondencja osób pozbawionych wolności z powyższymi organami powinna być bezzwłocznie przekazywana do adresata i nie podlega cen- 4 Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, Komentarz, Gdańsk 2007, s

23 Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące cenzury korespondencji zurze, z wyraźnym podkreśleniem bezzwłoczności, na którą Trybunał również zwraca uwagę. Kodeks karny wykonawczy w art. 8 3 określa prawo skazanego pozbawionego wolności do porozumiewania się z obrońcą lub pełnomocnikiem, będącym adwokatem lub radcą prawnym, za pomocą korespondencji 5. Przepis ten nie przewiduje kontroli korespondencji wynikającej z art i 8 (cenzury oraz zatrzymania), tylko wyłącznie nadzór nad tą korespondencją, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że list zawiera przedmioty, których dotyczy zakaz posiadania, przechowywania, przekazywania lub obrotu. Jak już wcześniej zostało wspomniane, przepisy dotyczące kontroli korespondencji skazanego pozbawionego wolności zgodnie z art. 209 kkw., mają odpowiednie zastosowanie do korespondencji tymczasowo aresztowanego. Przepis art. 217a 1 kkw. odnoszący się do kontroli korespondencji tymczasowo aresztowanych, nie wprowadza innych rygorów kontroli niż te, które dotyczą skazanego pozbawionego wolności, a jedynie wskazuje, że kontrola korespondencji jest prowadzona przez organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje 6. W art. 217b 2 kkw. mamy natomiast odniesienie do trybu doręczania korespondencji tymczasowo aresztowanemu, prowadzonej z organami powołanymi na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych, dotyczących ochrony praw człowieka, z Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz z organami państwowymi i samorządowymi, którą przesyła się adresatowi za pośrednictwem organu, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje. Trybunał w swoich wyrokach przypomniał, że respektowanie poufności korespondencji jest niezwykle istotne, gdyż może ona dotyczyć zarzutów kierowanych pod adresem władz więziennych lub funkcjonariuszy więziennych. Otwarcie listów z Trybunału lub adresowanych do niego niewątpliwie stwarza możliwość, że będą one przeczytane. Czasami może także pojawić się groźba odwetu ze strony personelu więzienia w stosunku do danego osadzonego (np. sprawy: Drozdowski skarga nr 20841/02, Cabała skarga nr 23042/02). Trybunał zapowiedział również, że tak długo, jak długo władze krajowe będą kontynuowały praktykę opatrywania listów aresztowanych pieczątką ocenzurowano, bądź sędzia, Trybunał nie będzie miał innej możliwości, jak przyjęcie, że listy te zostały otwarte, 5 Ibid., s Ibid., s

24 Grzegorz Lewocki a ich zawartość przeczytana. Do władz krajowych należy więc opracowanie takiego sposobu dostarczenia i wysyłania listów do i od Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który będzie jasno wskazywał, że koperty nie zostały otwarte, a listy nie zostały przeczytane (sprawy Matwiejczuk skarga nr 37641/97, Łuczko skarga nr 73988/01, Michta skarga nr 13425/02, Pisk Piskowski 92/03). W celu przeciwdziałania naruszeniom, jakie miały miejsca w opisanych powyżej sprawach, Ministerstwo Sprawiedliwości w dniu 2 lipca 2003 r., a następnie w dniu 28 czerwca 2005 r., przekazało wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka do upowszechnienia wśród sędziów wszystkich szczebli sądownictwa powszechnego oraz pracowników zajmujących się odbiorem i przekazywaniem przesyłek listowych z korespondencją do kontroli, informując sądy o stwierdzonych przez Trybunał naruszeniach art. 8 Konwencji, polegających na otwieraniu lub opatrzeniu pieczęcią ocenzurowano korespondencji osadzonych, skierowanej do międzynarodowych organów powołanych do ochrony praw człowieka oraz o sumach przyznanych w tych sprawach zadośćuczynień. Wyroki te były również sukcesywnie tłumaczone i umieszczane na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Jednym ze środków ogólnych, jakie zalecił Departament Wykonania Wyroków Trybunału, w celu zmiany istniejących regulacji prawnych, które nie zabezpieczały w pełnym wymiarze swobodnego przepływu korespondencji, było sięgnięcie do sposobu rozwiązania tego problemu poprzez zapożyczenie rozwiązań legislacyjnych przyjętych przez Rumunię w wykonaniu wyroku Trybunału z dnia 23 września 1998 r. w sprawie Petra przeciwko Rumunii skarga nr 27273/95. Wykonując zalecenia Trybunału i eliminując nieprawidłowości w postępowaniu z korespondencją osadzonych, Dyrektor Generalny Służby Więziennej wydał instrukcję nr 4/2007 z dnia 16 listopada 2007 r. w sprawie sposobu postępowania z korespondencją kierowaną przez osadzonych do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i innych międzynarodowych organów ochrony praw człowieka, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2008 r. Na jej podstawie dyrektorzy zakładów karnych i aresztów śledczych umożliwiają osadzonym przekazywanie korespondencji kierowanej do międzynarodowych organów ochrony praw człowieka poprzez bezpośrednie przekazanie jej funkcjonariuszom lub pracownikom służby więziennej upoważnionym przez dyrektora danej jednostki penitencjarnej do jej odbioru, albo poprzez wrzucanie jej do odrębnych skrzynek 24

25 Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące cenzury korespondencji przeznaczonych na taką korespondencję. Organami wymienionymi w załączniku do instrukcji 7 są: Komitet Praw Człowieka ONZ, Komitet przeciwko Torturom ONZ, Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet ONZ, Europejski Trybunał Praw Człowieka, Rzecznik Praw Obywatelskich Unii Europejskiej oraz Parlament Europejski. W tym miejscu należy jednak zauważyć, że wskazanym byłoby rozważenie poszerzenia powyższej listy o dodatkowe instytucje stojące na straży europejskiego i ONZ-skiego systemu ochrony praw człowieka (przede wszystkim o Radę Praw Człowieka ONZ, Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, a także Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu) oraz o wskazanie adresów wymienionych na liście instytucji, co rozwiałoby ewentualne wątpliwości co do poprawności danych odbiorcy przesyłki listowej. W kontekście wyroku Warsiński przeciwko Polsce (skarga nr 38007/02, 38) warto byłoby także przeanalizować możliwość dołączenia do przedmiotowej listy organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka. Powracając do obowiązującej Instrukcji, to zgodnie z wynikającymi z niej wskazaniami skrzynki umieszczane są w miejscu dostępnym dla osadzonych (zazwyczaj w każdym oddziale), a osadzeni mają zagwarantowaną możliwość wrzucania do nich korespondencji każdego dnia, w porze pomiędzy apelem porannym a wieczornym. Odbioru korespondencji ze skrzynek dokonują w dni robocze administracji jednostki upoważnione osoby, które niezwłocznie sporządzają i wydają osadzonym pisemne potwierdzenia odbioru tej korespondencji, a na kopercie odnotowuje się datę wyjęcia jej ze skrzynki. Korespondencja pozbawionych wolności, po wpisaniu do ewidencji w dzienniku korespondencyjnym, przesyłana jest bezpośrednio, bez zbędnej zwłoki, do adresata. Korespondencja osób tymczasowo aresztowanych, po dokonaniu takiej ewidencji, przekazywana jest adresatowi za pośrednictwem organu, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje w tym momencie. Korespondencja ta przesyłana jest w odrębnej zaklejonej 7 Załącznik do instrukcji nr 4/2007 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 16 listopada 2007 r. w sprawie sposobu postępowania z korespondencją kierowaną przez osadzonych do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i innych międzynarodowych organów ochrony praw człowieka został zmieniony Załącznikiem do instrukcji nr 1/2008 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 12 lutego 2008 r. 25