POLACY RATUJĄCY śydów. SYNTEZA NA TLE OKUPACJI NIEMIECKIEJ.

Transkrypt

1 POLACY RATUJĄCY śydów. SYNTEZA NA TLE OKUPACJI NIEMIECKIEJ. 1 września 1939 r. Niemcy napadły na Polskę. Wybuchła wówczas najstraszliwsza w historii ludzkości wojna, która w sposób tragiczny odcisnęła się na losach milionów mieszkańców Europy i świata. W sposób szczególny wojna dotknęła narody Ŝydowski i polski. Pierwszy z nich według załoŝeń władz niemieckich miał zostać totalnie wyniszczony. Podobny los przeznaczono w późniejszym czasie dla większości Polaków, a ci, których nie zamierzano zgładzić, mieli być niewolnikami zwycięzców. W okresie drugiej wojny światowej zginęło około 6 milionów obywateli polskich. Połowę z nich stanowiła niemal cała przed wojną trzymilionowa społeczność Ŝydowska. W ciągu pięciu tygodni Niemcy zajęli pół Polski. Resztę terytorium zajął Związek Sowiecki, który będąc w sojuszu z Hitlerem, napadł na Polskę 17 września 1939 r. Polskie władze zdecydowały się wówczas opuścić kraj. Od tej chwili prezydent oraz rząd urzędował we Francji, a po zajęciu jej przez Niemcy w 1940 r. w Wielkiej Brytanii. W okupowanym kraju od początku organizowano podziemne struktury rządu na uchodźstwie. Nie były one jednak w stanie skutecznie przeciwdziałać obydwu okupacyjnym władzom, które wbrew zasadom cywilizowanego świata prowadziły niespotykany w historii terror. Pod okupacją niemiecką skierowany był on przede wszystkim przeciwko Polakom i śydom. JuŜ w trakcie działań wojennych oddziały Wehrmachtu wymordowały tysiące osób cywilnych, mieszkańców wsi i miast, którzy nie brali udziału w walkach. Niszczono dobytek, dobra kultury, podpalano domy, z wielką agresją podchodzono do własności Ŝydowskiej (spalono wówczas wiele synagog). Do końca 1939 r. na terenach polskich bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy zamordowano ponad 40 tys. osób. Z ziem tych przez cały okres rządów niemieckich, a w szczególności w pierwszym okresie, wypędzono ponad 900 tys. osób, wśród nich kilkadziesiąt tysięcy śydów. W Generalnym Gubernatorstwie powołanym przez Hitlera na terenie okupowanej środkowej Polski i zarządzanym przez Niemców, z Hansem Frankiem na czele represje nie były mniejsze. Okupacyjne władze niemieckie rozpoczęły działalność od represji wobec inteligencji. W listopadzie 1939 r. aresztowano i umieszczono w KL Sachsenhausen 183 profesorów wyŝszych uczelni Krakowa. W ramach tzw. akcji AB, będącej realizacją planu likwidacji elementu przywódczego, w maju i czerwcu 1940 r. rozstrzelano około 3,5 tys. osób, a kolejne kilkanaście tysięcy wysłano do obozów koncentracyjnych (w tym do KL Auschwitz, w pierwszym okresie przeznaczonego przede wszystkich dla Polaków). 28 września 1939 r., gdy jeszcze broniła się Warszawa, Niemcy i ZSRR podpisały w Moskwie układ o przyjaźni i granicy, będący kontynuacją tajnego paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. o podjęciu działań zmierzających do zlikwidowania państwa polskiego. Porozumiano się wówczas m.in. w sprawie granicy niemiecko-sowieckiej, która od tej pory miała przebiegać przez środek pokonanej Polski. Odbywały się nie tylko wspólne defilady wojskowe w zdobytych polskich miastach, ale prawdopodobnie podjęto takŝe ustalenia dotyczące wyniszczenia polskich elit. W tym samym czasie, gdy Niemcy realizowali akcję AB, Sowieci rozstrzelali w Katyniu, Charkowie i Twerze 22 tys. osób, w większości przedstawicieli inteligencji, którzy w 1939 r. zostali zmobilizowali do armii: lekarzy, prawników, nauczycieli, zawodowych oficerów róŝnych narodowości zamieszkujących II RP. Co najmniej 380 tys. osób, w tym 210 tys. Polaków i 70 tys. śydów, deportowali Sowieci z ziem wschodnich II RP na Syberię, ponad 110 tys. osób aresztowali z powodów politycznych. 1

2 W czerwcu 1941 r. sojusz Hitlera ze Stalinem zakończył się napaścią Niemiec na ZSRR, wszystkie polskie ziemie znalazły się pod władzą III Rzeszy. Wzmógł się wówczas terror, szczególnie wobec śydów. Aresztowano, rozstrzeliwano, wysyłano do obozów koncentracyjnych za najmniejsze przekroczenie okupacyjnych przepisów. Wzrost siły podziemia wywołał masowy odwet niemiecki na ludności za wspieranie partyzantki zbrojnej. Prowadzono pacyfikacje wsi mordowano ludność i palono domostwa. Postanowiono usunąć Polaków z Zamojszczyzny, aby mogła tam powstać kolonia niemiecka. Wobec wielkiego oporu zdołano wysiedlić 51 tys. (przewidywano znacznie więcej) Polaków z 117 wsi, na ich miejsce sprowadzono około 10 tys. Niemców. Nieustannie wysyłano Polaków (łącznie ponad 2,5 mln) na przymusowe roboty do Niemiec. Szacuje się, Ŝe z rąk okupantów zginęło w latach około 3 mln etnicznych Polaków oraz prawie cała trzymilionowa społeczność polskich śydów. PrzeŜyło jedynie około 300 tys. śydów w ZSRR, obozach koncentracyjnych, ukrywając się w lasach lub w polskich domach. AntyŜydowskie prawa Niemcy zaczęli wprowadzać na okupowanych ziemiach polskich juŝ w pierwszych miesiącach swych rządów. 23 listopada 1939 r. w Generalnym Gubernatorstwie wydano nakaz, aby wszyscy śydzi powyŝej dziesiątego roku Ŝycia nosili opaski z gwiazdą Dawida. Następnie nałoŝono na nich obowiązek pracy, wydano zakazy korzystania ze środków transportu i opuszczania miejsc zamieszkania bez zezwolenia. Konfiskowano majątki, przedsiębiorstwa, sklepy i warsztaty. Wkrótce znaczną część ludności Ŝydowskiej skierowano do obozów pracy. W 1941 r. było juŝ około dwustu takich obozów. Pozostałą część ludności Ŝydowskiej umieszczono w gettach; na okupowanych ziemiach polskich załoŝono ich ponad czterysta. W 1941 r. przywódcy III Rzeszy podjęli decyzję o ostatecznym rozwiązaniu kwestii Ŝydowskiej, co w konsekwencji oznaczało wolę wymordowania wszystkich europejskich śydów, w tym tych, którzy w ogromnych skupiskach mieszkali na terenie okupowanej przez Niemców Polski. W wyniku tej decyzji zginęło około 5,5 5,8 mln europejskich śydów w obozach masowej zagłady, na skutek rozstrzeliwań, przymusowej wyniszczającej pracy, głodu i chorób wywołanych warunkami stworzonymi przez okupanta. W odpowiedzi na działalność agresorów rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i konspiracyjne władze podziemne w kraju podjęły wysiłki na rzecz ratowania swych obywateli, w tym narodowości Ŝydowskiej. W 1940 r. premier i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski stwierdził w oficjalnym przemówieniu: Prześladowania, jakie Niemcy stosują do ludności Ŝydowskiej, są równie okrutne, jak poniŝające. Wielokrotnie polskie władze na uchodźstwie protestowały przeciwko mordowaniu śydów w okupowanej Polsce. W lutym 1942 r. w ramach konspiracyjnego wojska polskiego działającego na okupowanych ziemiach pod nazwą Związek Walki Zbrojnej, a następnie Armia Krajowa utworzono referat Ŝydowski. Zajmował się on m.in. analizą sytuacji śydów i przekazywaniem informacji polskiemu rządowi, a za jego pośrednictwem międzynarodowej opinii publicznej. W listopadzie 1942 r. Jan Karski przedstawił najwyŝszym władzom polskim, brytyjskim i amerykańskim informacje o masowych mordach ludności Ŝydowskiej. 30 listopada 1942 r. w Dzienniku Polskim opublikowano uchwałę Rady Narodowej, w której podano: Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podał do wiadomości rządów alianckich i opinii publicznej ostatnie wiadomości o masowych mordach ludności Ŝydowskiej w Polsce, dokonanych i systematycznie dokonywanych przez niemieckich okupantów. Liczba śydów zamordowanych dotąd przez Niemców w Polsce od września 1939 r. wynosi ponad milion. 2

3 W efekcie 17 grudnia 1942 r. z inicjatywy Polski została podpisana Deklaracja 12 Państw sprzymierzonych w sprawie odpowiedzialności za zagładę śydów, w której napisano m.in.: Ze wszystkich krajów okupowanych przewieziono śydów, w budzących grozę warunkach i traktując wysiedlanych z całą brutalnością, do Europy wschodniej. [...] O Ŝadnej z osób wywiezionych nie usłyszano nigdy więcej. [...] tego typu wypadki mogą jedynie umocnić postanowienie wszystkich miłujących wolność narodów obalenia barbarzyńskiej tyranii hitlerowskiej. Raz jeszcze [rządy] uroczyście stwierdzają, Ŝe odpowiedzialni za te zbrodnie nie mogą ujść kary i apelują o jak najśpieszniejsze podjęcie kroków prowadzących do praktycznej realizacji tego celu. Niestety rzeczywistych działań w tym kierunku, np. bombardowań linii kolejowych prowadzących do obozów zagłady, co mogło zmniejszyć liczbę ofiar, rządy nie podjęły. Mimo zagroŝenia represjami i karą śmierci takŝe część Polaków, niezaleŝnie od decyzji władz, pomagała śydom. Wśród niosących pomoc znaleźli się i tacy, którzy przed wojną byli antysemitami. Działalność pomocową Polaków moŝna podzielić na trzy rodzaje. Pierwszy z nich to działania podejmowane przed powołaniem w grudniu 1942 r. Rady Pomocy śydom. Drugi rodzaj to zorganizowana akcja Rady, a trzeci indywidualne działania pojedynczych osób i ich rodzin. Zorganizowaną pomoc dla ludności Ŝydowskiej prowadziło wiele środowisk juŝ od początku okupacji. Były to zwykle inicjatywy oddolne, pojawiające się głównie tam, gdzie przed wojną Polacy i śydzi współpracowali ze sobą. Gdy Niemcy zaczęli przymusowo przesiedlać śydów do gett, pomoc dla tych, którzy pozostawali po aryjskiej stronie, moŝna było uzyskać m.in. od niektórych konspiracyjnych ugrupowań politycznych, takich jak Polska Partia Socjalistyczna czy Stronnictwo Ludowe, a takŝe zakonów katolickich. Pomagano głównie w nawiązywaniu potrzebnych kontaktów, wskazywano, kto moŝe wyrobić fałszywe dokumenty. Na przykład pracownicy Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego w Warszawie pośredniczyli m.in. w umieszczaniu dzieci Ŝydowskich w polskich sierocińcach. śołnierze AK działający w referacie Ŝydowskim wraz z działaczami Polskiej Organizacji Demokratycznej i przedstawicielami środowisk narodowo-katolickich, skupionych wokół znanej pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej (związanej z Frontem Odrodzenia Polski), dostrzegli konieczność instytucjonalizacji pomocy, gdyŝ rozproszone inicjatywy miały bardzo ograniczone moŝliwości. Sprawa stawała się tym pilniejsza, Ŝe niemiecki plan całkowitej likwidacji śydów był realizowany systematycznie i z coraz większą brutalnością. W tym czasie rozpoczęła się bowiem likwidacja największego skupiska śydów w okupowanej Polsce getta warszawskiego. Utworzone jesienią 1940 r. liczyło w szczytowym okresie około 450 tys. mieszkańców. Gdy 22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli wielką akcję wysiedleńczą wywózki setek tysięcy mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince, wzrosła liczba ucieczek śydów na stronę aryjską. Nasiliło się wówczas takŝe wśród niektórych Polaków szmalcownictwo i szantaŝowanie śydów oraz ukrywających ich Polaków. Wywołało to protest m.in. Frontu Odrodzenia Polski, który wydał w sierpniu 1942 r. dramatyczną odezwę: Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niŝ wszystko, co widziały dzieje i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. Milczą kaci, nie chełpią się tym co czynią. Nie zabierają głosu Anglia ani Ameryka, milczy nawet wpływowe międzynarodowe Ŝydostwo, tak dawniej przeczulone na kaŝdą krzywdę swoich. 3

4 Milczą i Polacy. Polscy polityczni przyjaciele śydów ograniczają się do notatek dziennikarskich, polscy przeciwnicy śydów objawiają brak zainteresowania dla sprawy im obcej. Ginący śydzi otoczeni są przez samych umywających ręce Piłatów. Tego milczenia dłuŝej tolerować nie moŝna. Jakiekolwiek są jego pobudki jest ono nikczemne. Wobec zbrodni nie wolno pozostawać biernym. Kto milczy w obliczu mordu staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia ten przyzwala. Wkrótce m.in. autorzy odezwy zaproponowali powołanie komitetu koordynującego akcję ratowania śydów, w co włączyła się konspiracyjna Delegatura Rządu RP na Kraj, reprezentująca na terenach okupowanych rząd na uchodźstwie. 27 września 1942 r. zawiązano Społeczny Komitet Pomocy Ludności śydowskiej (dla celów konspiracyjnych nazwany Komitetem im. Konrada śegoty). W ciągu dwóch miesięcy działalności zdołał on udzielić wsparcia około 180 osobom. Na gruncie tych doświadczeń 4 grudnia 1942 r. utworzono Radę Pomocy śydom. W odróŝnieniu od Komitetu im. Konrada śegoty była ona nie tylko punktem kontaktowym, ale rozdzielając środki kilku niezaleŝnych organizacji społeczno-politycznych, stała się konspiracyjną, rządową instytucją z własną strukturą wewnętrzną, łącznie z komórkami terenowymi. Dawała gwarancje moŝliwie trwałego wsparcia środkami pozyskiwanymi od rządu RP w Londynie oraz pochodzącymi ze zbiórek w społeczeństwie polskim, a takŝe wśród śydów, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Rada stanowiła w zasadzie komitet porozumiewawczy stronnictw. Dla usprawnienia jej działalności juŝ w grudniu 1942 r. utworzono Biuro Wykonawcze, a w późniejszych miesiącach powołano jednostki zajmujące się poszczególnymi formami pomocy, m.in. referaty: mieszkaniowy, terenowy, dziecięcy i lekarski. Poza wsparciem finansowym współpracownicy Rady ułatwiali śydom przekraczanie granicy i ucieczkę z okupowanej Polski. Ukrywającym się przekazywano nielegalne dokumenty (około 40 tys. do 1 sierpnia 1944 r.). Działania te były prowadzone na miarę moŝliwości podziemnych struktur i w stałym zagroŝeniu Ŝycia osób w nie zaangaŝowanych. Wiele dokumentów wskazuje, Ŝe mimo usilnych starań Rada nie była w stanie udzielić pomocy wszystkim, którzy się po nią zgłosili: Łącznie z prowincją obejmuje rada swoją akcją około 3500 osób, zaś Komitet Koordynacyjny, wedle oświadczenia jego przedstawiciela, niemal drugie tyle, a mimo to, jak juŝ wspomniano, z górą 1000 osób czeka jeszcze na pomoc. Rada zdołała jednak pomóc tysiącom śydów. I tak np. Irena Sendlerowa, szefowa referatu dziecięcego, wraz ze współpracownikami uratowała od śmierci około 2500 dzieci Ŝydowskich. * * * Większego wsparcia niŝ instytucje Polskiego Państwa Podziemnego udzieliły śydom pojedyncze rodziny i osoby. Szacuje się, Ŝe dzięki indywidualnej pomocy uratowano pomiędzy 30 tys. a 100 tys. polskich śydów. Postawa ta tym bardziej zasługuje na uznanie, Ŝe za kaŝdą taką pomoc groziła na terenie okupowanej Polski kara śmierci, egzekwowana nie tylko wobec tych, którzy bezpośrednio wspierali śydów, ale takŝe wobec członków ich rodziny, a niejednokrotnie równieŝ sąsiadów. Pierwsze rozporządzenie w tej sprawie zostało wydane przez generalnego gubernatora Hansa Franka 15 października 1941 r.: śydzi, którzy bez upowaŝnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim śydom świadomie dają kryjówkę. PodŜegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lŝejszych wypadkach moŝna orzec cięŝkie więzienie lub więzienie. 4

5 W wydanym rok później kolejnym rozporządzeniu restrykcje zostały rozszerzone: Wobec tego, kto uzyska wiadomość o tym, Ŝe jakiś śyd bezprawnie przebywa poza obrębem dzielnicy mieszkaniowej, a nie zgłosi tego policji, zastosowane będą policyjne środki bezpieczeństwa. W miastach i na wsiach pojawiły się kolorowe plakaty przypominające o tym zarządzeniu i zawierające jeszcze bardziej rygorystyczne przepisy, np.: Za pomoc udzieloną śydom nie uwaŝa się tylko przenocowania ich i wyŝywienia, ale równieŝ przewoŝenie ich jakimkolwiek środkiem lokomocji, kupowanie od nich róŝnych towarów itp. Według historyka Szymona Datnera, ocalałego z Holocaustu, rozporządzenie Hansa Franka z października 1941 r. zostało wydane, gdy Niemcy przygotowywali się do systematycznego mordowania śydów. Datner z naciskiem stwierdza: ten gwałtownie szybki przebieg akcji likwidacyjnej polskich śydów tłumaczy w znacznej mierze niewielką liczbę uratowanych śydów. Świadomość tego, Ŝe «wysiedlenie» nie oznacza «wyjazdu na wschód do pracy» jak to oficjalnie utrzymywali Niemcy, aby uśpić czujność ofiar bardzo powoli przesączała się do umysłów więźniów gett, wraz z przenikaniem niemoŝliwych do sprawdzenia i z niewiarą przyjmowanych pogłosek o tym, Ŝe śydzi wywoŝeni są do miejsc masowej zagłady. Utrudniało to i niemal hamowało akcję ratowania się podejmowaną przez samych śydów, jak teŝ akcję ratowania ich z zewnątrz. Datner oddaje trudną i skomplikowaną sytuację ludzi szukających pomocy oraz tych, których o tę pomoc proszono: Gdy w nocy do okna chłopskiej chaty zapukał nieznajomy śyd, wraz z nim zapukał problem Ŝydowski owych lat, z całym splotem implikacji, ryzyka, niebezpieczeństwa, wraz z koniecznością powzięcia decyzji i związaną z tym rozterką duchową. Zaszczuty prosi o pomoc, o łyŝkę strawy, o kilka chwil, aby ogrzać się w ciepłym kącie. Gdy trafia na cieplejszy błysk oczu, Ŝyczliwe słowo, prosi, by pozwolono mu kilka dni pobyć popracuje i odejdzie. Chłop staje przed pytaniem, jak zareagować? Zdaje sobie sprawę, Ŝe do jego okna zapukał problem moralny, problem człowieka, któremu odmówiono człowieczeństwa, zapukało wielkie zagadnienie humanitarne. Problem odwieczny będący udziałem tysięcy pokoleń: problem chwilowej przewagi zła, problem ściganego i prześladowanego. W takiej chwili przed człowiekiem staje konieczność sprawdzenia siebie, skonfrontowania swej postawy z nakazem moralnym. Ryzyko związane z opowiedzeniem się po stronie dobra po stronie ściganego było zawsze wielkie. Jednak w latach rozmiary tego ryzyka były nieporównywalnie wielkie. Wydaje się, Ŝe ogólnie rzecz biorąc, istniały cztery moŝliwości rozwiązania takiego dylematu: pierwsza to zgodnie z narzuconym przez najeźdźcę okupacyjnym «prawem» wydać śyda w ręce oprawców, co równało się skazaniu go na śmierć; druga nie wydać, lecz nie udzielić pomocy; trzecia udzielić mu doraźnej pomocy; czwarta zaopiekować się i udzielić schronienia na czas dłuŝszy. Brak do tej pory wyników badań, które potwierdziłyby jednoznacznie, ilu osobom Polacy udzielili doraźnej lub długotrwałej pomocy. Nie przeprowadzono równieŝ szczegółowych badań pozwalających określić, ilu Polaków dostosowało się do nieludzkich praw okupanta i ponosi odpowiedzialność za śmierć tych, których wydali. Byli teŝ i tacy, którzy szantaŝem wymuszali pieniądze od osób, które udzieliły schronienia śydom. Władze podziemne starały się ich powstrzymać od haniebnych czynów. 16 września 1942 r. Kierownictwo Walki Cywilnej wydało oświadczenie, opublikowane następnie w podziemnej prasie: w imieniu całego społeczeństwa polskiego [KWC] protestuje przeciw zbrodni dokonanej na śydach. W tym proteście łączą się wszystkie polskie ugrupowania polityczne i społeczne. 5

6 Podobnie jak w sprawie ofiar polskich, odpowiedzialność fizyczna za te zbrodnie spadnie na katów i ich wspólników. Pół roku później skonkretyzowano ostrzeŝenie: Społeczeństwo polskie, mimo iŝ samo jest ofiarą okropnego terroru, ze zgrozą i głębokim współczuciem patrzy na mordowanie przez Niemców resztek ludności Ŝydowskiej w Polsce. ZałoŜyło ono przeciwko tej zbrodni protest, który doszedł do wiadomości całego wolnego świata, zaś śydom, którzy zbiegli z ghetta lub obozów kaźni, udzieliło tak wydatnej pomocy, Ŝe okupant opublikował zarządzenie, groŝące śmiercią tym Polakom, którzy pomagają ukrywającym się śydom. Niemniej znalazły się jednostki wyzute ze czci i sumienia, rekrutujące się ze świata przestępczego, które stworzyły sobie nowe źródło występnego dochodu przez szantaŝowanie Polaków ukrywających śydów i śydów samych. KWC ostrzega, Ŝe tego rodzaju wypadki szantaŝu są rejestrowane i będą karane z całą surowością prawa w miarę moŝności juŝ obecnie, a w kaŝdym razie w przyszłości. Mimo tych ostrzeŝeń zdarzenia takie miały miejsce. Wskazują na to choćby przypadki podziemnych wyroków śmierci za tzw. szmalcownictwo. W stosunku do ilości szantaŝy nie było ich zbyt wiele, ale działały odstraszająco, zwłaszcza Ŝe podawano je do publicznej wiadomości. Pierwsze z nich wydano i wykonano w Warszawie oraz w Krakowie w lipcu i sierpniu 1943 r. Zdarzały się takŝe przypadki zbiorowych morderstw śydów dokonywanych przez Polaków zachęcanych najprawdopodobniej przez Niemców, np. w lecie 1941 r. w Jedwabnem i okolicach. Wydaje się, Ŝe znane do tej pory przypadki niegodnych postępowań Polaków wobec śydów nie były jednak powszechne. Odnotowano natomiast liczne przypadki udzielonego wsparcia. Szymon Datner podaje: Dzięki ofiarnej pomocy społeczeństwa polskiego, jego najlepszych synów i cór, w najcięŝszych warunkach i okolicznościach zdołano uratować około śydów. [...] A iluŝ Polaków i Polek ludzi młodych, starych i dzieci zginęło. [...] Niekiedy rozstrzelanych Polaków i śydów oprawcy kazali zakopywać w jednej mogile. Ta tragiczna wspólnota losów Polaków i śydów ma swą wielką wymowę emocjonalną, moralną, historyczną, polityczną. Z szacunkowych badań wstępnych wynika, Ŝe z rąk okupanta niemieckiego za pomoc udzieloną śydom mogło zginąć lub znaleźć się w obozach koncentracyjnych około 2500 osób, nie znamy jednak dotąd nazwisk nawet połowy z nich. * * * Symbolem całkowitego oddania się polskich Sprawiedliwych w akcję ratowania śydów oraz poniesienia tragicznych konsekwencji jest rodzina Ulmów z miejscowości Markowa, połoŝonej na terenie obecnego województwa podkarpackiego. Była to raczej uboga rodzina. Mimo posiadania szóstki nieletnich dzieci zdecydowali się przyjąć pod swój dom ośmioro śydów: pięciu męŝczyzn o nazwisku Szall ojca i czterech synów oraz Layki, jej siostry Gołdy Goldman i małej dziewczynki, przypuszczalnie córki Layki. Trudno określić przesłanki, jakimi kierowali się Ulmowie, przyjmując pod swój dach śydów. Była to zapewne miłość bliźniego, współczucie i świadomość tego, Ŝe zaniechanie pomocy moŝe być wyrokiem śmierci dla wyjętych spod prawa ludzi. W 1942 r. Ulmowie wielokrotnie widzieli, jak na sąsiedniej parceli grzebowisku padłych zwierząt Niemcy rozstrzeliwali śydów. Przyjmując śydów, Ulmowie mogli liczyć na to, Ŝe dzięki wspólnej pracy kilku osób w sile wieku wszystkim będzie łatwiej przeŝyć trudne wojenne dni. Wiadomo, Ŝe Józef Ulma razem z śydami zajmował się garbowaniem skór, które sprzedawał w duŝej ilości, uzyskując pieniądze na Ŝycie. Zagadką pozostaje, kto i dlaczego powiadomił Niemców o ukrywanych śydach. Prawdopodobnie był to policjant granatowy ukraińskiego pochodzenia, który obawiał się, Ŝe straci majątek, który wyłudził wcześniej od ukrywanych się o Ulmów śydów. 6

7 24 marca 1944 r. pod dom Ulmów przyjechała niemiecka karna ekspedycja. Zamordowano wszystkich śydów oraz Ulmów, w tym Wiktorię będącą w dziewiątym miesiącu ciąŝy z siódmym dzieckiem. Mimo tego w Markowej nadal ukrywano 17 śydów, którzy dotrwali wejścia Sowietów w lipcu 1944 r. W 1995 r. Instytut Yad Vashem przyznał pośmiertnie Józefowi i Wiktorii Ulmom medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, a w maju 2008 r. zakończył się na etapie diecezjalnym ich proces beatyfikacyjny. * * * Na terenie Markowej powstaje Muzeum Polaków Ratujących śydów, do którego prawdopodobnie od 2012 roku będzie moŝna przyjeŝdŝać z całej Polski, aby prowadzić lekcje o Holokauście, a szczególnie na temat Polaków Ratujących śydów. Dzisiaj wielką pomocą dla nauczycieli oraz uczniów zainteresowanych szczególnie tą tematyką jest wydana w 2008 r. przez Instytut Pamięci Narodowej teka edukacyjna Polacy Ratujący śydów w latach II wojny światowej (dostępna na stronie internetowej: html) Znajdują się w niej m. in. scenariusze sześciu lekcji, ćwiczenia, wybór tekstów źródłowych, bibliografia. Dołączono do niej takŝe duŝą ilość zdjęć oraz filmy dotyczące tej tematyki. Warto z niej skorzystać. Nie moŝemy zapominać, Ŝe w kaŝdej tragicznej sytuacji, a szczególnie podczas wojny ludzie zachowują się róŝnie: haniebnie, obojętnie, współczująco czy bohatersko. Warto jednak pokazywać młodzieŝy pozytywne wzorce, a tymi z pewnością są Polacy, którzy ratowali śydów. Mateusz Szpytma IPN Oddział w Krakowie 7