2

Transkrypt

1 Szkoła Policji w Katowicach Prawo i Psychologia Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego Czynności niecierpiące zwłoki cz. II Opracowanie: kom. Tomasz Michalczyk Zakład Prawa i Psychologii

2 2

3 3 SPIS TREŚCI WSTĘP 5 ROZDZ. I Formalnoprawne warunki decyzji procesowej inicjującej postępowanie przygotowawcze 7 ROZDZ. II Faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego 9 1. Warunki inicjujące faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego Charakter czynności niecierpiących zwłoki Podejrzany, osoba podejrzana i osoba podejrzewana policyjnie Czynności wobec osoby podejrzanej Czas trwania czynności niecierpiących zwłoki 23 ROZDZ. III Formalne wszczęcie postępowania przygotowawczego 25 ROZDZ. IV Organy uprawnione do wszczęcia i prowadzenia postępowania 34 Wykaz ważniejszych skrótów 39 BIBLIOGRAFIA 41

4 4

5 5 WSTĘP W dniu 10 stycznia 2003r. roku uchwalona została przez Sejm RP m.in. nowelizacja Kodeksu Postępowania Karnego, która weszła w życie z dniem 1 lipca 2003 r. Jest to akt prawny, który w sposób fundamentalny modyfikuje stan prawny w zakresie postępowania karnego. Był to doniosły fakt w dziedzinie prawa, który jednak przed całym środowiskiem prawniczym stawia zupełnie nowe i trudne zadania. Zmusza bowiem do przyswojenia nowych przepisów i rozwiązań prawnych oraz zweryfikowania ich z dotychczasowymi dokonaniami prawnymi. Jest to zadanie o tyle trudne, że do chwili obecnej nie przedstawiono pełnej i jednoznacznej wykładni nowych przepisów prawnych. Trudności te dotyczą również Policji, która swoje działania także musi dostosować do nowych realiów. Z pewnością najwięcej trudności napotkają w swojej pracy piony dochodzeniowo-śledcze, gdyż w codziennej pracy bezpośrednio stykają się z procedurą postępowania karnego i przepisami prawa karnego. Ponieważ w programie szkolenia podstawowego oraz innych kursów specjalistycznych przewidziany jest zakres dotyczący wybranych zagadnień prawa karnego procesowego, stwierdziłem, że również takie problemy interpretacyjne będą spotykać słuchaczy w procesie dydaktycznym. Wobec powyższego w niniejszej pracy szerzej rozpatrzyłem problemy dotyczące czynności niecierpiących zwłoki oraz przedstawiłem ich charakter. Wskazałem różnicę pomiędzy wszczęciem faktycznym a formalnym. Przedstawiłem takie pojęcia, jak: podejrzany, osoba podejrzana i osoba podejrzewana policyjnie. Zasygnalizowałem również procedurę związaną z instytucją przedstawienia zarzutów. Ponadto przedstawiłem organy uprawnione do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego. W odniesieniu do tych poszczególnych zagadnień omówiłem nowe przepisy związane z tą częścią procedury w porównaniu z przepisami obowiązującymi dotychczas. Opracowując skrypt oparłem się zarówno na najnowszej literaturze oraz na starszych opracowaniach, które pomimo zmiany ustawy nie straciły na swojej wartości. Wykorzystałem również komentarze, orzecznictwo sądów oraz glosy autorytetów prawa karnego procesowego. Zawarłem również swoje własne uwagi oraz spostrzeżenia. Korzystając podczas nauki z zalecanej literatury oraz posiłkując się niniejszym skryptem, słuchaczowi łatwiej będzie opanować podstawowe pojęcia i zdobyć wiedzę z zakresu przecież tak obszernego i trudnego zagadnienia, jakim jest prawo karne procesowe. Oddając niniejszą pozycję w ręce słuchaczy mam nadzieję, że przyczyni się ona do lepszego

6 6 zrozumienia treści wykładów, oraz do pełniejszego zrozumienia nowych pojęć i rozwiązań z zakresu prawa procesowego. Mam nadzieję, że niniejszy skrypt będzie pomocnym narzędziem podczas nauki.

7 7 ROZDZ. I Formalnoprawne warunki decyzji procesowej inicjującej postępowanie przygotowawcze Zgodnie z art. 303 KPK postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, powinno zawierać dwa zasadnicze składniki tj. określać czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną. 1 Ponadto 99 RegUProkR stanowi, że w postanowieniu tym należy określić czyn, poprzez zwięzłe wskazanie okoliczności faktycznych należących do znamion przestępstwa, czasu i miejsca jego popełnienia oraz osoby pokrzywdzonej. 2 Opisanie w tym postanowieniu przedmiotu procesu będzie na tyle ścisłe i dokładne, na ile pozwalają na to początkowe, często nieraz bardzo skromne materiały. Tak więc określenie czynu będącego przedmiotem postępowania, poza przypadkami, gdy podstawa wszczęcia procesu jednoznacznie wyznacza jego przedmiot, będzie miało charakter prowizoryczny. Wiadomości wskazujące w sposób wiarygodny na popełnienie czynu, muszą okazać się na tyle konkretne, aby już przy wszczęciu możliwe było podanie kwalifikacji prawnej. Określenie czynu będącego przedmiotem postępowania wymaga ustalenia przebiegu zdarzenia na tyle precyzyjnie, aby można było przyjąć, iż zachodzi podejrzenie, że nosi ono cechy przestępstwa i jako jakieś określone przestępstwo należy je zakwalifikować. Podkreślić należy, że dokładne i pełne określenie przedmiotu procesu oraz prawidłowej kwalifikacji prawnej ma bardzo doniosłe znaczenie dla wyboru i przyjęcia odpowiedniej formy postępowania przygotowawczego. 3 Kwalifikacja bowiem w powiązaniu z innymi okolicznościami (np. wymienionymi w art. 309 lub w art. 325b. KPK noweli styczniowej) decyduje o tym, czy postępowanie przygotowawcze będzie prowadzone w formie śledztwa lub dochodzenia, oraz o tym jaki organ będzie właściwy do prowadzenia danego postępowania przygotowawczego, np. policja - zgodnie z art , lub prokurator zgodnie z art KPK noweli styczniowej. 1 K. Marszał: Proces karny, wydanie IV, Katowice 1997, s Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek prokuratury (Dz.U. Nr 38, poz. 163 ze zm.). 3 W. Grzeszczyk: Postępowanie przygotowawcze w kodeksie postępowania karnego, Zakamycze 1998, s. 52 i n.; J. Tylman: Istota i formy postępowania karnego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1985, nr 22, s. 45; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz pod red. P. Hofmańskiego, tom II, Warszawa 1999, s. 29 i n.

8 8 Postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego odgrywa niebagatelną rolę w całym procesie karnym, gdyż jest decyzją o szczególnej randze. Jest bowiem aktem inicjującym postępowanie przygotowawcze i stanowi deklarację organu ścigania o inauguracji procesu karnego oraz wszelkich implikacjach z tym związanych. Jest to władcza decyzja organu procesowego uprawnionego do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego. Ta decyzja procesowa oparta jest na podstawach prawnych oraz faktycznych. Jest więc oczywiste, że charakter podjętej decyzji wymaga formy postanowienia. Wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia jest rozpoczęciem postępowania w sprawie o dany czyn, a więc najważniejszym elementem tego postanowienia jest określenie czynu. Określenie to następuje poprzez podanie opisu faktycznego i oceny prawnej czyli kwalifikacji. W takim opisie, jeżeli pozwalają na to zebrane materiały, należy wskazać czas i miejsce dokonania czynu, osobę pokrzywdzoną oraz wysokość a także rodzaj wyrządzonej szkody. Postanowienie to oznacza rozpoczęcie ścigania anonimowego, a więc po prostu postępowanie w sprawie. Decyzja ta wiąże organ procesowy, który ją wydał. Oznacza ona dla organów ścigania legitymację, czyli uprawnienie do podjęcia czynności procesowych w danej sprawie. Jednocześnie też jest wyrazem oficjalnego podjęcia przez te organy czynności procesowych. Organ który ją wydał, nie może sam sobie uchylić tej decyzji. Jedynie prokurator, w trybie nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym na podstawie art pkt 4 KPK, może uchylić a więc zmienić tę decyzję, czyli skorygować.

9 9 ROZDZ. II Faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego Art W granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności wymienionych w art pkt 1 w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi, włosów i wydzielin organizmu. Po dokonaniu tych czynności, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi. 2. W wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, można w toku czynności wymienionych w 1 przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się od informacji o treści zarzutu. 3. W wypadku przewidzianym w 2, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej. 4. W sprawach, w których obowiązkowe jest prowadzenie śledztwa przez prokuratora, postanowienie przewidziane w 3 wydaje prokurator. 5. Czynności, o których mowa w 1 i 2, mogą być dokonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia pierwszej czynności. 6. W wypadkach określonych w 1 i 2 czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności. Formalne wszczęcie postępowania, wyrażające się w wydaniu postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, nie jest jedyną formą zainaugurowania postępowania przygotowawczego. W określonej w ustawie sytuacji (zgodnie z art. 308 KPK) może nastąpić faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego, które nie jest poprzedzone wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Rozwiązanie to w literaturze jest określane mianem czynności procesowych niecierpiących zwłoki, czy tzw. dochodzeniem w niezbędnym zakresie, określanym także inaczej jako dochodzenie zabezpieczające lub dochodzeniem wstępnym. 4 T. Grzegorczyk stwierdza jednak, że obecny kodeks nie używa już określenia dochodzenia w niezbędnym zakresie które to funkcjonowało w KPK z 1969r. 4 S. Stachowiak: Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, Prokuratura i Prawo 1999, nr 9, s. 12; S. Waltoś: Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2001, s. 470 i n.

10 10 (art. 267 i 276 KPK z 1969r.) i normuje ten przepis jako czynności niecierpiące zwłoki określane również mianem czynności procesowych w niezbędnym zakresie. 5 Stanowisko wymienionego autora jest poglądem bardzo słusznym w odniesieniu do obecnego stanu prawnego. Wydaje się więc w pełni uzasadnionym używanie tych określeń dla oznaczenia przepisu art. 308 KPK, tym bardziej, że nowela styczniowa wprowadziła jednolite dochodzenie jako uproszczoną postać śledztwa, likwidując np. dochodzenie uproszczone (bowiem rozdział 51 postępowanie uproszczone obecnie dotyczy wyłącznie postępowania sądowego), oraz likwidując tzw. dochodzenie skrócone (art. 319 KPK został bowiem skreślony). 6 W wyniku nowelizacji bowiem dochodzenie stało się jedyną, uproszczoną a zarazem jednolitą, odrębną i alternatywną formą postępowania przygotowawczego względem śledztwa. Potocznie zaś znowelizowane dochodzenie zwane jest dochodzeniem zwykłym. 5 T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza wraz z komentarzem do ustawy o świadku koronnym: Zakamycze 2003, s Tamże, s. 747.

11 11 1. Warunki inicjujące faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego Moment wszczęcia postępowania przygotowawczego może łączyć się z obiektywnie narzuconą przez rzeczywistość sytuacją, gdy organ ścigania zmuszony jest do niezwłocznego podjęcia czynności nie cierpiących zwłoki. Sytuacja tego rodzaju przewidziana w art. 308 KPK, uzasadnia przeprowadzenie dochodzenia w niezbędnym zakresie, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Przepis ten jest przewidziany dla tych sytuacji, gdy natychmiastowe podjęcie czynności procesowych, a więc faktyczne wszczęcie postępowania, jest w pełni uzasadnione. Faktyczne wszczęcie postępowania, w razie wystąpienia przesłanek przewidzianych w art KPK, jest obowiązkiem, a nie prawem organu ścigania. 7 W praktyce ścigania występuje niekiedy konieczność natychmiastowego wykonania czynności postępowania przygotowawczego, a więc czynności procesowych, bezpośrednio po ujawnieniu przestępstwa, w razie zwłoki bowiem może nastąpić utrata lub zniekształcenie dowodów. W takiej sytuacji trzeba dać pierwszeństwo praktycznej działalności organów ścigania, nie traktując rygorystycznie wymogu uprzedniego wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, pod warunkiem, że przeprowadzone będą tylko czynności rzeczywiście nie cierpiące zwłoki. 8 Niedopuszczalne jest bowiem, aby w sytuacji gdy niezbędne jest bezzwłoczne przystąpienie do czynności postępowania przygotowawczego, najpierw zaczynać postępowanie od wydania postanowienia o jego wszczęciu, ponieważ zwłoka mogłaby doprowadzić do utraty lub zniekształcenia dowodów. Prawo procesowe zezwala właśnie w takiej sytuacji na odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 303 i 305 KPK, i na dokonanie czynności niezbędnych do utrwalenia śladów i dowodów przestępstwa, których później już nie można byłoby przeprowadzić, albo których późniejsze przeprowadzenie nie dałoby rezultatów, albo też wiązałoby się z niewspółmiernymi trudnościami. Pośpiech taki jest konieczny, gdy organ ścigania dowiedział się dopiero co o popełnionym przestępstwie, jak również w sytuacji, gdy dowiedział się o przestępstwie popełnionym wcześniej, lecz zorientował się, że w razie zwłoki nastąpi utrata dowodu. Taka sytuacja właśnie wymaga pośpiesznego działania organów ścigania. 9 7 W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s J. Tylman: Istota..., s J. Bednarzak (w:) J. Bafia, J. Bednarzak, M. Flemming, S. Kalinowski, H. Kempista, M. Siewierski: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, pod red. M. Mazura, Warszawa 1976, s. 357 i n.

12 12 Warunkiem wszczęcia dochodzenia w niezbędnym zakresie jest istnienie dwóch przesłanek. Pierwsza przesłanka to istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (zgodnie z art. 303 KPK). Drugą przesłanką natomiast jest pojawienie się wypadku niecierpiącego zwłoki, gdy istnieje obawa utraty, zniekształcenia lub zniszczenia dowodów przestępstwa. Nie może ponadto wystąpić żadna przeszkoda prawna wymieniona w art. 17 KPK. Powyższe przesłanki wymagane są dla przeprowadzenia czynności procesowych w zakresie niezbędnym dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa. 10 Wskazać jednak należy, że wprawdzie niezbędne jest, aby nie zachodziły przeszkody prawne w ściganiu to jednak jedynym wyjątkiem w tej sytuacji jest art KPK, kiedy to zabezpieczenia są możliwe także przy braku koniecznego wniosku o ściganie lub zezwolenia na ściganie. 11 Oznacza to, że czynności dowodowe, prowadzone na podstawie art. 308 KPK, przeprowadzone być mogą jedynie w niezbędnym zakresie, co oznacza, że z chwilą pojawienia się faktycznej możliwości wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, należy tego dokonać. 12 O tym kiedy zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki wyraził pogląd SN. Okoliczność bowiem, czy w konkretnej sytuacji zachodzi "wypadek niecierpiący zwłoki" w rozumieniu KPK (art KPK z 1969r.), jest sprawą ocenną. Przy czym ocena, czy taki wypadek zachodzi, należy do organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, które muszą brać pod uwagę m.in. możliwość wcześniejszego porozumienia się osoby, która będzie przesłuchana, ze świadkami lub innymi osobami uczestniczącymi w przestępstwie, co może grozić porozumieniem się tych osób i utrudnieniem w ten sposób dotarcia do prawdy. 13 Pogląd ten spotkał się z aprobatą doktryny W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s. 57; J. Grajewski: Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001, s T. Grzegorczyk: Kodeks..., Zakamycze 2003, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit. tom II, s w. SN z 3 V 1983, I KR 74/83, OSNKW 1984, nr 3-4, poz M. Cieślak, Z. Doda: Glosa do wyroku SN z 3 V 1983, I KR 74/83, OSNKW 1984, nr 3-4, poz. 35; Kierunki orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (lata ), Biblioteka Palestry 1987, s. 95 i n.; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., tom II, s. 56; J. Tylman (w:) T. Grzegorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 585 i n.

13 13 2. Charakter czynności niecierpiących zwłoki Wszczęcie postępowania przygotowawczego następuje w momencie dokonania pierwszej czynności procesowej. Dokonanie bowiem pierwszej czynności niecierpiącej zwłoki o charakterze procesowym np. protokolarne oględziny miejsca przestępstwa, czy też protokolarnego przesłuchania świadka, oznacza już wszczęcie postępowania przygotowawczego. Czynności mogą być dokonywane tylko w ciągu 5 dni, licząc od dnia pierwszej czynności. Ustawa ogranicza czas trwania takich czynności, przewidując zarazem, że czas trwania śledztwa lub dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności (art , 5 oraz 6 KPK). Czas dokonywania takich czynności musi być zaliczany do czasu trwania śledztwa lub dochodzenia. Późniejsze bowiem wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa czy też dochodzenia, nie może być traktowane jako akt wszczynający postępowanie przygotowawcze, bo ono zostało już wszczęte pierwszą czynnością procesową, lecz oznacza jedynie przekształcenie postępowania przygotowawczego przeprowadzonego w formie dochodzenia zabezpieczającego, w jedną z dwóch alternatywnych form postępowania przygotowawczego, właściwą dla danego rodzaju sprawy. 15 Dochodzenie w niezbędnym zakresie może wszcząć w każdej sprawie prokurator albo policja, a także w zakresie swej właściwości organy, którym przysługują uprawnienia procesowe policji ( zgodnie z art. 312 KPK). 16 Czynności takie można przeprowadzać zarówno w sprawach, w których przewiduje formę dochodzenia, jak i w sprawach, w których postępowanie przygotowawcze powinno być przeprowadzone w formie śledztwa, a zatem w każdej sprawie zgodnie z art KPK. Ponieważ podjęcie czynności procesowych nie cierpiących zwłoki, jest faktycznym wszczęciem postępowania przygotowawczego, przeto w przypadku stwierdzenia braku podstaw do wydania już formalnej decyzji w postaci postanowienia o wszczęciu dochodzenia bądź śledztwa, należy wydać postanowienie o umorzeniu postępowania. Nie można wydać postanowienia odmawiającego wszczęcia postępowania, bowiem jest oczywiste, że po wszczęciu postępowania nie można wydać decyzji o odmowie wszczęcia, a jedynie wszczęte postępowanie umorzyć. 17 Inaczej mówiąc postąpić tak należy gdy brak jest podstaw do kontynuowania postępowania albo inaczej gdy brak jest podstaw do dalszego prowadzenia postępowania. Sytuacja taka może np. wystąpić w przypadku, gdy w wyniku opinii biegłego 15 S. Stachowiak: op.cit., s. 12 i n.; J. Tylman: Istota..., s W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s S. Stachowiak: op.cit., s. 12; W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s. 56.

14 14 odnośnie przyczyny zgonu znalezionego denata ustalono, że jest to samobójstwo albo gdy osoba uprawniona odmówiła niezbędnego wniosku o ściganie. 18 Podjęcie czynności dowodowych wskazanych w art KPK jest równoznaczne z wszczęciem postępowania przygotowawczego in rem, które określa się mianem wszczęcia nieformalnego (w odróżnieniu od formalnego), bądź też faktycznego, następującego poprzez czynności faktyczne, a nie decyzyjne. W ramach czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa, dopuszczalne są wszystkie niezbędne czynności dowodowe, które tylko przykładowo wskazano w 1 używając określenia a zwłaszcza. Nie są jednak dopuszczalne czynności, które wymagają decyzji prokuratora (np. założenie podsłuchu, wyjęcie zwłok z grobu czy powołanie biegłych lekarzy psychiatrów dla zbadania osoby, o której mowa w 2), i wolno w tym przypadku dokonywać jedynie czynności natury faktycznej. 19 Wymienione w tym przepisie czynności procesowe nie stanowią zatem katalogu zamkniętego, a mogą być traktowane jedynie jako przykładowe wyliczenie czynności. 20 W ramach czynności w niezbędnym zakresie dopuszczalne jest przesłuchanie osoby podejrzanego, w szczególności wówczas, gdy zwłoka w tej mierze mogłaby spowodować zatarcie śladów i dowodów przestępstwa ( 2). Przeprowadzenie tej czynności może być w szczególności wówczas ważne, gdy osoba podejrzana schwytana została in flagranti i zachodzi konieczność niezwłocznego utrwalenia w drodze procesowej jej wyjaśnień, ze względu na to, że zwłoka spowodowana koniecznością wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, a następnie także postanowienia o przedstawieniu zarzutów, mogłaby spowodować podjęcie przez tę osobę działań skierowanych na zatarcie śladów przestępstwa, jak również nakłonienie potencjalnych świadków do składania fałszywych zeznań. 21 Jest to czynność o szczególnym charakterze, bowiem podejmowana w ramach niezbędnych czynności procesowych a więc przesłuchanie sprawcy w charakterze podejrzanego odbywa się przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, a ponadto powoduje przejście z fazy in rem do fazy in personam. W przypadku takiego przesłuchania, prokurator najdalej w ciągu 5 dni od dokonania tej czynności, wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo odmawiając jego wydania, umarza 18 T. Grzegorczyk:..: Zakamycze 2003, s T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 1998, s. 599 i n.; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego, Zakamycze 2003, s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., tom II, s. 57 i n.; S. Stachowiak: op.cit., s P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., tom II, s. 59 i n.

15 15 postępowanie w stosunku do osoby podejrzanej. Następuje więc umorzenie postępowania in personam, a prowadzone jest ono nadal jako postępowanie in rem. 22 To stanowisko nie jest jednak zgodne ze poglądem SN. Bowiem według SN, odmowa wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jako forma kontroli sprawowanej przez prokuratora nad szczególnym trybem przesłuchania w charakterze podejrzanego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, nie może być utożsamiona z umorzeniem postępowania przygotowawczego przeciwko tej osobie. Ma bowiem ona znaczenie odmowy wszczęcia postępowania przeciwko tej osobie, czyli może ona spowodować przekształcenie w danym, tym samym, stadium procesowym postępowania w sprawie ( in rem ) w postępowanie przeciwko osobie ( in personam ), i jako taka nie kończy postępowania oraz nie zamyka drogi do wydania wyroku, także w stosunku do osoby, której dotyczyła. 23 Stanowisko SN spotkało się jednak z krytyką doktryny. 24 Ponadto stanowisko to jest nieaktualne w świetle art KPK, przewidującego instytucję ponownego przedstawienia zarzutów (w tej samej sprawie), osobie w stosunku do której wydano postanowienie odmawiające przedstawienia jej zarzutów, a które to jest dopuszczalne na podstawie tego przepisu, ale jedynie po ewentualnym wznowieniu postępowania przygotowawczego. 25 Istotnym novum wprowadzonym przez nowelę styczniową, jest również to, że policja nie jest obowiązana do powiadamiania prokuratora o podjęciu takich czynności, na podstawie art. 308 KPK. Podsumowując powyższe należy stwierdzić, że postępowanie przygotowawcze z reguły wszczyna się, wydając postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Jednakże warunek wydania stosownego postanowienia o wszczęciu, nie zawsze jest możliwy do zrealizowania, zwłaszcza, kiedy zachodzi konieczność i potrzeba podjęcia natychmiastowych działań i interwencji organów ścigania, bo opóźnienie spowodowane wydaniem takiego postanowienia, oznaczałoby praktycznie deformację lub stratę dowodów. Zachowanie zasady, że postępowanie karne rozpoczyna się w zasadzie dopiero po wydaniu formalnego aktu procesowego, niekiedy właśnie okazuje się niemożliwe. Mianowicie następuje taka sytuacja wtedy, gdy nagłość przestępstwa zmusza organ ścigania do natychmiastowego działania. Chodzi tutaj o natychmiastowość działania ze względu na 22 T. Grzegorczyk: Kodeks..., Zakamycze 1998, s. 601; S. Stachowiak: op.cit., s. 13 i n. 23 p. SN z 13 I 1984, II KZ 123/83, OSNKW 1984, nr 7-8, poz M. Cieślak, Z. Doda: Glosa do postanowienia SN z 13 I 1984, II KZ 123/83, OSNKW 1984, nr 7-8, poz. 81, Kierunki..., Biblioteka Palestry 1987, s.97 i n. 25 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., tom II, s. 60 i n

16 16 konieczność dokonania niezbędnych czynności dowodowych o charakterze zabezpieczającym. W tej sytuacji daje się pierwszeństwo praktycznym czynnościom niecierpiącym zwłoki, nie traktując rygorystycznie wymagania uprzedniego wszczęcia formalnego. Przepis art. 308 KPK, oznacza wykonywanie czynności procesowych o charakterze dowodowym, przed formalnym wszczęciem procesu. Postępowanie to zawężone jest do granic niezbędności, co odnosi się do wypadków niecierpiących zwłoki. Aby móc wszcząć faktyczne dochodzenie i aby móc wykonywać czynności procesowe, obawa utraty lub zniekształcenia śladów i dowodów musi być realna, wypadek zaś niecierpiący zwłoki usprawiedliwia natychmiastowość wkroczenia organów ścigania albo w etap dokonywania przestępstwa, albo też bezpośrednio po nim. Czasami może także chodzić o zapobieżenie dalszym szkodliwym skutkom przestępstwa. Czynności dopuszczalne przez ten przepis pozwalają wysunąć wniosek, że w ramach wszczętego faktycznie dochodzenia, realizowana jest poważna część tych czynności, które zmierzają do realizacji zadań postępowania przygotowawczego, bowiem one będą kontynuowane po prawnym czyli formalnym wszczęciu. Stwierdzić więc można zdecydowanie, że w ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie następuje faktyczne wszczęcie postępowania karnego. Czynności podejmowane w trybie tego przepisu wskazują, że wyprzedzenie dochodzenia lub śledztwa następuje ze względów faktycznych, ponieważ jest to wypadek niecierpiący zwłoki, i istnieje konieczność zabezpieczenia śladów i dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem. Podjęte w tym trybie czynności procesowe wyprzedzają również sam akt przedstawienia zarzutów i dlatego też zdarza się, że w toku tych czynności, następuje skierowanie procesu na konkretną osobę. Czynności te są częścią postępowania przygotowawczego, bowiem są czynnościami procesowymi, ze wszystkimi konsekwencjami wynikającymi z tego faktu, a o wszczęciu faktycznym możemy mówić z chwilą podjęcia pierwszej z takich czynności.

17 17 3. Podejrzany, osoba podejrzana i osoba podejrzewana policyjnie 1) Pojęcie podejrzanego Art Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. 2. Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. 3. Jeżeli kodeks niniejszy używa w znaczeniu ogólnym określenia "oskarżony", odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego. Pojęcie podejrzanego określa art kpk, który stanowi, iż za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Podejrzanym jest również osoba, której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (ma to miejsce w dochodzeniu lub też w ramach czynności nie cierpiących zwłoki w więc w trybie art KPK). Zgodnie bowiem z art. 325 g 1 KPK, w dochodzeniu nie jest wymagane sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz wydanie postanowienia o zamknięciu dochodzenia, chyba że podejrzany jest zatrzymany lub tymczasowo aresztowany. Przedstawienie zarzutów jest możliwe w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez daną określoną osobę przestępstwa, którego dotyczy postępowanie. Obecnie więc zakłada się możliwość ustnego przedstawienia zarzutów nie tylko w ramach czynności niecierpiących zwłoki (tj. w trybie art. 308 KPK), ale również w toku dochodzenia, lecz tylko wobec niepozbawionego wolności. Pamiętać należy, że w śledztwie zgodnie z art. 313 KPK zawsze wydajemy postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Tam gdzie dla przedstawienia zarzutów wymagane jest postanowienie, zmiana zarzutów następuje poprzez wydanie i ogłoszenie nowego postanowienia. Natomiast tam gdzie wystarcza przedstawienie ustnie zarzutu, zmiana zarzutu następuje w ten sam sposób i nowy zarzut wpisuje się do protokołu przesłuchania. Jeżeli zaś uprzednio zarzuty przedstawiono ustnie (a może mieć to miejsce w dochodzeniu), to zmiana zarzutów w przypadku ewentualnego przejścia formy postępowania przygotowawczego z dochodzenia w śledztwo, powoduje wymóg wydania postanowienia (a więc wykonanie całej tej procedury zgodnie z art. 313 KPK). Pamiętać więc należy, że określona osoba staje się podejrzanym albo z momentem wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, albo też od momentu

18 18 powiadomienia jej przed przesłuchaniem o treści zarzutu, którą to treść następnie się wpisuje do protokołu przesłuchania. 2) Pojęcie osoby podejrzanej Art Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości. 2. Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać go. 3. Z zatrzymania sporządza się protokół, w którym należy podać imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości - jej rysopis oraz dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa. Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu. 4. Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora. W razie istnienia podstaw, o których mowa w art , należy wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie. KPK wprowadza również termin osoba podejrzana (art KPK). Osoba podejrzana to taka osoba, którą podejrzewa się o popełnienie przestępstwa, ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu. Istnieje bowiem wobec niej jedynie przypuszczenie, że popełniła przestępstwo, nie ma jednak jeszcze uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez nią czynu. 26 Osoba podejrzana będzie więc to taka osoba, w stosunku do której istnieją pewne, jakieś określone dowody uzasadniające podejrzenie, że popełniła przestępstwo i które wskazują na jej sprawstwo. Osoba podejrzana może występować przed formalnym wszczęciem postępowania karnego (np. schwytanie na gorącym uczynku, a więc osoba ujawniona podczas wykonywania czynności faktycznych w postępowaniu przygotowawczym), bądź też osoba występująca w pierwszej fazie postępowania przygotowawczego tj. przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli są przeciwko niej zebrane lub też zbierane dowody świadczące, iż jest ona sprawcą przestępstwa. To jest osoba, w stosunku do której wprawdzie nie wydano jeszcze postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ani też nawet nie przesłuchano jej jeszcze w charakterze podejrzanego po uprzednim poinformowaniu o treści zarzutu, wokół której 26 T. Grzegorczyk: Kodeks..., Zakamycze 2003, s. 259.

19 19 jednak koncentrują się określone działania organów ścigania, zmierzające do potwierdzenia tego faktu. Taka osoba nie korzysta z uprawnień przysługujących podejrzanemu, nie jest bowiem stroną procesową. Oznacza to również, że nie ciążą na niej obowiązki podejrzanego. Jeżeli wobec takiej osoby podejmowane są określone czynności procesowe to dysponuje ona uprawnieniami takimi, jakie przy danej czynności przewiduje kodeks dla podmiotu, którego ta dana czynność dotyczy. Np. w razie dokonania wobec niej przeszukania dysponuje taka osoba możliwością zaskarżenia tej czynności (art. 236 KPK), jeżeli ją zatrzymano, służy jej zażalenie do sądu na zatrzymanie (art i art KPK), podobnie jak w razie zastosowania w stosunku do niej podsłuchu ( art i art. 240 KPK). 27 3) Pojęcie osoby podejrzewanej policyjnie W pracy dochodzeniowo śledczej spotykamy się też z określeniem osoby podejrzewanej policyjnie. Pojęcie to wskazuje wyraźnie na osobę, w stosunku do której nie ma dowodów mówiących o dokonaniu przez nią określonego przestępstwa, a która ze względu na przykład na tryb życia, przeszłość kryminalną, kontakty koleżeńskie itp.- jest w sferze zainteresowania Policji. Często pojęcie to będzie utożsamiane z osobą która pozostaje w sferze tzw. działań operacyjno rozpoznawczych policji. 27 Tamże, s. 259 i n.

20 20 4. Czynności wobec osoby podejrzanej Czynnością o szczególnym charakterze, podejmowaną w ramach :niezbędnych czynności procesowych, jest ustne przedstawienie zarzutów i przesłuchanie osoby w charakterze podejrzanego ( 2), a więc wszczęcie postępowania przeciwko osobie czyli ad personam. Jest to możliwe wyłącznie wtedy, gdy zachodzą podstawy do przedstawienia zarzutów, a więc istnieje uzasadnione dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba ( art KPK), przy jednoczesnym założeniu, że zwłoka wywołana potrzebą dostosowania się do rygorów formalnych przedstawienia zarzutów mogłaby spowodować zatarcie śladów i dowodów przestępstwa. Przesłuchanie w takim wypadku wino rozpocząć się od informacji o treści zarzutu ( 2 zd. 2), która to treść powinna być wpisana do protokołu przesłuchania. Z momentem przekazania tej informacji dana osoba staje się podejrzanym, jako że postawiono jej już zarzut, a ten warunkuje jej status w procesie. Należy więc pouczyć ją przed przesłuchaniem (a po poinformowaniu po zarzucie) stosownie do wymogów art. 300 KPK, i dopiero po tym rozpocząć przesłuchiwanie. Przesłuchiwany winien też być pouczony o prawie żądania podania mu ustnie podstaw zarzutów lub sporządzenia uzasadnienia na piśmie (art zd. 1). 28 Przepis 3 do tej pory zakładał, że w ciągu 5 dni prokurator ma zatwierdzić przedstawione ustnie zarzuty przez wydanie postanowienia o ich przedstawieniu, albo odmawiając jego wydania umorzyć postępowanie in personam. Obecnie, z uwagi na to, że śledztwo prowadzi nie tylko prokurator (art KPK), przyjmuje się, iż w sprawach przynależnych śledztwu, w ciągu 5 dni od przesłuchania powinno być wydane przez uprawniony organ śledczy postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo o umorzeniu postępowania wobec danej osoby ( 3). Tam gdzie śledztwo wino być prokuratorskie (art KPK) decyzje powyższe wydać ma prokurator ( 4). W dochodzeniu natomiast nie jest konieczne, w razie prowadzenia go dalej po czynnościach niecierpiących zwłoki, wydawanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, gdyż w tej formie postępowania przygotowawczego postanowienie takie nie jest w ogóle potrzebne (art. 325g 1 KPK). Jeżeli natomiast w sprawie przynależnej do dochodzenia ustalono, że zarzut, który został postawiony w trybie art jest niezasadny wobec danej osoby, to także winno dojść do umorzenia dochodzenia in personam (art. 325a KPK). Aktualnie w 3 stwierdza się wyraźnie, że w razie braku warunków do wydania pisemnego postanowienia 28 Tamże, s. 782.

21 21 o przedstawieniu zarzutów umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej. Zatem obecnie po ustnym przedstawieniu zarzutów albo wydaje się następnie (w śledztwie) postanowienie o ich przedstawieniu, albo o umorzeniu postępowania in personam, chyba że dojdzie w ogóle do umorzenia postępowania. 29 Art Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. 2. Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się: 1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać go w celach rozpoznawczych innym osobom, 2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu. 3. W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać badań lub czynności, o których mowa w 2 pkt 1, a także, przy zachowaniu wymagań określonych w 2 pkt 2, pobrać krew, włosy lub wydzieliny organizmu. 4. Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki i sposób poddawania oskarżonego oraz osoby podejrzanej badaniom, a także dokonywania z ich udziałem czynności, o których mowa w 2 pkt 1 oraz w 3, mając na uwadze, by gromadzenie, utrwalanie i analiza materiału dowodowego dokonywane były zgodnie z aktualną wiedzą w zakresie kryminalistyki i medycyny sądowej. W ramach czynności niecierpiących zwłoki wskazanych w art KPK możliwe jest pobranie od osoby podejrzanej krwi, włosów i wydzielin organizmu, a także dokonanie wobec niej innych czynności wskazanych w art pkt 1 (np. fotografowanie, pobranie odcisków palców, okazanie). Na podkreślenie tutaj zasługuje fakt, że nowela styczniowa w szczególności w zakresie art przyniosła zasadniczą a jednocześnie bardzo ważną zmianę. Obecnie bowiem kodeks przyjmuje, że wobec osoby podejrzanej, można dokonywać bez jej zgody czynności wskazanych w 2, zarówno w pkt 1, jak i w pkt 2, oczywiście tylko wtedy, gdy zachodzi taka procesowa potrzeba. Pamiętać należy, że o możliwości pobrania próby krwi i wydzielin także od osoby podejrzanej mówi też nadal art KPK, w odniesieniu do czynności niecierpiących zwłoki, a to należy wiązać z niecierpiącym zwłoki charakterem tych czynności. Wskazać również należy, że nowela styczniowa trafnie zmieniła treść pkt 1 2, gdyż do tej pory uznawał on fotografowanie, 29 Tamże, s. 782 i n.

22 22 pobieranie odcisków palców i okazywanie za element badań oskarżonego. Stwierdzał on bowiem, że oskarżony musi poddać się oględzinom zewnętrznym i innym badaniom, i że w szczególności wolno było tu pobierać od niego odciski palców, okazywać go i fotografować. Obecnie zaś ustawa zakłada, że ma on poddać się oględzinom i badaniom oraz że wolno także fotografować go, okazywać i odbierać od niego odciski palców, a więc że czynności te nie należą do oględzin i innych badań. Nadal przy tym są to czynności wskazane "w szczególności, czyli wyliczenie jest tu tylko przykładowe i może objąć także inne, podobne rodzajowo czynności, np. pobranie próbek zapachowych Tamże, s. 266 i n.

23 23 5. Czas trwania czynności niecierpiących zwłoki Art. 308 w 3 i w 5 wskazuje terminy, które mają na celu jedynie przyspieszenie postępowania. Dlatego ich przekroczenie nie wywołuje ujemnych skutków procesowych, czyli nie wywołuje nieskuteczności czynności. (Określone w tym przepisie terminy są terminami instrukcyjnymi i dlatego nie ma tzw. skutków nieskuteczności procesowej w przypadku przekroczenia terminu). Skoro jednak te terminy są terminami ustawowo nakreślonymi, i to z dodatkowymi zastrzeżeniami, że czynność powinna nastąpić najdalejnajpóźniej w ciągu 5 dni ( 3) lub że może być dokonywana tylko w ciągu 5 dni ( 5), to naruszenie tych terminów można uznać za rażące naruszenie obowiązków procesowych przez organ, z konsekwencjami wskazanymi w art KPK. W razie podjęcia czynności niecierpiących zwłoki czas śledztwa i dochodzenia liczy się od dnia pierwszej czynności zabezpieczającej ( 6). Dochodzi zatem w tym wypadku do faktycznego (nieformalnego) wszczęcia postępowania przygotowawczego, czyli do wszczęcia bez wydania postanowienia w tym przedmiocie. Jeżeli zatem już w wyniku tych czynności ustalono brak podstaw do prowadzenia procesu, należy postępowanie umorzyć bez wydawania postanowienia o wszczęciu. Gdyby zaś z kolei postępowanie miało być prowadzone, to należy dopełnić formalności i wydać postanowienie o wszczęciu z datą podjętej pierwszej czynności zabezpieczającej. 31 Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia spełnia określone funkcje, w szczególności zaś: jest granicą oddzielającą czynności procesowe od postępowania pozaprocesowego (czynności operacyjno-rozpoznawczych, sprawdzających), w sposób uchwytny rozgranicza to, co jest procesem, od tego, co procesu nie stanowi, stanowi prawną podstawę do podejmowania wszelkich czynności procesowych, jest decyzją organów ścigania rozpoczynającą postępowanie w sprawie, konieczność wydania tego postanowienia oraz uzasadnienia go zmusza organ ścigania do rozważnego postępowania, zobowiązuje organy ścigania do zarejestrowania sprawy, co utrudnia wycofanie jej, spełnia funkcję kontrolną w zakresie szybkości postępowania, gdyż jest punktem wyjściowym przy obliczaniu czasu trwania śledztwa lub dochodzenia. 31 Tamże, s. 784.

24 24 Ponadto w wypadku faktycznego wszczęcia postępowania potrzeba wydania formalnego postanowienia w tym względzie spełnia funkcję kontrolną w odniesieniu do zakresu czynności podjętych na podstawie art. 308 k.p.k., a ponadto określa jeszcze przedmiot dalszego procesu oraz kwalifikację prawną Grzeszczyk W.: Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 5, Warszawa 1997, s. 70 i n.

25 25 ROZDZ. III Formalne wszczęcie postępowania przygotowawczego Zgodnie z art KPK, niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie, organ uprawniony do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (zgodnie z art. 303 KPK), obliguje organ procesowy do wydania takiego postanowienia. 33 Stwierdzić więc można, że zawiadomienie o przestępstwie oraz uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa albo też brak takiego podejrzenia, wyzwalają konieczność odpowiedniej reakcji procesowej właściwego organu ścigania. Merytoryczna reakcja organu może być więc alternatywna. Gdy nie istnieją wystarczające podstawy do wszczęcia, to organ zobowiązany jest do wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania karnego. Natomiast jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, organ obowiązany jest do wydania postanowienia o wszczęciu. Tak więc gdy ściganie jest faktycznie zasadne i prawnie dopuszczalne, to w myśl art KPK organ powołany do ścigania przestępstw zgodnie z zasadą legalizmu, jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia spełnia w procesie karnym bardzo doniosłe funkcje. Pełni rolę granicy oddzielającej czynności procesowe od postępowania pozaprocesowego, a więc w sposób wyraźny rozgranicza to, co jest procesem, od tego, co procesu nie stanowi. Stanowi również podstawę do podejmowania wszelkich czynności procesowych oraz jest decyzją organów ścigania rozpoczynającą postępowanie w sprawie. Konieczność wydania takiego postanowienia oraz jego uzasadnienia, zmusza organ ścigania do rozważnego postępowania. Bowiem w wypadku faktycznego wszczęcia postępowania, potrzeba wydania formalnego postanowienia, w tym względzie spełnia funkcję kontrolną w odniesieniu do zakresu czynności podjętych na podstawie art. 308 KPK, a ponadto określa przedmiot dalszego procesu oraz kwalifikację prawną. Ponadto wydanie postanowienia o wszczęciu zobowiązuje organy ścigania do zarejestrowania sprawy (pełni więc funkcję porządkową i kontrolną). Postanowienie o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa 33 K. Marszał: Proces..., s. 337; J. Grajewski: op.cit., s. 30.

26 26 spełnia także funkcję kontrolną w zakresie szybkości postępowania, gdyż jest punktem wyjściowym przy obliczaniu czasu trwania śledztwa lub dochodzenia. 34 W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż wysuwane są propozycje dotyczące zlikwidowania postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia lub śledztwa. Spotykają się one jednak z krytyką doktryny. Ogół doktryny jednak docenia i podkreśla bardzo ważne funkcje procesowe, organizacyjne i porządkowe tegoż postanowienia. 35 Przewidziana przez ustawę forma decyzji o wszczęciu postępowania przygotowawczego i jej elementy są niezwykle istotne z punktu widzenia zabezpieczenia zasadności tej decyzji. Postanowienie musi zawierać opis czynu, który będzie przedmiotem postępowania, oraz jego kwalifikację prawną. Wymóg ten podkreśla, że postępowanie przygotowawcze wszczyna się tylko wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, ściśle określonego pod względem faktycznym i prawnym. Ponadto postanowienie to spełnia funkcję inicjująco programową, ponieważ nie tylko daje początek postępowaniu, ale wytycza jego kierunek, który jest zgodny z podejrzeniem popełnienia ściśle skonkretyzowanego przestępstwa. Wymóg dotyczący uzasadnienia postanowienia o wszczęciu postępowania obejmuje zarówno stronę faktyczną, jak i prawną zagadnienia. Znaczy to, że w uzasadnieniu powinny się znaleźć sformułowania dotyczące stanu faktycznego oraz kwalifikacji prawnej czynu. Dlatego prawidłowe opracowanie uzasadnienia postanowienia może być czynnikiem wpływającym na kwestię zasadności wszczęcia postępowania. 36 Oprócz wskazanych wcześniej formalnoprawnych elementów postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego, w doktrynie wyrażane są dwa rozbieżne stanowiska w kwestii dotyczącej zamieszczenia w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, danych osoby podejrzanej o popełnienie czynu będącego przedmiotem postępowania. SN stwierdził bowiem w wyroku, że nie zachodzi obraza przepisu art KPK z 1969r. (obecnie art. 303 KPK), jeżeli w postanowieniu o wszczęciu postępowania, oprócz określenia czynu będącego przedmiotem postępowania i jego kwalifikacji prawnej, wymieniona zostanie również osoba podejrzana o dokonanie tego czynu, ujawniona w wyniku przeprowadzonych przed wydaniem tego postanowienia czynności W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s. 54 i n. 35 J. Tylman: Istota..., s. 47 i n.; S. Waltoś: Proces..., s S. Wyciszczak: Z problematyki wszczęcia postępowania przygotowawczego, Problemy Praworządności 1973, nr 8, s w. SN z 17 I 1980, I KR 35/79, OSNPG 1980, nr 8-9, poz. 110.

27 27 Zwolennicy pierwszego poglądu uważają, że stanowisko SN nie nasuwa zastrzeżeń i nie dostrzegają w tym wypadku uchybienia procesowego. Dopuszczają bowiem możliwość połączenia dwóch aktów. Za dopuszczalne uważają wydanie obydwu tych decyzji w formie wspólnego aktu. Jednakże treść tak wydanego postanowienia sugeruje i wskazuje na to, że organ mógłby nie wydać postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Nie można jednak przyjąć, że takie postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego zawierające postanowienie o przedstawieniu zarzutów, mogłoby ponadto jednocześnie pełnić funkcję postanowienia o przedstawieniu zarzutów, dlatego wprawdzie nie dopatrują się w tej sytuacji uchybienia procesowego, to jednak nie zalecają takiej praktyki. 38 Natomiast przedstawiciele drugiego poglądu, stanowisko SN poddają krytyce. Stwierdzają bowiem, że ujawnienie osoby podejrzanej w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego jest istotnym uchybieniem nie tylko formalnym, ale i merytorycznym. Postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego wydawane jest tylko jedno w danej sprawie, nawet gdyby w przyszłości uległ zmianie lub rozszerzeniu zakres przedmiotowy i podmiotowy postępowania. Rozpoczyna ono etap postępowania w sprawie in rem. Skierowanie zaś postępowania karnego przeciwko określonej osobie, powinno nastąpić z poszanowaniem praw obywatelskich, w sposób merytorycznie zasadny oraz zgodny z prawem. Takie gwarancje daje instytucja przedstawienia zarzutów, będąca pierwszym etapem pociągnięcia konkretnej osoby do odpowiedzialności karnej, a jednocześnie nadająca takiej osobie status podejrzanego, a więc status strony, posiadającej określone przez ustawę prawa i obowiązki. Wskazanie takiej osoby podejrzanej w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego, po pierwsze - wyraża tendencję do zatarcia różnic pomiędzy etapami in rem i in personam. Ponadto po drugie - wskazanie osoby podejrzanej w postanowieniu o wszczęciu, bez jednoczesnego przedstawienia tej osobie zarzutów oraz przesłuchania jej, może wskazywać na naruszenie rygorów instytucji przedstawienia zarzutów. Bowiem w sytuacji gdyby doszło do opóźnienia właściwego momentu przedstawienia zarzutów i przesłuchania podejrzanego, można mówić o naruszeniu prawa podejrzanego do obrony. Pamiętać należy bowiem, że art. 313 KPK mówi o niezwłocznym wykonaniu takich czynności. Po trzecie - może okazać się, że osobie wskazanej w postanowieniu o wszczęciu 38 M. Cieślak, Z. Doda: Glosa do wyroku SN z 17 I 1980, I KR 35/79, OSNPG 1980, nr 8-9, poz Kierunki orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (lata ), Palestra nr 10, 1984, s. 93 i n.; M. Cieślak: Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 61.

28 ścigania. 39 W doktrynie powszechnie został przyjęty drugi pogląd. Według tego poglądu jeżeli 28 postępowania wcale nie zostanie ogłoszony zarzut popełnienia przestępstwa, ani też nie zostanie taka osoba przesłuchana w charakterze podejrzanego, z braku podstaw do wykonania takiej czynności. W przypadku umorzenia więc takiego postępowania, osoba ta, nie będąc stroną postępowania, nie otrzyma odpisu takiego postanowienia. Sytuacja taka będzie ponadto powodować możliwość podjęcia takiego postępowania w każdym czasie i skierowanie go przeciwko tej osobie. W takiej sytuacji naruszone zostanie dobro tej osoby, a jednocześnie zostaną ograniczone jej prawa. Można więc tutaj mówić o sytuacji, gdy postępowanie było skierowane przeciwko określonej osobie, a jednocześnie pozbawia się taką osobę jakichkolwiek uprawnień procesowych. Podkreślić również należy, że w takiej sytuacji wskazana osoba z reguły, nawet nie będzie wiedziała o tym, że wymieniono ją w postanowieniu o wszczęciu śledztwa czy dochodzenia, bowiem postanowienie takie jest przecież aktem wewnętrznym organów już w chwili wszczęcia śledztwa lub dochodzenia istnieją dostateczne podstawy do przyjęcia, że zachodzi podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, to nie ma przeszkód sporządzenia i wydania równocześnie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego oraz także postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Jeżeli więc moment wszczęcia postępowania przygotowawczego zbiega się w czasie z momentem przedstawienia zarzutów (a nie zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki), należy wydać dwa odrębne postanowienia, spełniające odmienne role procesowe. Oznacza to, że prowadzący powinien wydać najpierw postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, a następnie bezpośrednio potem postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Jedynie wyjątkowo można w niektórych wypadkach tzw. przestępstw indywidualnych, w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego wskazać osobę sprawcy, jeżeli jest to niezbędne dla poprawnego określenia czynu. Przykładem takim jest wszczęcie postępowania np. w sprawie o dzieciobójstwo (art. 149 KK), o kazirodztwo (art. 201 KK), oraz dezercji żołnierza (art. 338 KK). W takiej sytuacji określenie osoby sprawcy (w sposób mniej lub bardziej precyzyjny) jest niezbędne, bowiem od cech osoby sprawcy zależy przestępność czynu. W takich przypadkach jednak należy równocześnie z wszczęciem postępowania przygotowawczego, wydać również postanowienie o przedstawieniu zarzutów W. Grzeszczyk: Glosa do wyroku SN z 17 I 1980, I KR 35/79, Problemy Praworządności 1981, nr 6, s. 51 i n. 40 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., tom II, s. 30 i n.; W. Grzeszczyk: Glosa..., s. 63 i n.; K. Marszał: Proces..., s. 337; W. Grzeszczyk: Postępowanie..., s. 53 i n.