MASARYKOVA UNIVERZITA

Transkrypt

1 MASARYKOVA UNIVERZITA FILOZOFICKÁ FAKULTA ÚSTAV SLAVISTIKY Dorota Bocková Zjawisko pozornej ekwiwalencji: rozumienie polsko-czeskich homonimów międzyjęzykowych przez studentów dwujęzycznego liceum ogólnokształcącego na Zaolziu Bakalářská diplomová práce Vedoucí bakalářské práce: Mgr. Monika Maciejewska Brno 2009

2 Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury. V Brně dne Dorota Bocková 2

3 Na tomto místě bych chtěla poděkovat mé vedoucí Mgr. Monice Maciejewské nejen za její trpělivost a rady během vzniku této bakalářské práce, ale také za všechnu vstřícnost, pozitivní přístup a vynaloženou energii během všech jejich přednášek, které jsem měla možnost doposud navštěvovat: Dziękuję bardzo, Pani Moniko. Dále mé díky patří blízkým a těm nejbližším, bez jejichž podpory by tato práce jen ztěží mohla vzniknout: Děkuji, Danke, Dziękuję, Thank you. 3

4 SPIS TREŚCI I. WSTĘP... 6 II. CZĘŚĆ TEORETYCZNA CZYM JEST HOMONIMIA MIĘDZYJĘZYKOWA?... 7 DEFINICJA... 7 SKĄD SIĘ WYWODZI ZJAWISKO POZORNEJ EKWIWA LENCJI?... 8 DLACZEGO NALEŻY ZAJMOWAĆ SIĘ TYM ZJAWISKIEM? POJĘCIE FAUX AMIS DE TRADUCTEUR I DOBÓR TERMINU KLASYFIKACJA ZŁUDNYCH ODPOWIEDNIKÓW ZŁUDNE ODPOWIEDNIKI SYSTEMOWE I TEKSTOWE CZĘŚCIOWO I CAŁKOWICIE ZŁUDNE ODPOWIEDNIKI ODPOWIEDNIKI ZŁUDNE STYLOWO ZŁUDNE ODPOWIEDNIKI OB CEGO POCHODZENIA ODPOWIEDNIKI ZDRADLIWE GRAMATYCZNIE POZORNA EKWIWALENCJA W WYMOWIE ODPOWIEDNIKI ZDRADLIWE SŁOWOTWÓRCZO POZORNA EKWIWALENCJA A KOMBINATORYKA WYRA ZÓW WYRAZY ZŁUDNE W TEKST ACH POETYCKICH I WYS PECJALIZOWANYCH ODPOWIEDNIKI ZDRADLIWE POD WZGLĘDEM STOPNIA POTOCZNOŚCI ŚLĄSK CIESZYŃSKI FENOMEN NIE TYLKO GEOGRAFICZNY DANE GEOGRAFICZNE I HISTORYCZNE ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKOWE NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM III. CZĘŚĆ PRAKTYCZNA WSTĘP DO BADANIA JĘZYKOWEGO, PROBLEMY I HIPOTEZY BADAWCZE PRZEDMIOT I PRZYCZYNA MOICH BADAŃ PROBLEMY BADAWCZE HIPOTEZY BADAWCZE KWESTIONARIUSZ UŻYTY DO MOICH BADAŃ

5 7. KONTEKST BADANIA WŁASNEGO ŚRODOWISKO BADANIA RESPONDENCI CZAS BADANIA WYNIKI BADANIA JĘZYK, JAKIM RESPONDENCI NA JCZĘŚCIEJ ROZMAWIAJĄ W DOMU ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY JĘZY KIEM, JAKIM RESPONDENCI NA JCZĘŚCIEJ ROZMAWIAJĄ W DOMU A BŁĘDAMI POP EŁNIONYMI W KWESTIONARIUSZU CZUCIE NARODOWOŚCIOWE OSÓB BADANYCH KONTAKT W RODZINIE Z JĘZYKIEM POLSKIM ZALEŻNOŚĆ KONTAKTU Z JĘZYKIEM POLSKIM W NAJBLIŻSZYM KRĘGU RODZINNYM A BŁĘDÓW P OPEŁNIONYCH W KWESTIONARIUSZU RODZINA MIESZKAJĄCA W POLSCE ZALEŻNOŚĆ BŁĘDÓW POPE ŁNIONYCH W KWESTIONARIUSZU A POSIADANIA RODZINY MIESZKAJĄCEJ W POLSCE TYPY KONTAKTU Z JĘ ZYKIEM ZALEŻNOŚĆ POPEŁNIANIA BŁĘDÓW OD KONTAKTÓW Z POLSKIMI KOLEGAMI CZ Y SPĘDZANIA CZASU W POLSCE O BŁĘDACH OGÓLNIE I TYCH NAJCZĘŚCIEJ POPEŁNIANYCH IV. WNIOSKI V. RESUMÉ VI. BIBLIOGRAFIA

6 I. Wstęp Język polski i czeski należą do grupy języków zachodniosłowiańskich. Są one bardzo bliskie; ich pokrewność jest przyczyną wielu podobieństw nie tylko w słownictwie, ale także na innych poziomach języka. Użytkownik obu języków może więc odnieść wrażenie, że bardzo łatwo mu zrozumieć jeden język znając drugi. Często tak rzeczywiście jest, ale niestety, nie zawsze. Czasami bowiem zamiast rzeczywistych ekwiwalentów międzyjęzykowych spotykamy pozorne ekwiwalenty (homonimy międzyjęzykowe), które są zdradliwe: mając tę samą lub podobną formę, odróżniają się znaczeniem. W mojej pracy licencjackiej zajmuję się polsko-czeskią homonimią międzyjęzykową. Szczególnie interesują mnie kłopoty ze zrozumieniem zdradliwych wyrazów przez osoby żyjące na Zaolziu, które należą do mniejszości narodowej polskiej w Republice Czeskiej. Temat ten interesuje mnie, ponieważ sama pochodzę ze środowiska dwujęzycznego i na co dzień spotykam się niejednokrotnie ze zmianami kodów językowych. Wyrazy, które często wyglądają na podobne lub identyczne, okazać się mogą pułapkami. Zbadanie tego, na ile osoby żyjące w pograniczu są w stanie rozpoznać zdradliwość pozornych ekwiwalentów, stało się więc przedmiotem mego zainteresowania, a także tematem mojej pracy licencjackiej. Moja praca nie jest czysto lingwistyczna: raczej socjolingwistyczna. Pracę podzieliłam na część teoretyczną i praktyczną. W części teoretycznej między innymi opisuję definicję homonimii międzyjęzykowej i przedstawiam klasyfikację złudnych odpowiedników. Dodaję także rozdział na temat historii i dyferencjacji językowej na Zaolziu. Ten rozdział umieściłam w pracy, by przedstawić kontekst historyczny i językowy warunkujący respondentów, mający wpływ na ich czucie narodowościowe, przynależność, a w końcu i używanie języka. W części praktycznej ustalam problemy badawcze i wysuwam hipotezy, których zmiennymi są charakterystyki danych respondentów związane z kontaktem z językiem polskim, i przedstawiam wyniki badania w sposób statystyczny. W badaniu stwierdzam zależności popełniania przez respondentów różnego charakteru błędów od poszczególnych typów kontaktu z językiem. Uzasadniam też niektóre stwierdzenia na temat Zaolziaków z części teoretycznej. 6

7 II. Część teoretyczna 1. Czym jest homonimia międzyjęzykowa? W poniższym rozdziale postaram się odpowiedzieć na pytanie, czym jest pozorna ekwiwalencja, podać jej definicję, stwierdzić skąd się wywodzi i dlaczego potrzebujemy poświęcić się temu właśnie zjawisku. Definicja Przy poszukiwaniu definicji pozornej ekwiwalencji trzeba zaznaczyć, że zależy ona w dużym stopniu od ujęcia tego problemu przez danego językoznawcę, jak i od języków, w których kontekście definicja ma być utworzona. Jak zaznaczone jest poniżej w akapicie poświęconym klasyfikacji, inna jest sytuacja przy badaniu języków bliskich genetycznie a inna dla języków do siebie mniej podobnych; dlatego też różnić się będzie definicja. Ryszard Lipczuk mówi o wąskim i szerokim ujęciu fałszywych przyjaciół. Sposób, w jaki najczęściej rozumie się faux amis ogólnie równa się temu wąskiemu ujęciu definiowanemu przez Lipczuka. Wyrazy złudne określane są wtedy jako wyrazy dwóch (albo więcej niż dwóch) języków o podobnej/identycznej formie, lecz różnych znaczeniach (tautonimy) 1. Mówiąc o fałszywych przyjaciołach najczęściej bierze się pod uwagę więc wyrazy o identycznej czy podobnej formie a odmiennym znaczeniu; to jest bowiem najbardziej widocznym problemem językowym z powodu możliwości powstawania podstawowych zakłóceń w komunikacji. Wąskie ujęcie fałszywych przyjaciół według Lipczuka to pozorne ekwiwalenty leksyklalne Teresy Zofii Orłoś. Definiuje je ona jako wyrazy identyczne lub podobne pod względem formalnym, a różniące się znaczeniem 2. Według Edwarda Lotki za zrádná slova v polštině lze považovat takové lexikální jednotky, které jsou formálně shodné nebo podobné, ale významově/nebo i stylově odlišné 3. Inna definicja, jak zaznacza Lotko, jest utworzona przez Josefa Hladkého w kontekście badania podobieństwa jednostek 1 Lipczuk, R.: Fałszywi przyjaciele tłumacza w słownikach niemiecko-polskich [online] [cyt. 5 kwietnia 2009]. Dostępne z < 2 Orłoś, Z. T.: Czesko-polski słownik zdradliwych wyrazów i pułapek frazeologicznych. Kraków: Wydawnictwo UJ 2003, s Lotko, E.: Synchronní konfrontace ĉeštiny a polštiny (Soubor statí). Olomouc 1997, s

8 leksykalnych języka angielskiego do czeskich. Za odpowiedniki złudne uważa on wyrazy, które w dwu lub więcej językach brzmią tak samo, ale mają różne znaczenia, przy czym najczęściej chodzi o wyrazy pochodzące z języków klasycznych 4. Tak więc definicje mogą się różnić pod względem różnic w kontekstach językowych, tak samo jak pod względem ujęcia przez poszczególnych językoznawców. Najczęściej jednak mowa o wyrazach, które mają taką samą formę w dwu lub więcej językach, ale inne znaczenie. W rozdziale poświęconym klasyfikacji są bliżej wymienione inne możliwe grupy pozornych ekwiwalentów, które według Ryszarda Lipczuka należałyby do drugiego szerokiego ujęcia fałszywych przyjaciół. Skąd się wywodzi zjawisko pozornej ekwiwalencji? Język polski i czeski są niewątpliwie językami bliskimi. Jak stwierdza T. Z. Orłoś, podobieństwo języka czeskiego i polskiego świadczy o starych związkach pokrewieństwa obu narodów 5. Zaznacza ona również, że różnice, które już w dzisiejszych czasach są dosyć znaczne, wytworzyły się stosunkowo późno, a im dalej cofamy się w przeszłość, tym są mniejsze. O wspólnych korzeniach tych dwu języków pisze też Jiří Damborský: W ujęciu kontrastywnym zarówno zasób słów, jak i systemowy układ wyrazów w języku polskim i czeskim wykazują daleko idące zbieżności wynikające z bliskiego pokrewieństwa genetycznego, kontaktów na przestrzeni wieków oraz wspólnych tendencji rozwojowych 6. T. Z. Orłoś jednak zaznacza, że podobieństwo nie zawsze stoi po stronie użytkownika języka: Bliskie pokrewieństwo języków sprawia, że wzajemne zrozumienie drugiego języka oraz porozumiewanie się ich użytkowników jest o wiele łatwiejsze niż między przedstawicielami odmiennych grup językowych. Paradoksalnie jednak okazuje się czasami, że ta bliskość językowa niekoniecznie stanowi ułatwienie przy nauce drugiego języka oraz w przekładach. Wzajemne zrozumienie może być pozorne 7. 4 Por. Hladký, J.: Zrádná slova v angliĉtině. Praha: SPN 1996, s Orłoś, Z. T.: Polsko-czeskie związki językowe Kraków: Polska Akademia Nauk 1980, s Damborský, J.: Studia porównawcze nad słownictwem i frazeologią polską i czeską. Warszawa: PWN 1977, s Orłoś, Z. T.: Czesko-polski słownik zdradliwych wyrazów i pułapek frazeologicznych. Kraków: Wydawnictwo UJ 2003, s. 9. 8

9 Skąd w procesie wzajemnego oddziaływania języków na siebie bierze się pozorna ekwiwalencja wyjaśnia tłumacz polsko-chorwacki ĐorĊe Živanović: Poszczególne słowa w jednym języku w miarę upływu czasu mogą otrzymać nowe znaczenia, a w drugim, pokrewnym, te znaczenia mogą odchodzić w innym kierunku. I dlatego dzisiaj w językach pokrewnych istnieją te same lub przynajmniej fonetycznie bliskie słowa, które mają zupełnie odmienne znaczenia 8. Jak już powyżej napisałam, język polski i czeski znacznie wpływały na siebie w przeszłości. Trzeba zwrócić uwagę także na to, że były okresy, kiedy jeden język od drugiego pożyczał wyrazy, po czym te zapożyczenia w poszczególnych językach obrały inną drogę rozwoju i ich różnice znaczeniowe stały się wyraźniejsze 9. Przykładowo podaję kilka zapożyczeń z języka polskiego w języku czeskim o całkowicie odmiennym (I) i częściowo różniącym się (II) znaczeniu, które wymienia E. Lotko: postęp postup (I), okres okres (I), wycisk výtisk (II), polewa poleva (II) 10. Tak więc zdradliwe podobieństwo jest wynikiem przemian znaczeniowych zapożyczeń w poszczególnych językach. Dlaczego należy zajmować się tym zjawiskiem? E. Lotko zaznacza, iż, ogólnie rzecz biorąc, złudne odpowiedniki w językach dalekich ograniczają się do zapożyczeń z języków klasycznych 11. Jeżeli jednak mowa o złudnych odpowiednikach w językach bliskich, sytuacja jest bardziej skomplikowana, ponieważ poszczególne pokrewne języki stanowią odcienie tego samego koloru a tłumacz musi rozróżniać najmniejsze szczegóły tej kolorystyki. M. Wisłowska, tłumaczka na język polski, stwierdziła: Wiem z własnego i cudzego doświadczenia, że nałatwiej potknąć się nie na słowie trudnym, wyszukanym, należącym do terminologii specjalistycznej, lecz właśnie na tym najprostszym, nie budzącym podejrzeń, niby to znanym i zrozumiałym, ale czy to przez podobieństwo dźwiękowe, czy to przez afiliację znaczeniową stanowiącym właśnie niebezpieczną pułapkę 12. Potrzeba badania tego problemu jest więc widoczna przy tłumaczeniu czy przekładzie. 8 Živanović, Đ.: Granice możliwości w przekładzie. In: Przekład artystyczny. O sztuce tłumaczenia II. Wrocław: 1975, s Więcej na ten temat Orłoś, Z. T.: Polsko-czeskie związki językowe. Kraków: Polska Akademia Nauk Por. Lotko (1992) s Por. Lotko (1992) s Balcerzan, E.: Pisarze polscy o sztuce przekładu. Poznań: 1977, s

10 Ważne jest też zapoznanie się z takimi wyrazami nie tylko na poziomie językoznawczym czy w translatoryce, ale także przy nauce języka i w sferze komunikacji codziennej. Nowemu użytkownikowi języka bowiem może się wydawać, tak samo jak tłumaczowi, że niektóre wyrazy jakby wychodzą naprzeciw i są znane z bliskiego mu języka. Grozi niebezpieczeństwo niemałych nieporozumień, zakłóceń w komunikacji czy też niezręcznych sytuacji przy użyciu niewłaściwych odpowiedników. Przykładowo Polak, który chciałby prawić komplementy Czeszce, mówiąc: Ale Pani ładnie pachnie mógłby być narażony na wielkie nieporozumienie, gdyby adorowana przez niego kobieta z Czech próbowała wytłumaczyć sens tego zdania biorąc pod uwagę czeski zdradliwy odpowiednik páchne. Takich sytuacji, kiedy zdradliwe odpowiedniki mogą wprowadzić użytkowników języka w niezręczne sytuacje, jest wiele. Sporo przykładów sytuacji wziętych z życia można znaleźć w publikacji Z. Tarajło-Lipowskiej 13. Przykładowo można by zamienić toaletę (w czeskim záchod) za stronę świata (po polsku zachód). Albo też Polak mógłby oczekiwać Czecha miesiąc wcześniej niż on miałby zamiar przyjechać, gdyby umówili się w kwietniu, ponieważ květen (w Polsce maj) to nie to samo, co kwiecień (w Czechach duben), czy też Polak mógłby mieć nieprawdziwe mniemanie o systemie kościoła w Czechach, gdyby mu Czech powiedział, że policjant dał mu pokutę, w czeskim bowiem pokuta to mandat. Dla ilustracji umieściłam poniżej też kilka obrazków znajdujących się w tej publikacji, ponieważ jeden obraz mówi więcej niż tysiąc słów Z. Tarajło-Lipowska: Kapoan Naopak. O czeskim dla Polaków, być może mało zaawansowanych, ale mocno zainteresowanych. Wrocław 2000, s Ilustracje: Beata Zdęba. 10

11 2. Pojęcie faux amis de traducteur i dobór terminu Zajmując się podobieństwem czy złudnością wyrazów podobnych do siebie, potrzebuję dokonać wyboru spośród propozycji terminologicznych, którymi będę się posługiwać. Językoznawcy bowiem używają wielu terminów i nawet w środowisku tylko polskim znaleźć można w ich opracowaniach niemało rozbieżności. Emil Tokarz stwierdza, iż różnorodność nazewnictwa spowodowana jest stosunkowo niedawnym zainteresowaniem naukowym samym zjawiskiem, mimo iż sięga ono historii językowych kontaktów 15. Jeżeli chodzi o wyrazy same, to istnieje od razu kilka ich możliwych określeń, niektóre warianty obecnie używanych terminów przez językoznawców polskich i czeskich przytacza w swojej publikacji także Teresa Zofia Orłoś. Oprócz terminu fałszywi przyjaciele tłumacza, o którym będzie mowa w akapicie poniżej, Orłoś pisze jeszcze o terminach takich, jak homonim międzyjęzykowy (między innymi użyty został przez: Szałek-Neĉas 1993, Panĉíková 1992, Grosbart 1982), wyrazy zdradliwe w języku czeskim zrádná slova (m.in. Lotko 1992, Panĉíková 1992, Orłoś red. 2003), aproksymanty (Karpaczewa 1987), pułapki leksykalne (Tokarz 1994), pozorne ekwiwalenty (Leszczyński 1996, Orłoś 2000), złudne ekwiwalenty/ odpowiedniki (Grosbart 1982, Orłoś 2000) 16. Dla porównania Ryszard Lipczuk, zajmujący się podobieństwami między językiem polskim a niemieckim, wyróżnia obok siebie terminy takie, jak fałszywi przyjaciele tłumacza, homonimia międzyjęzykowa, złudne odpowiedniki, zdradliwe wyrazy, zwodnicze odpowiedniki, heterofemia międzyjęzykowa, relacje mylących podobieństw międzyjęzykowych, pułapki leksykalne, aproksymatyzmy czy też tautonimy 17. W języku francuskim już w latach dwudziestych zaczęto używać pojęcia faux amis de traducteur. Do językoznawstwa termin ten wprowadzili Maxime Koessler i Jules Derocquigny w ich pracy Les faux amis ou Les trahisons du vocabulaire anglais: Conseils aux traducteurs (1928). Edvard Lotko zaznacza, że termin fałszywi przyjaciele tłumacza doprowadził do węższego rozumienia problemu złudności wyrazów. W innych językach następnie zaczęto używać pojęć takich, jak false friends 15 Tokarz, E.: Pułapki leksykalne. Słownik aproksymantów polsko-chorwackich. Katowice 1998, s Red. Orłoś, Z. T.: Czesko- polska pozorna ekwiwalencja językowa. Kraków: Wydawnictwo UJ 2004, s Lipczuk, R.: Fałszywi przyjaciele tłumacza w słownikach niemiecko-polskich [online] [cyt. 5 kwietnia 2009]. Dostępne z < 11

12 of a translator (język angielski), Falsche Freunde des Übersetzers (język niemiecki), ložnyje druzja prevodĉika (język rosyjski) czy też falešní přátelé překladatele (język czeski) 18. Ze względu na użycie tego terminu na poziomie międzynarodowym i ze względu na jego pierwszeństwo historyczne w lingwistyce wydawać by się mogło, że termin ten najbardziej się zadomowi i w lingwistyce slawistycznej. W językoznawstwie polskim i czeskim jednak ostatnio przyjęte i naczęściej używane zostały głównie terminy: odpowiednik/wyraz złudny/zdradliwy/pozorny (zrádné slovo) 19. Kalki z francuskiego faux amis de traducteur w języku czeskim i polskim weszły w użycie w mniejszym stopniu i dlatego w mojej pracy używać będę wariantów bardziej zadomowionych. Edvard Lotko opowiada się za terminem zrádná slova ze względu na jego użycie teoretyczne, ale też z powodu możliwości derywacji różnych innych form (na przykład zrádnost slova/slov), co okazuje się przydatne podczas praktyki przekładu i tłumaczenia 20. Tak więc w mojej pracy używać będę terminów odpowiedniejszych w kontekście polskim: zdradliwe wyrazy, bądź złudne/pozorne odpowiedniki. Jeżeli chodzi o zjawisko (nie wyrazy same) to używać będę określenia pozorna ekwiwalencja, którym posługuje się między innymi Teresa Zofia Orłoś, czy uniwersalnym homonimia międzyjęzykowa, lub różnymi derywatami od powyżej wymienionych form. 3. Klasyfikacja złudnych odpowiedników Niejeden badacz języka starał się wprowadzić podział do świata pozornej ekwiwalencji. W zależności od badanych języków powstawały i nadal powstają różne klasyfikacje. Największą uwagę w tym rozdziale poświęcam klasyfikacji złudnych odpowiedników polsko-czeskich dokonanej przez E. Lotkę. W dalszym ciągu dla porównania pozwalam sobie przytoczyć kilka przykładów podziału według innych kryteriów, dokonanych na podstawie badań relacji języka czeskiego i francuskiego (O. Radina) i relacji czesko-angielskiej (J. Hladký). 18 Lotko, E.: Zrádná slova v polštině a ĉeštině (Lexikologický pohled a slovník). Olomouc: Votorbia 1992, s Używanie tych terminów proponują na przykład doświadczony językoznawca i badacz O.A. Wojtasiewicz (złudne odpowiedniki) czy L. Zaręba (odpowiedniki pozorne). 20 Por.: Lotko (1997):

13 Chyba najbardziej znaną i najbardziej obszerną klasyfikacją w kontekście słowiańskim jest klasyfikacja polsko-czeskich złudnych odpowiedników dokonana przez Edvarda Lotkę 21. Dzieli on złudne odpowiedniki na: 1. złudne odpowiedniki systemowe i tekstowe (zrádná slova systémová a textová) 2. częściowo i całkowicie złudne odpowiedniki (ĉásteĉně a celkově zrádná slova) 3. odpowiedniki złudne stylowo (stylově zrádná slova) 4. złudne odpowiedniki obcego pochodzenia (zrádná slova cizího původu) 5. odpowiedniki zdradliwe gramatycznie (mluvnicky tvarově zrádná slova) 6. pozorna ekwiwalencja w wymowie (výslovnostně zrádná slova) 7. odpowiedniki zdradliwe słowotwórczo (slovotvorně zrádná slova) 8. pozorna ekwiwalencja a kombinatoryka wyrazów (zrádnost a kombinatorika slov) 9. wyrazy złudne w tekstach poetyckich i wyspecjalizowanych (zrádná slova v básnických a odborných textech) 10. odpowiedniki zdradliwe pod względem stopnia potoczności (zrádná slova z hlediska spisovnosti nespisovnosti) Złudne odpowiedniki systemowe i tekstowe (zrádná slova systémová a textová) Tak samo jak leksemy są częścią całego systemu (langue) a zarazem poszczególnych tekstów (parole) to złudne odpowiedniki mogą być systemowe i tekstowe. Pozorna ekwiwalencja systemowa nie musi równać się pozornej ekwiwalencji tekstowej. Jak zauważa Lotko, tekst może zmniejszyć lub powiększyć czy też stworzyć zdradliwość wyrazu. Jako przykład podaje parę wyrazów czerstwy ĉerstvý. Pozorna ekwiwalencja występuje tylko wtedy, kiedy wyraz ten stoi w tekście obok rzeczowników typu chleb, pieczywo czy rogalik. W innych połączeniach (np.: czerstwy staruszek) wyraz ten w obu językach ma to samo znaczenie. Specjalnym typem złudności wyrazów pojawiającej się przy użyciu w tekście jest przypadek, kiedy podobne wyrazy w obu językach mają to samo znaczenie, ale inne 21 Klasyfikacja wzięta jest z publikacji: Lotko, E.: Zrádná slova v polštině a ĉeštině (Lexikologický pohled a slovník). Olomouc: Votorbia 1992, s Tłumaczenie terminów i definicji: moje. 13

14 użycie. Przykładowo wyraz ojciec otec używany w obu językach jest w innym kontekście. Polski ojciec często przy przekładzie na język czeski bywa tłumaczony jako otec nawet w sytuacjach, kiedy należało by użyć wariantów taťka, tatínek czy też táta. Tak więc zdradliwość wyrazów nie musi wypływać z samych różnic systemowych języka, może bowiem być też wynikiem konkretnego użycia danych wyrazów w tekście. Częściowo i całkowicie złudne odpowiedniki (částečně a celkově zrádná slova) Złudne odpowiedniki mogą tak samo jak wszystkie leksemy mieć jedno lub więcej znaczeń (monosemia, polisemia). Więcej jest jednak wyrazów wieloznacznych. Istnieją pary wyrazów, których pozorna ekwiwalencja jest całkowita (znaczenia się różnią całkowicie) i pary, których niektóre znaczenia się pokrywają, inne tworzą zdradliwe podobieństwo. Przykładem całkowicie złudnych odpowiedników są pary sklep sklep (piwnica obchod), schodek schodek (schod deficit), ciekawy těkavý (1. zvědavý, 2. zajímavý 1. niestały, 2. chem. lotny). Parą drugiego typu jest na przykład styk styk (1. dotyk, styk, 2. pomezí, 3. elektr. kontakt 1. stosunek, 2. styk, 3. ekon. obrót) czy spis spis (1. seznam, 2. sĉítání 1.dokument, 2. dzieło, 3. rzadziej spis). Złudne odpowiedniki mogą być nie tylko wyrazami wieloznacznymi, ale tak samo (choć rzadziej) homonimami. W większości wypadków chodzi o homonimię w jednym języku, to znaczy w języku polskim lub czeskim 22. Przykładem może być I para, II para pára (I pára, II pár 1. para, 2. mgła) lub staw I stav, II stav (1. rybník, 2. anat. kloub I 1.stan, 2. warstwa, II tekst. krosno). Podobnie może powstać pozorna ekwiwalencja na podstawie paronimii w ramach jednego języka. 22 Lotko uwzględnia oprócz tego jeszcze róznice między homonimami rodzimymi i homonimami obcego pochodzenia. Por. Lotko (1992) s

15 Odpowiedniki złudne stylowo (stylově zrádná slova) Niektóre wyrazy różnią się nie tylko pod względem znaczenia, ale też pod względem stylu. Przykładowo wyraz, który w języku polskim brzmi neutralnie, w języku czeskim może być nacechowany. Na przykład biedny bídný (1. chudý, nemajetný, 2. skromný, 3. nešťastný 1. ekspr. nędzny, 2. nikczemny). Różnice mogą także występować między użyciem w poszczególnych stylach funkcjonalnych (książk., daw., ekspr., itd.). Specjalnym przypadkiem jest pozorna ekwiwalencja stylowa, kiedy znaczenia się w dwu językach nie różnią, ale użycie w konkretnych stylach funkcjonalnych tak. Oto kilka przykładów: chory chorý (nemocný chory książk.), wiosna vesna (jaro - wiosna poet.), wadzić vadit (książk. przeszkadzać), wieczerza veĉeře (książk. neutr. kolacja). Na tego typu pułapki językowe trzeba zwrócić uwagę specjalnie przy tłumaczeniu tekstów. Mogą one bowiem doprowadzić do neutralizacji bądź przeniesienia tekstu do innego stylu funkcjonalnego, na przykład bardziej potocznego, poetyckiego, książkowego czy też archaicznego. Złudne odpowiedniki obcego pochodzenia (zrádná slova cizího původu) Specjalną kategorię złudnych odpowiedników stanowią wyrazy zapożyczone z innych języków. Pozorna ekwiwalencja między czeskimi a polskimi wyrazami zapożyczonymi wypływa często z faktu, iż w języku polskim wyrazy zapożyczone bywają zadomowione i zachowywują się jak inne wyrazy neutralne, zaś w języku czeskim przybierają one pewien odcień czy nacechowanie. Na przykład hamować hamovat, gdzie czeski odpowiednik brzmi raczej archaicznie. Fakt, że w języku polskim wyrazy obcego pochodzenia bardziej się zadomowiły nie wywołuje jednak pozornej ekwiwalencji nie tylko z punktu widzenia stylistyki, ale również z punktu widzenia znaczenia. Większy stopień zadomowienia bowiem w języku polskim powoduje wytwarzanie nowych znaczeń dla tego samego leksemu. Na przykład pilot nie znaczy tylko to samo, co pilot w czeskim, ale też televizní 15

16 ovládaĉ, navigátor czy průvodce, tak samo, jak gabinet nie jest tylko odpowiednikiem czeskiego kabinet, ale też ordinace. W języku polskim można też od wyrazów obcego pochodzenia łatwo tworzyć inne formy, które w ceskim nie mają odpowiedników. Na przykład od kasa kasowy, kasowość, kasjer, kasjerski, kasjerstwo i in. Odpowiedniki zdradliwe gramatycznie (mluvnicky tvarově zrádná slova) Częstą kategorią zdradliwości jest kategoria rodzaju rzeczowników obcego pochodzenia. W wypadkach, kiedy w języku polskim występuje rodzaj męski, w języku czeskim jest rodzaj żeński: bank banka, fresk freska, etap etapa, adres adresa, uniwersytet univerzita, gotyk gotika i in. Zdradliwość nasila się jeszcze wtedy, kiedy końcówki wyrazów są takie same, jak na przykład przy wyrazach pochodzenia francuskiego: bandaż bandáž, garaż garáž, montaż montáž i in. Kolejna pozorna ekwiwalencja zachodzi przy łączeniu wyrazów. Niemałym problemem jest dobranie właściwego przypadka łącząc czasownik z rzeczownikiem. W polskim chcemy czegoś (D), w czeskim chceme něco (B), w polskim żądamy czegoś (D), w czeskim žádáme něco (B), tak samo jak potrzebujemy/ dochowamy/ oczekujemy czegoś (D) a potřebujeme/ zachováme/ oĉekáváme něco (B). Problematyczne okazuje się jednak nie tylko łączenie czasowników, ale także przymiotników z rzeczownikami. Przykładowo w polskim są formy takie jak dostępny dla kogo, podobny do kogo czy adekwatny do czego, w czeskim zaś dostupný komu, podobný komu lub adekvátní ĉemu. Pozorna ekwiwalencja występuje też przy odmianie gramatycznej czy zmianie którejś z kategorii gramatycznych. Leksem w brzmieniu podstawowym wcale nie musi być zdradliwym w obu językach, ale przy użyciu w tekście i zmianie formy może owej zdradliwości nabyć. Przykładowo pójść pojít nie sprawia problemu. Ale w czasie przeszłym sytuacja jest inna a niezrozumienie pary poszedł pošel może nawet być przyczyną niemałego zamieszania. Porównajmy: Nasz pies poszedł. Náš pes pošel. Albo Muszę jeszcze trochę poczytać. Musím ještě trochu poĉítat Lotko wyróżnia w ramach odpowiedników zdradliwych gramatycznie jeszcze takie przypadki, kiedy pozorną ekwiwalencję wywołują podwójne formy w ramach jednego języka, najczęściej końcówkowe. Por. Lotko (1992) s

17 Pozorna ekwiwalencja w wymowie (výslovnostně zrádná slova) Ten typ pozornej ekwiwalencji sprawia kłopot głównie przy tłumaczeniu. Wyrazów, które mają odmienną wymowę jest niemało. Spośród nich wyróżnić na przykład można wyrazy obce, w których w języku polskim po r występuje bezdźwięczne [s], a w czeskim dźwięczne [z]: arsen arzén, arsenał arzenál, wersja verze, konwersacja konverzace. Po nosówce n znów występuje ta sama tendencja: intensywny intenzivní, basen bazén, konsonant [-so-] konsonant [-zo-] i in. I tak samo między dwoma samogłoskami w środku wyrazu: dysertacja [dyser-] disertace [dyzer-], resort [-so-] resort [-zo-], renesans [-sans] renesance [-zance] i in. Odpowiedniki zdradliwe słowotwórczo (slovotvorně zrádná slova) Zdradliwymi mogą okazać się także wyrazy o podobnej budowie słowotwórczej. Pozorna ekwiwalencja od form podstawowych może przenosić się także na formy od nich tworzone, formy pochodne. Na przykład wyraz pański w znaczeniu należący do pana/panów, typowy dla pana/panów jest podobny; pańskie maniery, pańskie zwyczaje panské manýry, panské zvyky. W języku czeskim jednak pánský może oznaczać także to samo, co w polskim męski; pánské prádlo bielizna męska, a z kolei pański w znaczeniu formy grzecznościowej w języku czeskim bezpośrednio nie występuje; Pański list nas zaskoczył. Váš dopis nás překvapil., Pańska sytuacja jest trudna. Vaše situace je těžká. Są jednak wypadki, w których formy podstawowe nie wykazują pozornej ekwiwalencji; ta pojawia się aż przy tworzeniu od nich form pochodnych. Na przykład para form podstawowych prać prát nie jest zasadniczo zdradliwa. Ale już formy pochodne praczka (czes. prádelna) praĉka (pol. pralka) mogą sprawiać niemałe kłopoty w zrozumieniu. Podobnie jak para pisać psát nie powinna się przy tłumaczeniu mylić, ale już wyrazy pochodne takie, jak opis, odpis, popis, přepis mogą być zdradliwe. Specjalnym przypadkem są pary złudnych wyrazów, które mają odmienną 17

18 podstawę słowotwórczą, ale przy tworzeniu nowych form zbliżyły się do siebie formalnie; na przykład nożyczki (od nożyce) nožiĉky (od noha). Pozorną ekwiwalencję w niektórych sytuacjach wywołują przedrostki i przyrostki, które łączą się z podobnymi formalnie czy znaczeniowo podstawami słowotwórczymi. Sytuację jeszcze bardziej komplikuje fakt, że często jest możliwość przyłączenia więcej przedrostków czy przyrostków; na przykład dziecięcy, dziecinny dětský, dětinský itp 24. Pozorna ekwiwalencja a kombinatoryka wyrazów (zrádnost a kombinatorika slov) Zdradliwość może być wynikiem odmiennej kombinatoryki słów (kolokacji) w obu porównywanych językach. Przejawem tego jest odmienne łączenie jednostek leksykalnych w całości syntagmatyczne terminologicznego lub nieterminologicznego charakteru. Dla porównania kilka przykładów: postawić pytanie položit otázku, górnolotny styl vysoký sloh, zła jakość špatná kvalita, wolna jazda pomalá jízda. Niektóre wyrazy mogą mieć w badanych językach takie samo znaczenie, ale ich kolokacja może się różnić. Przykładowo kostium kostým ma to samo znaczenie, ale w obu językach tworzy inne kolokacje. Polski odpowiednik jest bardziej łączliwy, może znaczyć nie tylko to samo, co czeskie kostým, ale występuje oprócz tego w połączeniach takich, jak kostium narciarski, gimnastyczny, kąpielowy. Różnice można obserwować przy nazwach charakteru terminologicznego; laboratorium ciepłe aktivní laboratoř, lakier piecowy vypalovací lak, ścierniwo niezwiązane volné brusivo, miałki piasek jemný písek itp. Ponieważ w języku polskim występuje silna tendencja do tworzenia nazw złożonych z więcej niż jednego wyrazu (polski jest językiem bardziej analitycznym niż język czeski), poprawna kombinatoryka wyrazów w języku polskim stanowi większy problem niż w języku czeskim Lotko podkreśla jeszcze wpływ diachronicznych zmian w języku na znaczenie poszczególnych prefiksów i sufiksów. Por. Lotko (1992) s Por. schematy kombinatoryki Lotko (1992) s

19 Wyrazy złudne w tekstach poetyckich i wyspecjalizowanych (zrádná slova v básnických a odborných textech) Trudne może się okazać tłumaczenie tekstów poetyckich, w których znaczną rolę odgrywa konotacja i gra znaczeniami. Dodatkowym utrudnieniem w próbie poprawnego przekładu poezji może być fakt, iż często podejmują się tego zadania nie tłumacze profesjonalni lecz poeci nieznający dokładnie języka oryginału. Często wybiorą oni rozwiązanie, które okazuje się tylko przepisaniem głoskowym 26. Jeżeli chodzi o teksty wyspecjalizowane to błędy popełniane najczęściej są z kategorii pójścia szeroką, ale ryzykowną, drogą niesprawdzania w słownikach. Andrzej Vollenagel w swojej publikacji Jak nie tłumaczyć tekstów technicznych podsumował to słowy: Chodzi tu mianowicie o tłumaczy, którzy nie znają danych słów, ale którym coś one niejasno przypominają, więc czy nie prościej dać przekład w przybliżeniu fonetycznie z oryginałem, niż grzebać się w słownikach? (Warszawa 1980: 81 82). Dla ilustracji: Pohon lisu je jednotkový przetłumaczono na Napęd prasy jest jednostkowy, co jest błędne. Poprawne tłumaczenie brzmi: Prasa ma napęd indywidualny. Tak więc przy tłumaczeniu tekstów poetyckich i wyspecjalizowanych praca ze słownikiem jest bardzo istotna. Odpowiedniki zdradliwe pod względem stopnia potoczności (zrádná slova z hlediska spisovnosti nespisovnosti) Badając zjawisko pozornej ekwiwalencji często językoznawcy ograniczają się tylko do języka oficjalnego. Okazuje się jednak, że wyrazy, które w jednym języku badanym są częścią języka oficjalnego a w drugim języku należą do języka potocznego, nie są wcale rzadkością. Często są to wyrazy obcego pochodzenia. Przykładowo szminka funkcjonuje w języku oficjalnym, ale šminka ma pewne nacechowanie i nie jest na takim samym poziomie oficjalności, co odpowiednik polski. Przy tłumaczeniu trzeba też się liczyć z regionalizmami, gwarami, dialektami i językiem środowiskowym. W akapitach powyżej przedstawiłam klasyfikację zdradliwych odpowiedników 26 Por. przykłady przekładów poetyckich: Lotko (1992) s

20 według Lotki (1992: 12 32). Jak już zaznaczyłam wcześniej, przedstawię też w skrócie niektóre z ciekawych grup wyróżnionych przez innych językoznawców. Podobnie wygląda klasyfikacja wyrazów zdradliwych według Teresy Zofii Orłoś, zajmującej się (tak samo jak Lotko) pozorną ekwiwalencją polsko-czeską. W słowniku z roku 2003 opisuje ona między innymi czesko-polskie pułapki frazeologiczne; osobno zajmuje się wyrażeniami, porównaniami i zwrotami. Przy pozornej ekwiwalencji fleksyjnej wyróżnia formy dopełniacza i celownika liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego i liczbę mnogą mianownika rodzaju męskiego. Osobno zwraca też uwagę na pozorną ekwiwalencję rodzajową, czeskopolskie pułapki słowotwórcze, złudność pewnych form stopniowanych przymiotników czeskich i polskich, czeskie czasowniki dwuaspektowe i ich polskie odpowiedniki niedokonane i dokonane, złudność pewnych czeskich i polskich nazw geograficznych, i podobnie jak Lotko zwraca też uwagę na pułapki leksykalne jak również na różnice w wymowie i pisowni czeskich i polskich wyrazów obcych. Otomar Radina, badający relacje języka czeskiego i francuskiego, w świecie pozornej ekwiwalencji zwraca uwagę między innymi na wyrazy złudne pod względem realiów. Osobną grupę według niego stanowią zdradliwe nazwy geograficzne. Jeżeli chodzi o relacje języków, które nie są spokrewnione, ogranicza on zdradliwość w wielkim stopniu do wyrazów zapożyczanych i obcych z drugiego języka. Podobnie jak E. Lotko, zauważa, że niektóre wyrazy są zdradliwe całkowicie, a niektóre tylko częściowo. Gdzie E. Lotko mówi o zdradliwości słowotwórczej, O. Radina mówi o zdradliwości rozgałęzionej. Poświęca też niemały akapit na zagadnienia związane z użyciem prefiksów i sufiksów 27. Josef Hladký, badający relacje języka angielskiego i czeskiego, podobnie wyróżnia wyrazy zdradliwe pod względem znaczenia, ortografii, formy; stwierdza, że wyrazy zdradliwe bywają zapożyczeniami z angielskiego, które przeszły bezpośrednio do języka czeskiego, albo też pośrednio przez język trzeci. Najczęściej jednak bywają to wyrazy, które są obcego pochodzenia jak w języku angielskim, tak czeskim i w obu wypadkach są zapożyczone z języka trzeciego, często z języków klasycznych. Tak więc niektóre kryteria podziału się pokrywają, ale musimy też być 27 Por.: Radina, O.: Zrádná slova ve francouzštině. Praha: SPN 1978,

21 świadomi różnic wynikających z badania innego materiału językowego; E. Lotko bada dwa języki słowiańskie, O. Radina porównuje język czeski z grupy słowiańskiej z językiem francuskim z grupy języków romańskich, a J. Hladký porównuje język czeski z angielskim, z grupy języków germańskich. 21

22 4. Śląsk Cieszyński fenomen nie tylko geograficzny Jo nima Ĉech ani Polok, jo je Ligocan. Jan Grabowski 28 W poniższym rozdziale pokrótce przedstawię środowisko, w którego kontekście będę się zajmować złudnymi odpowiednikami. Znajomość tła historycznego i zróżnicowania językowego na tym terenie jest przydatna do zrozumienia przedmiotu mojego badania. Zaolzie, czyli teren przygraniczny, część Śląska Cieszyńskiego leżąca po czeskiej stronie Olzy, to specyficzny obszar mający swoje miejsce między czeskimi województwami. Często mówi się o Województwie Morawskośląskim w związku z bliższym określeniem położenia geograficznego danego miejsca. Obywatele tego terenu mają własną kulturę, folklor, gwarę, ale także, co jest ważnym elementem, własną tożsamość. Ludzie tutaj żyjący często nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, czy są bardziej Czechami, czy Polakami. Czują jednak przywiązanie do swojego kraju rodzinnego i nierzadko odpowiedzią na pytanie o ich narodowość byłoby: Jo je tu z tela, jo je Ślónzok. Bardzo trafnie potrafił przedstawić tę sytuację Bronisław Liberda, artysta zaolziański, autor kilkuset rysunków Grabowski, J.: Komorní Lhotka, Ligotka Kameralna (Fotografie z let ). Ĉeský Těšín: Regio, Ilustracja: Bronisław Liberda, ze zbioru Szóstka wygrywa. Ĉeský Těšín: Kongres Polaków w RC,

23 Dane geograficzne i historyczne Kroki? Ciche, regularne, nieregularne, podobne do skoków, innym razem znowu skradające się, dumne, ciche... To po Ziemi Cieszyńskiej kroczy historia... Kiedy to wszystko powstało? Zamknij oczy a wszystko znów zobaczysz... Gęste nieprzebrane lasy nad rzeką pełną ryb, wzgórza z małymi i obwarowanymi grodziskami 30. Śląsk Cieszyński (w języku czeskim Těšínské Slezko lub Těšínsko), to terytorium byłego Księstwa Cieszyńskiego, które po 1920 r. zostało podzielone pomiędzy nowo utworzone państwa Polskę i Czechosłowację. Teren ten był w historii częstym jabłkiem niezgody pomiędzy państwami okolicznymi. Poniżej w skrócie przedstawiam historię Śląska Cieszynskiego do 1918 roku; szczególną uwagę zaś poświęcam historii międzywojennej (i roku 1920) tego terenu, ponieważ te momenty odegrały ważną rolę w utworzeniu dzisiejszego podziału geograficznego tak samo jak rozwoju językowego mającego miejsce do dziś dnia. Jako główne źródło informacji posłużył mi Krótki zarys historii Śląska Cieszyńskiego Józefa Szymeczka i Romana Kaszpera. Pod koniec wieku IX terytorium Śląska Cieszyńskiego najprawdopobniej należało do Państwa Wielkomorawskiego Mojmirowiczów, etnicznie jednak, według Geografu Bawarskiego, ten teren zamieszkiwali nie Morawianie, a Opolanie i Wiślanie. Po walkach pomędzy Przemyślidami a Piastami mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego włączyli się na trwałe w organizację państwa polskiego. Wtedy też wybudowano gród władcy, Cieszyna, połączony z kościołem i rotundą. Po śmierci księcia opolskiego Władysława zostało utworzone samodzielne Księstwo Cieszyńskie; pierwszym księciem cieszyńskim był od 1290 roku Mieszko, który otrzymał ziemię cieszyńską i oświęcimską i rozpoczął w ten sposób linię cieszyńskich Piastów, która trwała aż do 1653 roku. Ponieważ od 1138 roku miało miejsce rozbicie dzielnicowe Polski, Mieszko uzyskuje wsparcie króla czeskiego Wacława II. A w roku 1305 sojusz ten został jeszcze wzmocniony przez zawarcie ślubu pomiędzy Violą (córką Mieszka) a Wacławem III 30 red. Cichá, I.: Olza od pramene po ujście. Ĉeský Těšín: Region Silesia 2000, s

24 (synem Wacława II). Formalna przynależność do państwa czeskiego została przypieczętowana przez Kazmierza I, który przyjął w 1327 roku zwierzchność lenną króla czeskiego Jana Luksemburczyka. W tym okresie tworzył się dwór książęcy Księstwa Cieszyńskiego, wtedy też nastąpiła fala kolonizacji niemieckiej, później zaś przeważała kolonizacja słowiańska. Nastąpiła także druga fala kolonizacji kolonizacja wołoska. Po śmierci ostatniej przedstawicielki Piastów cieszyńskich Elżbiety Lukrecji Księstwo jako odumarłe lenno Korony czeskiej było pod władzą Habsburgów. Pierwsza połowa XIX wieku to okres rozwoju przemysłowego, ale także ważnych zmian społecznych i kulturowych. Od połowy XIX wieku przebiegł dosyć skomplikowany proces tworzenia świadomości narodowej Czechów, Polaków i Niemców żyjących na tym terenie. Doszło do konfliktów politycznych i językowych; powstał ruch narodowy polski i czeski. Oba najpierw miały za zadanie wyprzeć germanizację z tego terenu głosząc wspólnotę słowiańską, później jednak okazały się wrogie także wobec siebie nawzajem 31. Nieprzyjazne stosunki Czechów i Polaków, względnie Niemców, przeniosły się również na wiek XX a ich kulminacją był spór o Śląsk Cieszyński po I wojnie światowej. W okresie międzywojennym wydarzyło się od razu kilka ważnych momentów, które zaważyły na rozwoju Śląska Cieszyńskiego. Po rozpadzie monarchii austrowęgierskiej miał miejsce charakterystyczny czechosłowacko-polski spór. W październiku 1918 roku powstała Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego, reprezentacyjny organ polskiej ludności. Czeskim organem był Zemský národní výbor pro Slezsko. Powstało też ugrupowanie polityczne Ślązakowcy, które proponowało utworzenie samodzielnego państwa ze Śląska Cieszyńskiego. W listopadzie 1918 roku podpisana została tymczasowa umowa, z powodu narastających napięć miał odbyć się plebiscyt, nie doszło jednak do niego wedle woli obu stron. Ostateczna decyzja o podziale Śląska Cieszyńskiego zapadła 28 lipca 1920 w arbitrażu konferencji ambasadorów w Paryżu. Republice Czechosłowackiej przypadł cały karwiński region węgielny oraz kolej bogumińsko-koszycka. Miasto Cieszyn zostało podzielone na dwie części; po stronie czeskiej powstało nowe miasto: Ĉeský Těšín. Śląsk, który znalazł się po drugiej (czeskiej) stronie Olzy, nazwali Polacy Zaolziem. Doszło 31 Szymeczek, Kaszper podkreślają tutaj przewagę ruchu polskiego nad czeskim. Ważne było powstawanie czytelni, wydawanie książek polskojęzycznych, powoli udało się wyprzeć jazyk niemiecki z administracji. To jednak sprowokowało nastroje antypolskie jak ze strony Niemców, tak Czechów. 24

25 do zasadniczych zmian składu narodowościowego społeczeństwa. Z powodu nierównego traktowania obywateli doszło do zasadniczego ubytku ludności polskiej. W roku 1921 miała miejsce próba porozumienia, potwierdzenia wspólnych granic, nawet zobowiązania się do tłumienia wrogiej propagandy. Nie doszło jednak do ratyfikacji tej umowy. Dopiero w 1925 roku podpisana została umowa regulująca sprawy mniejszości; rozwinęła się polska działalność kulturalna, powstało około 180 polskich organizacji kulturalno-oświatowych, młodzieżowych i innych. W latach trzydziestych XX wieku doszło jednak do naruszenia związków polskoczechosłowackich. W roku 1934 Polska i Niemcy podpisały pakt o nieagresji, co spowodowało niezadowolenie ze strony czechosłowackiej dyplomacji. Niektóre kręgi polityczne domagały się dołączenia Zaolzia do Polski, w roku 1937 został założony nawet Związek Polaków w Czechosłowacji, który przedstawił konkretne żądania autonomii. W roku 1938 rząd czechosłowacki przedstawił projekt nowej ustawy o mniejszościach narodowych w Czechosłowacji, nie doszło jednak do rozwiązania problemu, ponieważ projekt ten spotkał się z powszechną dezaprobatą. Powyżej przedstawiłam w skrócie najważniejszą historię Śląska Cieszyńskiego do okresu międzywojennego. Losy tego terenu były jednak skomplikowane i w późniejszych dekadach. Doszło na przykład do zajęcia Zaolzia przez Polskę czy okupacji przez Niemcy. Wszystkie te wydarzenia historyczne miały znaczący wpływ na kształtowanie ludności zaolziańskiej, jej kultury, ale także, co jest ważne, wpłynęły znacząco na dyferencjację języka. Zróżnicowanie językowe na Śląsku Cieszyńskim Zaolzie znane jest w Republice Czeskiej między innymi z gwary tam używanej, którą często zwie się po naszymu. Językowym stereotypem Zaolziaka jest osoba dwujęzyczna. Jak określiła to Janina Labocha: Cechą charakterystyczną ludności polskiej, zamieszkałej w pasie przygranicznym w Republice Czeskiej, jest jej dwujęzyczność 32. Jak mówi Labocha, ważnymi momentami historycznymi przy rozwoju języka na tym terenie był ruch odrodzenia narodowego w roku 1848, 32 Labocha, J.: Polszczyzna w pasie przygranicznym. In:Konsekwencje sąsiedztwa polsko-czeskiego dla rozwoju języka i literatury (red.zbioru Orłoś, Damborský) Wrocław: UW 1997, s

26 kiedy ukształtowało się pojmowanie rodzimej gwary po naszymu jako ważnego składnika polszyczyzny etnicznej i miała miejsce szeroka działalność polska kulturalnooświatowa; jak też już wyżej wymieniony rok 1920, kiedy to Śląsk został podzielony na część czeską (Zaolzie) i część polską. Od tego momentu doszło do znacznej dyferencjacji gwary na tym terenie gwara, która dotychczas była wspólną dla całego Śląska, podzieliła się na gwarę zaolziańską (po stronie czeskiej) i gwarę cieszyńską w Polsce. W gwarze zaolziańskiej widoczne są wpływy języka czeskiego w wymowie, fleksji, jak również w leksyce. W wymowie przykładowo widać tendencję do używania ř frykatywnego w wyrazach typu morze, trzeba, co jest widoczną naleciałością czeską. Czeskie wpływy widać też przy akcentowaniu przyimków w wyrażeniach typu przed szkołą, i w akcentowaniu wyrazów w ogóle w sposób czeski. Jeżeli chodzi o fleksję, na uwagę zasługują zmiany rodzaju rzeczowników pod wpływem czeskim, na przykład zaolziańscy Polacy kupują te dorte zamiast ten tort, albo jedzą te ogórke zamiast ten ogórek. Wpływy czeszczyzny na słownictwo Polaków zaolziańskich przejawiają się używaniem zapożyczeń z różnych dziedzin życia, zwłaszcza z czeskiego życia publicznego, kulturalnego, oraz terminologii zarówno potocznej jak i naukowej. Ważną grupę zapożyczeń stanowią również zapożyczenia różnych typów o wartościach modalnych i przysłówkowych, które służą do odzwierciedlenia postawy nadawcy, należą tam wyrazy typu wubec, przesnie, klidnie, czy zapożyczenia czasowników wyrażyjących postawy modalne czy oceny takich, jak przekwapić, obdziwować, pochybować. Przyczyny zapożyczania właśnie tych wyrazów wyjaśnia Lambocha słowy: Wyrazy modalne oraz inne elementy językowe, służące do wyrażania postaw, emocji i perswazji, są zapożyczane z języka czeskiego do mowy zaolziańskich Polaków z dwóch przyczyn. Z jednej strony gwara ludowa nie dysponuje odpowiednimi środkami językowymi, które współcześnie mogłyby wyrazić wszelkie odcienie zachowań komunikacyjnych, z drugiej zaś strony czeskie wzorce komunikacyjne są dostępne na co dzień, polskie natomiast zbyt odległe i obce naturalnemu sposobowi porozumiewania się zaolziańskiego Polaka. Stąd też wypowiedzi gwarowe nabierają czeskiego kolorytu 33. Gwara zaolziańska nasysona więc jest wpływami czeskimi, różni się zatem 33 Labocha (1997):

27 od gwary cieszyńskiej w Polsce jakościowo. Jak zaznacza Labocha różnica między gwarą cieszyńską w Polsce i gwarą zaolziańską ma charakter nie tylko jakościowy, ale również funkcjonalny. Gwara zaolziańska pełni bowiem funkcję odpowiadającą odmianie potocznej języka 34 a gwara cieszyńska w Polsce rozwijała się podobnie jak inne gwary polskie, wchodząc w kontakt z polszczyzną ogólną i ulegając procesom integracyjnym 35. Ta specyficzna sytuacja pogranicza sprzyja różnym badaniom porównawczym, językoznawczym i socjolingwistycznym. W części praktycznej mojej pracy przeprowadzam jedno z takich badań; badanie dotyczące zjawiska pozornej ekwiwalencji. 34 Tamże. 35 Labocha (1997):

28 III. Część praktyczna 5. Wstęp do badania językowego, problemy i hipotezy badawcze W następującym rozdziale przedstawię cel mojego badania, pytanie badawcze, na które postaram się znaleźć odpowiedź, i sformułuję problemy badawcze. Przedmiot i przyczyna moich badań Przedmiotem moich badań jest rozumienie homonimów międzyjęzykowych przez studentów polskiego liceum ogólnokształcącego na Zaolziu. Wybrałam ten problem, ponieważ sama jestem absolwentką wymienionego liceum; z powodu posiadania własnego doświadczenia problematyka dwujęzyczności mnie interesuje. Jak już zaznaczyłam powyżej, Zaolzie jest specyficznym terenem z racji jego uwarunkowań historycznych i językowych, dlatego warto przeprowadzić badania porównawcze. W związku z tym terenem swoją uwagę poświęcam rozumieniu zdradliwych odpowiedników, bowiem uważam, iż w takim kontekście problem poprawnego rozumienia dwu podobnych języków i odróżnienia odcieni tego samego koloru, o jakich mówi Lotko 36, jest jeszcze bardziej wyraźny niż przy którychkolwiek innych kontekstach językowych. Celem mojej pracy jest odpowiedzieć na problemy badawcze opisane w akapicie poniżej. Problemy badawcze Według M. Łobockiego podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów(...) badawczych 37. Twierdzi on też, że na ogół wszyscy metodologowie zgadzają się, iż z pytań badawczych należy wykluczyć wszelkie pytania, których celem jest 36 Lotko (1992) s Łobocki, M: Metody badań pedagogicznych. Warszawa: PWN 1978, s

29 otrzymanie gotowych odpowiedzi od innych osób, a nie na drodze własnych poszukiwań i badań 38. Pytania, które stawiane są z zamiarem otrzymania na nie gotowych odpowiedzi od innych osób, w odróżnieniu od problemów badawczych nazywane są problemami informacyjnymi. Takie pytania mogą być ważne do sformułowania problemu badawczego, jednak trzeba być świadomym, na jakim etapie tworzenia problemu się znajdujemy. M. Łobocki definiuje problemy badawcze jako pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych 39. Kryteriami poprawnego formułowania problemów badawczych są wedle M. Łobockiego: precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych, usytuowanie problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych i ich empiryczna sprawdzalność 40. Według T. Pilcha problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie naszych zainteresowań 41. Problemem głównym mojej pracy jest pytanie: Na ile studenci liceum ogólnokształcącego na Zaolziu rozumieją polsko-czeskie homonimy międzyjęzykowe? Problemami szczegółowymi są w mojej pracy pytania dotyczące zależności poszczególnych typów błędów popełnionych w kwestionariuszu, który jest podstawą do moich badań, od kontekstu językowego, w jakim się respondent znajduje. Czyli moimi pytaniami szczegółowymi są: 1. Jaka jest zależność pomiędzy poszczególnymi typami błędów popełnionych w zadaniach dotyczących pozornej ekwiwalencji a językiem, jakim najczęściej respondenci rozmawiają w domu? 2. Jaka jest zależność pomiędzy poszczególnymi typami błędów popełnionych w zadaniach dotyczących pozornej ekwiwalencji a tym, czy respondent ma kontakt z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym? 3. Jaka jest zależność pomiędzy poszczególnymi typami błędów popełnionych w zadaniach dotyczących pozornej ekwiwalencji a faktem, że respondent ma rodzinę mieszkającą w Polsce? 38 Tamże, s Tamże. 40 Tamże s Pilch, T.: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa: Żak 1995, s

30 4. Jaka jest zależność pomiędzy poszczególnymi typami błędów popełnionych w zadaniach dotyczących pozornej ekwiwalencji a faktem, że respondent spędza czas z przyjaciółmi rozmawiającymi czysto po polsku lub spędza przynajmniej raz na rok czas w Polsce? 5. Które z błędów były popełniane najczęściej w ramach zadań leksykalnych, frazeologicznych i gramatycznych? Które z błędów były najczęściej popełniane ogólnie? Zagadnienie poszczególnych typów błędów zostanie bliżej sprecyzowane przy omawianiu struktury kwestionariusza samego. Hipotezy badawcze Jak stwierdza M. Łobocki, skuteczne przeprowadzenie badań naukowych (...) wymaga oprócz sformułowania problemów badawczych także wysunięcie hipotez roboczych 42. Czym jest hipoteza robocza i hipoteza w ogóle? W. Zaczyński określa hipotezę roboczą jako pierwszą propozycję odpowiedzi na pytanie zawarte w problemie badawczym. Stanowi ona drogowskaz naukowego poszukiwania 43. T. Pilch dla określenia hipotezy używa definicji T. Kotarbińskiego: Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (...) na podstawie danych wyjściowych 44. Wedle M. Łobockiego zaś hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań 45. Zdaniem M. Łobockiego hipoteza robocza powinna spełniać ściśle okreśone warunki: musi dać się zweryfikować; powinna wyrażać związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi); powinna być przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym; jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji 42 Łobocki (1978): s Zaczyński (1995): Patrz: zmianka Kotarbińskiego In Pilch (1995): s Łobocki (1978): s

31 i doświadczeń badacza; powinna być twierdzeniem wyrażonym jednoznacznie i w sposób możliwie uszczegółowiony 46. Moimi hipotezami roboczymi są: 1. Respondenci, którzy rozmawiają w domu gwarą mają większy problem przy rozumieniu dystynkcji pomiędzy polsko-czeskimi leksykalnymi i frazeologicznymi odpowiednikami pozornymi i popełniają w nich więcej błędów niż osoby rozmawiające w domu czysto po polsku lub czesku. 2. Respondenci, którzy mają kontakt z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym popełniają mniej błędów przy rozumieniu polsko-czeskich homonimów międzyjęzykowych niż respondenci, którzy kontaktu z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym nie mają. 3. Respondenci, którzy mają rodzinę mieszkającą w Polsce, mają mniejszy problem ze zrozumieniem frazeologizmów i leksykalnych homonimów międzyjęzykowych niż respondenci, którzy rodziny mieszkającej w Polsce nie mają. 4. Respondenci, którzy przynajmniej raz w roku spędzają czas w Polsce lub mają kontakt z kolegami, z którymi rozmawiają tylko po polsku, popełniają mniej błędów leksykalnych i frazeologicznych niż osoby, które nie spędzają przynajmniej raz w roku czasu w Polsce i nie mają kolegów, z którymi rozmawiają tylko po polsku. 5. Najwięcej problemów w rozumieniu polsko-czeskich homonimów międzyjęzykowych respondentom sprawiają frazeologizmy oraz niektóre formy gramatyczne, które w gwarze zaolziańskiej wżyte są w formie czeskiej. 6. Spośród błędów gramatycznych największy problem sprawiają respondentom złudności dotyczące kategorii rodzaju. 46 Por.: Łobocki (1978): s

32 6. Kwestionariusz użyty do moich badań Do mojej pracy wybrałam metodę badania ilościowego: kwestionariusz. W tym akapicie w skrócie przedstawię jego strukturę, cały się znajduje na stroniach Wszystkie zadania zostały sprawdzone według słowników T. Z. Orłoś 47. Kwestionariusz składa się z dwu głównych części. Pierwsza część dotyczy kontekstu językowego respondentów. Najpierw osoby badane mają odpowiedzieć na pięć pytań alternatywnych, które sprawdzają między innymi język, jakim rozmawiają w domu czy ich czucie narodowościowe. Następnym zadaniem pierwszej części jest zadanie koniunktywne, gdzie respondenci wybierają wszystkie prawdziwe stwierdzenia spośród trzynastu. To zadanie bada, jaki kontakt z językiem polskim mają badane osoby, na przykład czy obcują z językiem polskim tylko w szkole, czy słuchają polskiego radia, oglądają polskie programy telewizyjne lub czytają polską prasę. Druga część to część składająca się ze trzech typów zadań językowych: leksykalnych, frazeologicznych i gramatycznych. Dalej są one podzielone według poszczególnych typów zadań czy problemów językowych. Części A, B i C to zadania dotyczące złudnych odpowiedników leksykalnych. W części A respondenci wybierają z trzech możliwych odpowiedzi najbliższy odpowiednik polski użytego w zdaniu zdradliwego wyrazu czeskiego. Część B to zadania na tej samej zasadzie, jak część A, różnica polega na tym, że respondenci wybierają na przemian pomiędzy polskimi i czeskimi odpowiednikami wyrazów zdradliwych drugiego języka. W części C osoby badane mają za zadanie rozpoznać wartość semantyczną poszczególnych wyrazów i wybrać ze czterech możliwości jedną nie pasującą do pozostałych, przy czym wyrazy, z których trzeba wybrać są pozornymi ekwiwalentami. Części D i E są zadaniami sprawdzającymi wiedzę osób badanych na temat pułapek frazeologicznych. W części D należy odpowiedzieć na kilka pytań alternatywnych czy dane sformułowania frazeologiczne są poprawne, czy nie. Część E natomiast wymaga rozpoznania polskiego odpowiednika czeskiego frazeologizmu i dokonania poprawnego wyboru z trzech możliwych odpowiedzi. Ostatnie cztery części: F, G, H oraz I to zadania dotyczące złudności gramatycznych. Osobno poświęciłam uwagę problemowi różniących język 47 Zadania wybierane zostały na podstawie słownika red. Orłoś, Z. T.: Czesko- polska pozorna ekwiwalencja językowa. Kraków: Wydawnictwo UJ 2004 i Orłoś, Z. T.: Czesko polski słownik zdradliwych wyrazów i pułapek frazeologicznych. Kraków: Wydawnictwo UJ

33 polski i czeski zasad tworzenia stopnia wyższego i najwyższego przymiotnika w poszczególnych przypadkach. To jest jedyne zadanie (część F) formułowane jako pytanie otwarte w moim kwestionariuszu. A jednak, praktycznie zachowuje się ono jako pytanie zamknięte, ponieważ respondent decyduje tylko o użyciu lub nieużyciu formy analitycznej czy opisowej i wpisuje jego zdaniem poprawną formę stopnia wyższego i najwyższego danych przymiotników. Część G sprawdza, czy osoby badane używają poprawnych form końcówek w dopełniaczu i celowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego oraz form liczby mnogiej. Przykłady wybrane są według tego, co moim zdaniem może sprawiać kłopoty ze względu na odmienne formy słyszane przez respondentów na co dzień w języku czeskim. Jeżeli chodzi o kategorię rodzaju to użytkownicy gwary zaolziańskiej, jak już wspominałam w części teoretycznej, często posługują się czeskimi formami. Zadania pytające o rodzaj polskich odpowiedników wyrazów podanych w języku czeskim umieściłam w części H, są one pytaniami zamkniętymi, respondenci wybierają tylko spośród trzech możliwości kategorii rodzaju. Ostatnia część część I to znów pytania alternatywne. Tutaj należy zdecydować, czy zdania podane są sformułowane poprawnie. W zdaniach tych zostały użyte formy, o których ogólnie wiadomo, że sprawiają kłopoty; mianowicie chodzi o prawidłowe połączenie wyrazów używając poprawnego przypadka. Sprawdzane są problematyczne połączenia wyrazowe typu przeczenie z dopełniaczem a nie z biernikiem. Jak mówi M. Chráska, jedną z podstawowych zasad stworzenia dobrego kwestionariusza jest, że kwestionariusz nie powinien być zbyt obszerny 48. Dlatego przy konstruowaniu mego kwestionariusza rozważałam dokładną ilość zadań. Wszystkich zadań językowych razem jest 29, leksykalnych jest 18, frazeologicznych 11, zaś gramatycznych 30. Jak już powiedziałam powyżej, większość pytań to pytania alternatywne lub zamknięte. Jest tak z powodu możliwości sprawniejszego uporządkowania odpowiedzi przy przeprowadzaniu analizy danych. 48 Chráska (2007): s

34 Część pierwsza kontekst językowy Proszę w zestawie pytań z poniższych możliwości wybrać jedną odpowiedź najbardziej zgodną z rzeczywistością. 1) W domu rozmawiamy najczęściej: a) po polsku b) po czesku c) gwarą 2) Bardziej się uważam za: a) Polaka/ Polkę b) Czecha/ Czeszkę c) nie wiem 3) Czy jest ktoś w najbliższym kręgu rodzinnym, z kim rozmawiasz czysto po polsku? TAK NIE 4) Masz rodzinę, która mieszka w Polsce? TAK NIE 5) (Pytanie dotyczy Cię tylko wtedy, jeżeli na pytanie nr 4. Twoja odpowiedź była TAK ) Czy jesteś w kontakcie z Twoją rodziną mieszkającą w Polsce? TAK NIE W następnym zestawie proszę wybrać wszystkie możliwości zgodnie z rzeczywistością. Z językiem polskim mam kontakt tylko w szkole. Oglądam polską telewizję. Słucham polskiego radia. Czytam polskie czasopisma. Znam więcej bajek po polsku niż po czesku. Prenumeruję czasopismo polskojęzyczne. Odwiedzam strony internetowe w języku polskim. Słucham polskich piosenek. Czytam książki w języku polskim, które nie są na liście lektur obowiązkowych w szkole. Przynajmniej raz na rok spędzam czas w Polsce (uwaga!! nie liczą się zakupy na torgu w Cieszynie i podobne jednodniowe przechadzki koło granicy) Spędzam czas z kolegami, którzy rozmawiają ze mną czysto po polsku. Oglądałem/am (oglądam) polskie Dobranocki częściej niż czeskie Veĉerníĉky. Chodzę na zajęcia pozalekcyjne, kółka nie organizowane przez szkołę, w których prowadzący rozmawia z nami czysto po polsku. 34

35 Część druga zadania językowe 1. Poprawne odpowiedzi należy zaznaczać krzyżykami w poszczególnych kwadratach. Jeżeli dojdzie do pomyłki, proszę zarysować cały kwadrat, po czym zrobić krzyżyk raz jeszcze w poprawnym polu. 2. Proszę o uważne czytanie poleceń!!! Zadania bywają różnie sformułowane! 3. Proszę o samodzielne rozwiązywanie zadań kwestionariusze mają to do siebie, że nikt Wam za błędną odpowiedź nie postawi złej oceny. Proszę jednak się starać i odpowiadać na te pytania konsekwentnie. Dziękuję. A. Proszę wybrać w poniższych zadaniach odpowiedzi najbardziej pasujące do poszczególnych zdań, które są odpowiednikami czeskich wyrazów w nawiasach. 1) Co tam... (vyráběli)? 2) Z naszego okna mamy piękny... (výhled) wyrabiali produkowali robili widok wygląd pogląd 3) W nowej pracy będą nam podwyższać...(plat). 4) Czekaliśmy nad morzem na... (odliv) płat płacę gadżet odpływ odpłyn odlew B. Proszę podać najbliższy możliwy odpowiednik zakreślonego wyrazu. 6) Kupiłam czerstwy chleb. 7) Ania jest bardzo uprzejma. ĉerstvý zdravý starý upřímná milá pravdomluvná 8) To byla pouze běžná útrata. 9) Upekla chleba v troubě. utrata śmierć wydatek w trąbie w piekarniku w piecu 10) Líbí se mi na něm jeho šlechetné pudy. 11) Stwierdziłam, że Ania raczkuje. pędy popędy skłony ráĉkuje chodi po ĉtyřech kulhá 12) Żeby wywiad był rzetelny, trzeba dobrze postawić pytania. 13) Jego postępowanie to sama obłuda. zřetelný spolehlivý ĉitelný obluda přetvářka lež 14) Ania przez całe popołudnie pykała. 15) Daj mi tę przykrywkę, potrzebuję właśnie tej! pykala šila na stroji bafala přikrývku pokrývku poklici C. W tym typie zadań proszę zaznaczyć możliwości nie pasujące do reszty wyrazów. 16) poprawa poprava oprava náprava 17) słuszny slušný opodstatněný mający rację 18) sprzężenie spojení zpřežení vazba 19) stryczek stryj strýĉek wujek 35

36 D. Czy podkreślone frazeologizmy i połączenia wyrazów są poprawnie sformułowane? TAK NIE 20) Nie kupuj zająca w worku. 21) Nabrał wody w usta. 22) Popatrz prawdzie w oczy! 23) Ania wygrała na całej linii z Arkiem. 24) Schwytałam Arka przy czynie. 25) Herbert gapił się jak cielę na malowane wrota. E. Spośród podanych możliwości wybierz odpowiedni polski frazeologizm, który najbardziej odpowiada czeskiemu frazeologizmowi. 26) Mám hlad, že bych snědl i vola na posezení. konia z kopytami woła z całym stadem krowę i woła naraz 27) Kouká jako když spadl z višně.; wygląda... jak świeżo wyorana mysz jakby zjechał tu z księżyca jakby się urwał z choinki 28) Podobají se jako vejce vejci.; Są podobni, jak... dwa kurze jajka dwie krople wody dwa płatki śniegu 29) Už by koneĉně mohl natáhnout baĉkory! wyciągnąć kopyta zastukać w trumnę naciągnąć kończyny 30) Má pevnou půdu pod nohama.; Ma... pod nogami. pewny grunt twardą ziemię dobry grunt F. W następnych zadaniach sformułuj polskie odpowiedniki tak samo, jak zostały sformułowane (odmienione) przykłady czeskie. Użyj poprawnych form drugiego i trzeciego stopnia (uwaga na formy analityczne) 1) spontánní (nej) spontánnější spontaniczny ) chtivý (nej) chtivější chciwy ) hloupý (nej) hloupější głupi G. W poniższych zadaniach wybierz poprawną formę (4 6: D., l. poj, r. męs; 7 9: C, l.poj., r. męs.; 10 12: formy l.mn.): 4) Bez skalpelu skalpela skalpla nie można operować pacjentów. 5) Latem pojedziemy do Petersburgu Petersburga Petersburgi. 6) Z powodu głodomoru głodomora głodomory zmarło wielu mężczyzn. 36

37 7) Nie dziw się jego ukłonu ukłonowi, kocha się w tobie. 8) Zostawię to jego mądremu wyboru wyborowi. 9) Powiem o tym każdemu zawodniku zawodnikowi. 10) To są bracia bliźniacy bliźniaki bliźniaczy. 11) Na spotkanie przybyli tylko akcjonariuszowie akcjonarze akcjonariusze. 12) To spotkanie nie mogli sprowokować anarchiści anarchistowie anarchistnicy. H. Następujące zadanie dotyczy rodzaju w języku polskim. Wlewo są podane wyrazy w języku czeskim, w prawo proszę wybrać rodzaj odpowiedników polskich. rodzaj męski żeński nijaki męski żeński nijaki 13) adresa 18) laboratoř 14) gotika 19) freska 15) epizoda 20) odznak 16) abeceda 21) kádr 17) zásoba 22) tarif I. Czy następujące zdania są sformułowane poprawnie? TAK NIE 23) Potrzebuję pieniądze, muszę kupić nowe buty. 24) Ten film jest dostępny dzieciom od osiemnastu lat. 25) Ania jest adekwatna do tej pracy. 26) Chcę nową pracę, tutaj już dłużej nie wytrzymam! 27) To pestka! Uczymy się tego już od szkoły podstawowej... 28) Żądam tylko zapłatę za całe moje staranie. 29) Nie oglądam telewizję zbyt często, nie mam czasu. 30) Ania nie znosi zupę pomidorową. 37

38 7. Kontekst badania własnego Środowisko badania Środowisko, które poddałam badaniu to Gimnazjum z Polskim Językiem Nauczania w Czeskim Cieszynie. Wyraz gimnazjum w nazwie szkoły znalazł się z powodu zachowania nazewnictwa czeskiego systemu szkolnictwa. Nie oznacza on tego samego, co w nazewnictwie polskim, można by go więc w pewnym sensie, tak samo jak wiele już powyżej wymienionych przykładów, oznaczyć za wyraz zdradliwy. Tutaj gimnazjum to odpowiednik polskiego liceum ogólnokształcącego. Rok 2009 jest wyjątkowym rokiem dla tej placówki. W czerwcu bowiem odbędą się obchody setnej rocznicy założenia Polskiego Gimnazjum Realnego w Orłowej, siostry pokrewnej placówki cieszyńskiej, zaś w listopadzie będzie miała miejsce jubileuszowa rocznica istnienia Gimnazjum z Polskim Językiem Nauczania w Czeskim Cieszynie. W roku szkolnym 2007/2008 otwarto piętnaście klas, do pierwszych klas przyjęto dziewięćdziesięcioro uczniów. Razem zaś wszystkich uczniów, z filią karwińską włącznie, w tym roku szkolnym było Liceum ogólnokształcące to jest dwujęzyczne. Równolegle uczy się tutaj języka polskiego i literatury i języka czeskiego i literatury. Lekcje matematyki, fizyki, biologii, chemii i inne odbywają się w języku polskim. Jeżeli zajdzie potrzeba, nauczyciele podają również terminologię czeską. Sposób i program nauczania na lekcjach historii zaś są widocznym przykładem tego, iż dane liceum jest usytuowane na pograniczu i jest dwujęzyczne: uczniowie zdobywają wiedzę zarówno na temat czeskiej, jak i polskiej historii. W gimnazjum jest także możliwość uczęszczania na zajęcia pozalekcyjne, które w wielkiej mierze mają za zadanie promować polską kulturę na Zaolziu. Znaczna część studentów i nauczycieli udziela się także w organizacji polonijnej PZKO (Polski Związek Kulturalno-Oświatowy) czy organizacji studenckiej SMP (Stowarzyszenie Młodych Polaków). Tak więc gimnazjum to jest ściśle związane z Polonią na Zaolziu, co więcej, stanowi jej nieodłączną część, a z racji tego, że to właśnie młodzież jest 49 Herman, K.: Výroĉní zpráva o ĉinnosti školy [online] [cyt. 21 kwietnia 2009]. Dostępne z 38

39 związana z gimnazjum, placówka ta stanowi w pewnym sensie przyszłość mniejszości narodowej polskiej na Zaolziu. Respondenci Respondentami są studenci pierwszego i czwartego roku opisanego liceum ogólnokształcącego. Celowo wybrałam do badania te dwie klasy, ponieważ stanowią one przeciętną wiedzy w liceum ogólnie. W celu przeprowadzenia moich badań w liceum zostało rozdane 60 kwestionariuszy; trzej respondenci oddali niekompletny kwestionariusz, ich odpowiedzi więc nie można zaliczyć, jeden kwestionariusz w ogóle nie dotarł z powrotem, więc końcową ilością kwestionariuszy, które wchodzą w rachubę, jest 56. Czas badania Respondenci otrzymali kwestionariusz na zajęciach w Gimnazjum 27 i 30 marca. Czas trwania wypełniania kwestionariusza wyznaczony był na 10 do 15 minut. Tak krótki czas został wyznaczony celowo, ponieważ chciałam, żeby respondenci automatycznie odpowiadali na pytania, nie myśląc specjalnie o możliwościach odpowiedzi. Chodzi bowiem też o to, że zdolność poprawnego zrozumienia fałszywych przyjaciół jest związana z umiejętnością szybkiego zmieniania kodów, przełączania języka na język. 8. Wyniki badania Język, jakim respondenci najczęściej rozmawiają w domu Badanie pokazało, iż respondenci w domu najczęściej rozmawiają gwarą. Z trzech możliwych odpowiedzi (po polsku, po czesku, gwarą) trzej wybrali wariant po polsku, dwaj po czesku a reszta czyli 51 to osoby rozmawiające w domu gwarą. 39

40 JAK ROZMAWIAJĄ RESPONDENCI NAJCZĘŚCIEJ W DOMU PO POLSKU (5,4%) PO CZESKU (3,6%) GWARĄ (91%) Zależność między językiem, jakim respondenci najczęściej rozmawiają w domu a błędami popełnionymi w kwestionariuszu Jak już wspominałam w części teoretycznej, chodzi tutaj o gwarę zaolziańską, która poddana jest w wielkim stopniu wpływom czeskim. W mojej hipotezie założyłam, iż Respondenci, którzy rozmawiają w domu gwarą mają większy problem przy rozumieniu dystynkcji pomiędzy polsko-czeskimi leksykalnymi i frazeologicznymi odpowiednikami pozornymi i popełniają w nich więcej błędów niż osoby rozmawiające w domu czysto po polsku lub czesku. Dzieje się tak, moim zdaniem, dlatego, że osoby zamieszkujące teren Zaolzia często zamieniają zasób słów po naszymu (jak same nazywają tę gwarę) z leksyką polską. Podobnie jest z frazeologizmami są one żywcem przekładane z języka czeskiego na język polski i traci się wtedy wyczucie tego, co jest pozornym ekwiwalentem, a czego naprawdę użyłby rodzimy Polak. Z racji tego, że odpowiedniki czeskie są dostępne na co dzień a polskich wpływów ma się mniej, powstają najróżniejszego typu czeskie wyrażenia z formami podobnymi do polskich i zanika odpowiednia umiejętność rozróżniania tego, co polskie, a co czeskie. Z poniższego grafu wynika, iż najwięcej błędów frazeologicznych i leksykalnych rzeczywiście popełniły osoby rozmawiające w domu najczęściej gwarą. 40

41 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% POLSKI CZESKI GWARA Zanim jednak opiszę dokładniej wyniki przedstawione w grafie, przybliżę pokrótce mechanizm obliczania błędów i danych, którego używałam w całym badaniu i na zasadzie którego należy rozumieć także wszystkie następne grafy dotyczące zależności błędów od zmiennych (tutaj od tego, jak rozmawiają osoby badane w domu). Według zmiennych badanych dzielimy wszystkie kwestionariusze. Tutaj przykładowo zostały podzielone na te, gdzie została zakreślona odpowiedź po polsku, te, gdzie po czesku, a osobno także te, w których zakreślono gwarą. Podliczamy błędy we wszystkich trzech grupach błędy są podzielone na leksykalne, frazeologiczne, leksykalne i frazeologiczne razem (które zostały nazwane semantycznymi ponieważ dotyczą one nie tyle gramatyki czy formy, jak rozumienia sensu), dalej gramatyczne i w końcu wszystkie błędy razem. Obliczamy średnią z każdego typu błędów osobno i stwierdzamy, ile stanowią procent z całości danego typu błędów. Tak więc procenty zaznaczone w grafie są obliczone z przeciętnej błędów na jeden kwestionariusz w danej grupie (na przykład osoby rozmawiające w domu najczęściej po polsku). Powracając do powyższego grafu: można stwierdzić, iż błędy frazeologiczne są wyraźnym problemem dla osób, które rozmawiają w domu gwarą. Przeciętnie bowiem na 1 kwestionariusz przypada 51,64% błędnie zaznaczonych zadań, to jest 5,68 błędów z 11. W porównaniu z osobami rozmawiającymi w domu najczęściej po czesku 41

42 jest to o 3,42 błędu więcej, a z osobami, które rozmawiają w domu najczęściej po polsku o 2,68; bowiem pierwsi wymienieni popełnili przeciętnie 2,2 błędu czyli 20%, drudzy zaś 3 błędy, co stanowiło 27,27% zadań frazeologicznych. Jeżeliby porównać wszystkie błędy semantyczne, czyli frazeologiczne i leksykalne razem, to także tutaj osoby rozmawiające w domu najczęściej gwarą mają najwięcej problemów. Chociaż procentowo różnica pomiędzy tymi, którzy rozmawiają w domu po czesku (36,21% błędów) a tymi, którzy rozmawiają gwarą (37,31% błędów), nie jest wyraźna, można obserwować znacznie większą różnicę pomiędzy tymi dwoma grupami a grupą trzecią czyli tymi, których głównym językiem w domu jest język polski (21,72% błędnych zadań). Przykładowo rozpoznanie odpowiednika polskiego czeskiego wyrazu vyráběli (zad. 1, część A) nie sprawiało żadnego kłopotu osobom rozmawiającym w domu po polsku, lub czesku, osoby te zaznaczyły produkowali. Sprawiało to jednak kłopoty respondentom rozmawiającym gwarą. Zaznaczali oni jak wyrabiali, tak robili. Chodzi o naleciałości czeskie zadomowione w gwarze. Zadane zdanie w gwarze mogłoby brzmieć Co tam wyrobiali lub Co tam robili. Tak samo było ze złudnością czerstwy chleb ĉerstvý chléb. Wszystkie błędy, które zostały popełnione w tym zadaniu dotyczyły osób rozmawiających w domu gwarą. Inni zaznaczali poprawnie starý. Podobnie było w zadaniu pytającym o odpowiednik czeski polskiego wyrazu uprzejma (zad. 7, cz. B). Osoby rozmawiające gwarą często zaznaczyły złudny odpowiednik upřímná, inni respondenci nie mieli w tym zadaniu problemu i zaznaczali milá. Jeżeli chodzi o frazeologizmy to osoby rozmawiające w domu po polsku nie miały problemu z wyrażeniem jak dwie krople wody (Zad. 28, cz. E). Natomiast respondenci rozmawiający w domu po czesku czy gwarą często mieli problem: zaznaczali dwa kurze jajka lub dwa płatki śniegu. Błąd ten wynika, moim zdaniem, z prostej nieznajomości tego frazeologizmu jeżeli nie spotykają użytkownicy języka tego na co dzień i nie mają wżytego poprawnego brzmienia polskiego odpowiednika czeskiego jako vejce vejci, szukają pomocy w semantyce i zaznaczają wtedy niepoprawną odpowiedź. Jeżeli chodzi o gramatykę, to osoby rozmawiające w domu czysto po polsku nie miały problemów z połączeniem czasownika i poprawnego przypadka (zadania 26 30, cz. I). Osoby rozmawiające w domu gwarą lub po czesku często miały problem z dopełniaczem po przeczeniu: nie znosi zupę pomidorową, nie oglądam telewizję (gdy powinno być 42

43 nie znoszę zupy pomidorowej, nie oglądam telewizji) czy po niektórych czasownikach rządzących dopełniaczem typu żądać, uczyć się, chcieć. Osoby rozmawiające czysto po polsku w domu także nie miały problemu z rodzajem odpowiedników polskich czeskich wyrazów adresa, gotika, epizoda (zad , cz. H) i poprawnie odpowiadały, że w języku polskim jest adres, gotyk, epizod, co jednak sprawiało kłopoty pozostałym dwu grupom respondentów. Czucie narodowościowe osób badanych Pytanie o czucie narodowościowe zostało włączone do zestawu zadań nie z powodu porównywania błędów, lecz w dużej mierze z ciekawości. Jak zaznaczyłam w rozdziale poświęconym historii i kontekstowi językowemu Zaolzia, niejedna osoba ma problem z identyfikacją własnej przynależności, większość ludzi jednak czuje silne przywiązanie do miejsca rodzinnego, którym jest właśnie Zaolzie. To okazało się ciekawym spostrzeżeniem i w moim badaniu. W zadaniu nr 2 respondenci mieli dokończyć zdanie: Bardziej się uważam za.... Wybierać powinni z trzech możliwości: Polaka/Polkę, Czecha/Czeszkę, nie wiem. 15 osób wybrało pierwszą odpowiedź, 20 odpowiedź drugą, trzecią zaś 21 osób; zależność procentualną można widzieć w grafie poniżej. Ciekawą sprawą okazał się fakt, iż 3 osoby (w tym i jedna z tych, których kwestionariusza z powodu niekompletnych odpowiedzi w porównywaniu błędów nie biorę pod uwagę) przy odpowiedzi c. dopisały Ślązak, czy Zaolziak. To stanowi tylko potwierdzenie przywiązania do Śląska, o którym była powyżej mowa w teorii. CZUCIE NARODOWOŚCIOWE PL (26,8%) CZ (35,7%) NIE WIEM (37,5%) 43

44 Kontakt w rodzinie z językiem polskim Pytanie nr 3 dotyczyło tego, czy respondenci mają kogoś w najbliższym kręgu rodzinnym, z kim rozmawiają czysto po polsku. Twierdząco odpowiedziało 11 osób, przecząco 45. Procentowo zaznaczone to zostało znów w grafie: KONTAKT W RODZINIE Z JĘZYKIEM POLSKIM TAK (19,6%) NIE (80,4%) Zależność kontaktu z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym a błędów popełnionych w kwestionariuszu Moja hipoteza brmi następująco: Respondenci, którzy mają kontakt z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym popełniają mniej błędów przy rozumieniu polsko-czeskich homonimów międzyjęzykowych niż respondenci, którzy kontaktu z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym nie mają. Oto wyniki badania: 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% PJ TAK PJ NIE 44

45 Z grafu można odczytać procentowe zależności pomiędzy osobami rozmawiającymi po polsku z kimś w najbliższym kręgu rodzinnym i tymi, którzy zaznaczyli, że jest odwrotnie, a błędami leksykalnymi (20,22% i 29,89%), frazeologicznymi (37,18% i 53,55%), semantycznymi czyli pierwszymi dwoma razem (26,66% i 38,86%), gramatycznymi (28,2% i 33,57%) a w końcu wszystkimi błędami razem (27,42% i 36,1%). Okazuje się więc, że osoby mające kontakt z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym popełniają mniej błędów w rozumieniu pozornych ekwiwalentów. Największa różnica procentowa jest tak samo jak w powyższym problemie przy zadaniach frazeologicznych. Wpływ kontaktu z językiem polskim w najbliższym kręgu rodzinnym jest widoczny patrząc na ilość popełnionych błędów. Jeżeli mowa o kokretnych błędach, to przykładowo żadnego problemu nie sprawiało rozumienie plat płaca (zad. 3, cz. A) tym, którzy mają kogoś w najbliższym kręgu rodzinnym, z kim rozmawiają czysto po polsku. Ci, którzy jednak nie mają tego typu kontaktu z językiem często zaznaczali płat, co jest pozornym ekwiwalentem, czy o wiele rzadziej gadżet, co z kolei przypominać mogłoby gażę. Problem sprawiała też para wyrazowa trouba piekarnik. Osoby bez kontaktu z polskim w najbliższym kręgu rodzinnym często piekłyby chleb w trąbie lub piecu, to jest, moim zdaniem, wynikiem używania w gwarze Piekymy kołocz w trómbie czy Piekymy kołocz w piecu. Może to się zdawać jako odpowiednik polski, a jednak, trąba to nie trouba. W polskim może być na przykład trąba powietrzna; tego jednak sobie przy automatycznym, szybkim wypełnianiu kwestionariuszy ci, którzy nie mają kontaktu z polskim w najbliższym kręgu rodzinnym, nie uświadomili. Podobnie było w zadaniu sprawdzającym, na ile respondenci są w stanie rozpoznać niuanse semantyczne wyrazów słuszny, slušný, opodstatněný, mający rację (zad. 17, cz. C). Spośród tych czterech wyrazów trzeba było wybrać wyraz słuszny najmniej pasujący do reszty pod względem semantyki co raczej nie sprawiało kłopotów osobom mającym kontakt z polskim w najbliższym kręgu rodzinnym, ale trudności często sprawiało to osobom bez tego typu kontaktu z językiem. Tak samo popełniały często błąd przy decydowaniu, czy zdanie Nie kupuj zająca w worku jest poprawnie sformułowanym frazeologizmem polskim (zad. 20, cz. D). Sporo osób bez kontaktu z JP w rodzinie nie pomyślało o polskim kupowaniu kota w worku i dało się oszukać zdradliwością podobieństwa z czeskim Nekupuj zajíce 45

46 v pytli. Tak samo było z poprawnym frazeologizmem polskim Nabrał wody w usta (zad. 21, cz. D), problem sprawiał znowu osobom bez kontaktu z JP w najbliższym kręgu rodzinnym. Jeżeli chodzi o gramatykę, to przykładowo osoby mające kogoś w najbliższym kręgu rodzinnym, z kim rozmawiają czysto po polsku nie miały problemu z liczbą mnogą rzeczowników męskoosobowych (zad , cz. G) i zaznaczały poprawnie akcjonariusze oraz anarchiści. Zaś osoby bez tego typu kontaktu z JP na przykład nie rzadko zaznaczały akcjonarze, co jest podobne do czeskiego akcionáři. Rodzina mieszkająca w Polsce Spośród 56 osób 29 ma rodzinę mieszkającą w Polsce, 27 jej nie ma. Zależność procentowa jest przedstawiona w grafie poniżej: RODZINA MIESZKAJĄCA W POLSCE TAK (51,8%) NIE (48,2%) Zależność błędów popełnionych w kwestionariuszu a posiadania rodziny mieszkającej w Polsce W hipotezie zakładam, iż respondenci, którzy mają rodzinę mieszkającą w Polsce, mają mniejszy problem ze zrozumieniem frazeologizmów i leksykalnych homonimów międzyjęzykowych niż respondenci, którzy rodziny mieszkającej w Polsce nie mają. Z poniższego grafu można odczytać wynik badania: 46