NOWE HORYZONTY I WYZWANIA W ANALITYCE I MONITORINGU ŚRODOWISKOWYM

Transkrypt

1 NOWE HORYZONTY I WYZWANIA W ANALITYCE I MONITORINGU ŚRODOWISKOWYM

2

3 NOWE HORYZONTY I WYZWANIA W ANALITYCE I MONITORINGU ŚRODOWISKOWYM Redaktorzy: Jacek Namieśnik, Wojciech Chrzanowski, Patrycja Szpinek Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiskowego GDAŃSK 2003

4 Wydawca: Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiskowego (CEEAM) Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska ul. G. Narutowicza 11/12, Gdańsk Wydano za zgodą Rektora Politechniki Gdańskiej Książka ta powstała dzięki wsparciu Komisji Europejskiej, w ramach Piątego Programu Ramowego, Akcja Kluczowa: Zrównoważone Zarządzanie i Jakość Wody, Priorytet: Energia, Środowisko i Zrównoważony Rozwój, Kontrakt nº: EVK1-CT (CEEAM). Projekt okładki: Jarosław Wróbel Tłumaczenia: Weryfikacja językowa: Anita Mieszkowska Redaktor wersji elektronicznej: Aleksander Astel Prawa autorskie 2003 by Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiska, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, Gdańsk. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej pracy objęta prawami autorskimi nie może być reprodukowana za pomocą żadnych środków graficznych, elektronicznych lub mechanicznych lub wykorzystywana w żadnej postaci bez pisemnej zgody wydawcy. Skład komputerowy: Patrycja Szpinek, Wojciech Chrzanowski Koordynacja techniczna: Zakład Poligrafii Politechniki Gdańskiej, ul. G. Narutowicza 11/12, Gdańsk, (48 58) Druk: WIB, Piotr Winczewski, ul. J. Sobieskiego 14, Gdańsk ISBN:

5 SPIS AUTORÓW w porządku alfabetycznym Aleksander Astel, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika AliAst@poczta.fm Damià Barceló, Department of Environmental Chemistry, IIQAB-CSIC, Jordi Girona 18-26, Barcelona, Hiszpania dbcqam@cid.csic.es Gabriella Blo, Department of Chemistry, University of Ferrara Via L. Borsari Ferrara, Włochy Peter Bode, Interfaculty Reactor Institute, Delft University of Technology, Mekelweg 15, NL-2629 JB Delft, Holandia P.Bode@IRI.TUDelft.nl Brice Bouyssiere, Laboratory of Analytical Chemistry Bio-Inorganic et Environment, Helioparc Pau, Pyrennees, 2, Av. Du President Angot, Pau Cedex 9, Francja Zbigniew Brzózka, Katedra Chemii Analitycznej, Politechnika Warszawska, ul. Noakowskiego 3, Warszawa brzozka@ch.pw.edu.pl Ewa Bulska, Wydział Chemii, Uniwersytet Warszawski, ul. Pasteura 1, Warszawa ebulska@chem.uw.edu.pl Bogusław Buszewski, Zakład Chemii Środowiska i Ekoanalityki, Wydział Chemii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarina 7, Toruń bbusz@chem.uni.torun.pl V

6 P. W. Carr, Department of Chemistry, University of Minnesota, 207 Pleasant St. Minneapolis, MN, USA Catia Contado, Department of Chemistry, University of Ferrara Via L. Borsari Ferrara, Włochy Chiara Conato, Department of Chemistry, University of Ferrara Via L. Borsari Ferrara, Włochy Luke Chimuka, University of Venda for Science and Technology, School of Environmental Science and Engineering, Department of Ecology and Resource Management, P/Bag X5050, 0950, Thohoyandou, Limpopo Province, Republika Południowej Afryki Michał Chudy, Katedra Chemii Analitycznej, Politechnika Warszawska, ul. Noakowskiego 3, Warszawa Ewa Cukrowska, University of the Witswatersrand, School of Chemistry, Private Bag 3, Wits 2050, Johannesburg, Republika Południowej Afryki Frank David, Research Institute for Chromatography, Kennedypark 20, 8500 Kortrijk, Belgia Dagmara Dąbrowska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Jolanta Dębska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Silvia Diaz-Cruz, Department of Analytical Chemistry, Faculty of Chemistry, University of Barcelona, c/diagonal 647, 08028,Barcelona, Hiszpania Francesco Dondi, Department of Chemistry, University of Ferrara Via L. Borsari Ferrara, Włochy VI

7 Artur Dybko, Katedra Chemii Analitycznej, Politechnika Warszawska, ul. Noakowskiego 3, Warszawa Krystyna Gazda, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, ul. Trakt Św. Wojciecha 293, Gdańsk Tadeusz Górecki, Department of Chemistry, University of Waterloo, Waterloo, Ontario, N2L 3G1 Kanada James Harynuk, Department of Chemistry, University of Waterloo, Waterloo, Ontario, N2L 3G1 Kanada Jan Åke Jönsson, Department of Analytical Chemistry, Lund University, P.O. Box 124, Lund, Szwecja Paweł Kościelniak, Zakład Chemii Analitycznej, Wydział Chemii, Uniwersytet Jagielloński, ul. R. Ingardena 3, Kraków Ewa Kremer, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Katarzyna Krupczyńska, Zakład Chemii Środowiska i Ekoanalityki, Wydział Chemii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarin 7, Toruń Agnieszka Kuczyńska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika akucz@chem.pg.gda.pl VII

8 Tomasz Kowalkowski, Zakład Chemii Środowiska i Ekoanalityki, Wydział Chemii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarin 7, Toruń pinez@chem.uni.torun.pl Katarzyna Kozłowska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika karo@chem.pg.gda.pl Karsten Levsen, Fraunhofer Institute of Toxicology and Aerosol Research, Pharma Research and Clinical Inhalation, Nikolai-Fuchs-Strasse 1, D Hannover, Niemcy levsen@ita.fhg.de Ryszard Lobinski, Laboratory of Analytical Chemistry Bio-Inorganic et Environment, Helioparc Pau, Pyrennees, 2, Av. Du President Angot, Pau Cedex 9, Francja María J. Lopez de Alda, Department of Environmental Chemistry, IIQAB- CSIC, Jordi Girona 18-26, Barcelona, Hiszpania mlaqam@cid.csic.es Wilhelm Lorenz, Institute of Analytical and Environmental Chemistry, Martin-Luther-University, Halle-Wittenberg, Kurt-Mothes-Strasse 2, Halle/Saale, Niemcy Lennart Mathiasson, Department of Analytical Chemistry, Lund University, P.O. Box 124, Lund, Szwecja Henryk Matusiewicz, Zakład Chemii Analitycznej, Wydział Technologii Chemicznej, Politechnika Poznańska, ul. Piotrowo 3, Poznań Henryk.Matusiewicz@put.poznan.pl Jan Mazerski, Katedra Technologii Leków i Biochemii, Wydział Chemiczny, Politechnika janmaz@chem.pg.gda.pl Jacek Namieśnik, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika chemanal@pg.gda.pl VIII

9 Jacek Nawrocki, Zakład Technologii Uzdatniania Wody, Wydział Chemii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Drzymały 24, Poznań Monika Partyka, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, technika Poli- Albrecht Paschke, UFZ Department of Chemical Ecotoxicology, UFZ Centre for Environmental Research, Permoserstrasse 15, Leipzig, Niemcy Ognjen Panić, Department of Chemistry, University of Waterloo, Waterloo, Ontario, N2L 3G1 Kanada Mira Petrovic, Department of Environmental Chemistry, IIQAB-CSIC, Jordi Girona 18-26, Barcelona, Hiszpania Ewa Poboży, Laboratorium Analizy Przepływowej i Chromatografii, Wy- Chemii, Uniwersytet Warszawski, ul. Pasteura 1, dział Warszawa Żaneta Polkowska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika zaneta@chem.pg.gda.pl Peter Popp, UFZ Department of Analytical Chemistry, UFZ Centre for Environmental Research, Permoserstrasse 15, Leipzig, Niemcy Alfred Preiss, Fraunhofer-Institute of Toxicology and Medical Research, Nikolai-Fuchs-Str. 1, D Hannover, Niemcy Krystyna Pyrzyńska, Laboratorium Analizy Przepływowej i Chromatogra- Wydział Chemii, Uniwersytet Warszawski, ul. Pasteura 1, War- fii, szawa IX

10 Martyna Rompa, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Pat Sandra, Research Institute for Chromatography, Kennedypark 20, 8500 Kortrijk, Belgia e- mail: Gerrit Schüürmann, UFZ Department of Chemical Ecotoxicology, UFZ Centre for Environmental Research, Permoserstrasse 15, Leipzig, Niemcy Piotr Sowiński, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Poli- technika Manfred Spraul, Bruker BioSpin GmbH, Silberstreifen, D Rheinstetten, Niemcy Piotr Szefer, Katedra i Zakład Bromatologii, Wydział Farmaceutyczny, Akademia Medyczna, Al. Gen. J. Hallera 107, Gdańsk pszef@amg.gda.pl Joanna Szpunar, Laboratory of Analytical Chemistry Bio-Inorganic et Environment, Helioparc Pau, Pyrennees, 2, Av. Du President Angot, Pau Cedex 9, Francja Joanna.Szpunar@univ-pau.fr Philip D. P. Taylor, Institute for Reference Materials and Measurements, Retieseweg, B-2440 Geel, Belgia Philip.taylor@irmm.jrc.be Bart Tienpont, Research Institute for Chromatography, Kennedypark 20, 8500 Kortrijk, Belgia Marek Trojanowicz, Laboratorium Analizy Przepływowej i Chromatografii, Wydział Chemii, Uniwersytet Warszawski, ul. Pasteura 1, War- trojan@chem. uw.edu.pl szawa Branislav Vrana, UFZ Department of Chemical Ecotoxicology, UFZ X

11 Centre for Environmental Research, Permoserstrasse 15, Leipzig, Niemcy Andrzej Walkowiak, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, ul. Trakt Św. Wojciecha 293, Gdańsk Waldemar Wardencki, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Agata Kot-Wasik, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Poli- technika Andrzej Wasik, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Poli- technika Luise Wennrich, Institute of Analytical and Environmental Chemistry, Martin-Luther-University, Halle-Wittenberg, Kurt-Mothes-Strasse 2, Halle/Saale, Niemcy Lidia Wolska, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politech- nika Wojciech Wróblewski, Katedra Chemii Analitycznej, Politechnika War- szawska, ul. Noakowskiego 3, Warszawa Bożena Zabiegała, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika XI

12 Radosław Zbytniewski, Zakład Chemii Środowiska i Ekoanalityki, Wydział Chemii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. Gagarin 7, Toruń rady@chem.univ.torun.pl Bogdan Zygmunt, Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny, Politechnika zygmuntb@chem.pg.gda.pl XII

13 SPIS TREŚCI Słowo wstępne... XII Zagadnienia ogólne. Rozdział 1. Trendy w analityce i monitoringu środowiskowym... 1 Jacek Namieśnik Rozdział 2. Nowe rozwiązania i wyzwania w chromatografii i technikach pokrewnych u progu XXI. Quo Vadis Chromatographia?... Bogusław Buszewski, Katarzyna Krupczyńska Rozdział 3. Zapewnienie jakości i kontrola jakości w pracach badawczych... Peter Bode Rozdział 4. Wybrane aspekty metrologii chemicznej... Ewa Bulska, Philip Taylor Rozdział 5. Metody kalibracyjne nomenklatura i klasyfikacja... Paweł Kościelniak Rozdział 6. Zintegrowana metoda kalibracyjna nowe podejście w zakresie analizy rutynowej... Paweł Kościelniak Rozdział 7. Wykorzystanie technik chemometrycznych w badaniach analitycznych środowiska... Aleksander Astel, Jan Mazerski, Jacek Namieśnik Techniki łączone Rozdział 8. Techniki łączone w środowiskowej analizie specjacyjnej... Brice Bouyssiere, Ryszard Lobinski, Joanna Szpunar Rozdział 9. Połączenie HPLC z NMR i MS jako technika pozwalająca na określanie struktury chemicznej nieznanych substancji chemicznych, obecnych w próbkach środowiskowych... Karsten Levsen, Alfred Preiss, Manfred Spraul XIII

14 Rozdział 10. Oznaczanie pozostałości wybranych środków farmaceutycznych, steroidowych hormonów płciowych oraz alkilofenolowych środków powierzchniowo czynnych w środowisku wodnym z wykorzystaniem technik LC MS oraz LC MS/MS... María J. Lopez de Alda, Silvia Diaz-Cruz, Mira Petrovic, Damià Barceló. Rozdział 11. Ruchomy element sorpcyjny typu twister tm w połączeniu z techniką rtl-cgc-ms jako dogodna metoda do monitoringu ponad 400 pestycydów w próbkach o różnym składzie matrycy (woda, owoce, warzywa, odżywki dla niemowląt) Pat Sandra, Bart Tienpont, Frank David Rozdział 12. Kompletna dwuwymiarowa chromatografia gazowa (GC GC)... Tadeusz Górecki, James Harynuk, Ognjen Panić Wybrane techniki analityczne. Rozdział 13. Jądrowe techniki analityczne w badaniach środowiskowych... Peter Bode Rozdział 14. Techniki membranowe w analizie próbek środowiskowych... Jan Åke Jönsson, Lennart Mathiasson, Luke Chimuka, Ewa Cukrowska Rozdział 15. Metoda generowania wodorków z zawiesin: zastosowanie w absorpcyjnej spektrometrii atomowej... Henryk Matusiewicz Rozdział 16. Metody rozkładu próbek na mokro... Henryk Matusiewicz Rozdział 17. Analiza przepływowa w ochronie środowiska... Ewa Poboży, Krystyna Pyrzyńska, Marek Trojanowicz Rozdział 18. Miniaturowe czujniki chemiczne w monitoringu wód... Michał Chudy, Wojciech Wróblewski, Artur Dybko, Zbigniew Brzózka Rozdział 19. Wielokapilarna chromatografia gazowa Andrzej Wasik XIV

15 Rozdział 20. Rozdzielanie i charakterystyka pierwiastkowa materii zawieszonej w wodzie... G. Blo, C. Contado, C. Conato, F. Dondi Rozdział 20a. Separation and Elemental Characterization of Waterborne Particles... G. Blo, C. Contado, C. Conato, and F. Dondi Rozdział 21. Oznaczanie ubocznych produktów dezynfekcji wody... Jacek Nawrocki Rozdział 22. Tlenki metali jako fazy nieruchome w wysokosprawnej chromatografii gazowej... Jacek Nawrocki, P. W. Carr Rozdział 23. Oznaczanie wybranych zanieczyszczeń środowiska za pomocą techniki chromatografii gazowej po ich derywatyzacji Ewa Kremer, Martyna Rompa, Piotr Sowiński, Waldemar Wardencki, Bogdan Zygmunt Rozdział 24. Techniki analityczne stosowane w monitoringu powietrza atmosferycznego i gazów odlotowych... Waldemar Wardencki, Jacek Namieśnik Rozdział 25. Jakość powietrza wewnętrznego analityka i monitoring... Bożena Zabiegała, Monika Partyka, Jacek Namieśnik Rozdział 26. Wykorzystanie dozymetrii pasywnej do izolacji związków organicznych z wody Agata Kot-Wasik Rozdział 27. Nowe próbniki pasywne do monitoringu organicznych zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych i gruntowych... Albrecht Paschke, Branislav Vrana, Peter Popp, Luise Wennrich, Wilhelm Lorenz, Gerrit Schüürmann Rozdział 28. Płyny biologiczne jako źródło informacji o narażeniu człowieka na środowiskowe czynniki chemiczne Żaneta Polkowska, Katarzyna Kozłowska, Jacek Namieśnik XV

16 Kontrola stanu środowiska Rozdział 29 Zastosowanie technik chemometrycznych w analitycznej ocenie próbek biologicznych i środowiskowych... Piotr Szefer Rozdział 30. Zastosowanie metod chemometrycznych w badaniu oddziaływań jonów metali w środowisku glebowym... Radosław Zbytniewski, Tomasz Kowalkowski, Bogusław Buszewski Rozdział 31. Analityka specjacyjna związków metaloorganicznych... Andrzej Wasik Rozdział 32. Zastosowanie biotestów w badaniach środowiskowych Agnieszka Kuczyńska, Lidia Wolska, Jacek Namieśnik Rozdział 33. Degradacja związków organicznych w środowisku... Dagmara Dąbrowska, Agata Kot-Wasik, Jacek Namieśnik Rozdział 34. Przemiany, stężenia i oznaczanie pozostałości środków farmaceutycznych w środowisku Jolanta Dębska, Agata Kot-Wasik, Jacek Namieśnik. Rozdział 35. Zmiany stanu środowiska w województwie pomorskim... Andrzej Walkowiak Rozdział 36. Laboratoria wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska... Krystyna Gazda Terminologia Dbajmy o poprawność językową naszych prac i wypowiedzi Jacek Namieśnik SPIS AKRONIMÓW REKLAMY XVI

17 SŁOWO WSTĘPNE OD REDAKCJI Pisząc te słowa redaktorzy niniejszego tomu mają nadzieję, że w kraju książka ta odegra większa rolę i spotka się z żywszym przyjęciem niż wcześniejsze wydanie anglojęzyczne. Przedkładamy więc ocenie polskich czytelników tom, którego idea zrodziła się jeszcze na etapie pisania wniosku do Komisji Europejskiej tego samego, który doprowadził do powstania Centrum Doskonałości Analityki i Monitoringu Środowiska (CEEAM). Nasza koncepcja organizacji warsztatów miała na uwadze trojaki cel: Przedstawienie europejskiemu środowisku ekoanalityków rodzaju podsumowania najważniejszych kierunków prac badawczych w dziedzinach będących przedmiotem zainteresowania naszego centrum nie cofającego się przed nakreśleniem najpilniejszych potrzeb i możliwych kierunków przyszłego rozwoju owych tytułowych nowych horyzontów i wyzwań. Cel ten w pierwszym rzędzie spełnia co oczywiste wydanie anglojęzyczne, które ukazało się jeszcze przed rozpoczęciem warsztatów w sierpniu 2003 roku. Zapoznanie z wymienionym wyżej pracami i trendami grona młodych polskich badaczy i praktyków czynnych w dziedzinie analityki i monitoringu środowiska. W tym wydaniu książki możliwe jest już przedstawienie krótkiego podsumowania. W warsztatach udział wzięło 53 uczestników, wytypowanych spośród blisko 80 kandydatów. Większość uczestników (bo aż 43 osoby) związanych było z ośrodkami naukowo-badawczymi, a 10 reprezentowało inne laboratoria (przemysłowe i państwowe). 9 spośród uczestników posiadało już stopień naukowy doktora. Wszyscy uczestnicy otrzymali świadectwo uczestnictwa w warsztatach. Sformułowanie sugestii nomenklaturowych w dziedzinie analityki i monitoringu środowiska, zwłaszcza w zakresie działów o nieustalonej jeszcze terminologii, które jako propozycja zostaną przedstawione Komitetowi Chemii Analitycznej PAN. Z powyższych celów logicznie narzucała się formuła imprezy warsztaty a także potrzeba obszernej publikacji jej rezultatów. Wagę przedsięwzięcia podkreślało dodatkowo nasze pragnienie uczynienia z tego punktu planu działań centrum (tzw. Description of Work ) mocnego akcentu inauguracji jego działalności, z czym zdecydowanie współbrzmiały opinie recenzentów wniosku w sprawie utworzenia centrum CEEAM, stwierdzające, że znaczenie (tzw. Deliverable 1 - tzn. książki) dla przebiegu całości projektu wymaga, aby została ona ukończona w pierwszym roku jego działalności. Trzy miesiące po zakończeniu warsztatów może już nie pora opisywać wszystkie przeszkody i trudności, jakie były do pokonania na drodze do zorganizowania warsztatów i wydania książki w terminie kilkumiesięcznym. Jesteśmy wdzięczni wszystkim autorom za ich wysiłek, zwłaszcza wobec palących a krótkich terminów. Ostatecznie wydanie anglojęzyczne liczyło sobie dwadzieścia cztery rozdziały czterdziestu dziewięciu autorów, z których jedenastu (sześciu z Europejskiego Obszaru Badawczego i pięciu z Polski) wystąpiło bezpośrednio, jako wykładowcy warsztatów z piętnastoma wykładami plenarnymi. Prezentowana obecnie wersja książki nie jest wiernym tłumaczeniem wcześniejszego tomu. Przede wszystkim została poszerzona o dwanaście rozdziałów. Jest wśród nich jeden zamieszczony w obu wersjach językowych, ponieważ autorzy rozminęli się z terminami o przysłowiowy włos i wyrazili zgodę na taki tryb postępowania. Spośród 17

18 dwudziestu czterech rozdziałów oryginalnych dwa zostały znacznie udoskonalone. Możliwe też było ze względu na brak tak znacznych ograniczeń czasowych skonstruowanie logicznego, w sensie kolejności rozdziałów, spisu treści. Nie jest więc konieczne, aby przedstawiać bliżej zawartość książki już we wstępie. Pragniemy jedynie zaznaczyć, że rozdziały dotyczące systemu monitoringu środowiska w Polsce zostały umieszczone za poradą członków Międzynarodowego Naukowego Komitetu Doradczego naszego centrum, którzy uważali za wskazane zapoznać środowisko europejskie z polskimi wysiłkami w tym zakresie. Zapraszając wykładowców warsztatów i pozostałych autorów prezentowanego tomu, sugerowaliśmy im, aby nieco przekroczyli zakres zwyczajowo przyjęty dla artykułów przeglądowych i podjęli też próby określenia bądź przewidywania dalszego rozwoju w interesujących ich dziedzinach. Rozumiemy, ze takie podejście jest z zasady obce naukowcom wszyscy znamy liczne w historii nauki fałszywe przepowiednie głoszone nawet przez noblistów. Wydaje nam się jednak, że zamieszczone tutaj teksty zawierają elementy, które bezpośrednio lub pośrednio pozwalają na określenie możliwych bądź oczekiwanych kierunków rozwoju analityki i monitoringu środowiska w najbliższych dwóch dekadach. Zamieszczone przez nas sugestie terminologiczne powinny być uważane jedynie za propozycje. Jeśli jednak chcemy trwać w postanowieniu studiowania, a zwłaszcza nauczania chemii analitycznej w języku ojczystym, powinniśmy dbać o rozwój terminologii. Będziemy uważali cel naszej aktywności w tym zakresie za spełniony, jeżeli propozycje te staną się podstawą dyskusji prowadzącej do bardziej wiążących ustaleń w tym zakresie. Jacek Namieśnik i Wojciech Chrzanowski Gdańsk, 5 grudnia

19 Podziękowania W pierwszym rzędzie redaktorzy niniejszego tomu pragną podziękować Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej d.s. Nauki, która akceptując nasz pomysł warsztatów pt. Nowe horyzonty i wyzwania w analityce i monitoringu środowiska (w ramach 1. Pakietu Roboczego) programu działania Centrum CEEAM, umożliwiła wydanie tego tomu poprzez jego sfinansowanie. Chcielibyśmy także w tym miejscu podziękować za wysiłek wielu naszych współpracowników i doktorantów, którzy przyczynili się do powstania tej książki w jej obecnej formie. Przede wszystkim podziękowania należą się naszej niezwykle sprawnej asystentce, pani mgr inż. Patrycji Szpinek, która wielce przyczyniła się do organizacji warsztatów i organizacji wsparcia logistycznego. Za skuteczną koordynację strony technicznej wydania, słowa uznania należą się panu inż. Witoldowi Olszewskiemu, kierownikowi Zakładu Poligraficznego PG. Panu profesorowi Bogusławowi Buszewskiemu z Wydziału Chemicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i panu profesorowi Maciejowi Jaroszowi z Wydziału Chemii Politechniki Warszawskiej, pragniemy podziękować za zgodę na goszczenie części objazdowej warsztatów oraz odbycie wizyt studialnych w ich katedrach. Wielu członków ich grup badawczych także zasłużyło na słowa wdzięczności z naszej strony za pomoc organizacyjną. Odrębne wyrazy wdzięczności składamy firmie Merck Polska, za zaproszenie uczestników warsztatów do swojej centrali w Warszawie i demonstrację stosowanych tam procedur i praktyk proekologicznych. Także firmie Promochem, zwłaszcza panu mgr inż. Bolesławowi Jerzakowi, dziękujemy za uczestnictwo w warszawskim etapie warsztatów. Wszystkim osobom i instytucjom wymienionym na technicznej stronie tego tomu również dziękujemy za wysiłek włożony w prace związane z wydaniem tej książki. Osobne podziękowania należą się wszystkim autorom polskojęzycznym za szczegółową autoryzację zredagowanych tłumaczeń, często pozwalającą na wprowadzenie znacznych udoskonaleń nie tylko w ich własnych tekstach. Pragniemy także podziękować wszystkim zaproszonym przez nas do współpracy nad polską terminologią, których uwagi bardzo sobie cenimy. Pragniemy wymienić tutaj panie: prof. dr hab. Irenę Baranowską i dr hab. Krystynę Pyrzyńską, oraz panów: prof. dr hab. Rajmunda Dybczyńskiego, prof. dr hab. Stanisława Głąba, prof. dr hab. Macieja Jarosza i dr Andrzeja Siłowieckiego. Członkom Międzynarodowego Naukowego Komitetu Doradczego CEEAM (ISAB) dziękujemy za wskazówki i cenne uwagi. Pragniemy wreszcie podziękować Jego Magnificencji Rektorowi Politechniki Gdańskiej, prof. dr hab. inż. Januszowi Rachoniowi oraz Dziekanowi Wydziału Chemicznego PG, prof. dr hab. inż. Sławomirowi Milewskiemu za słowa zachęty i aktywne poparcie dla działalności naszego Centrum. 19