B I S K U P I N ~28 29 maja 2015 r.~

Transkrypt

1 B I S K U P I N ~28 29 maja 2015 r.~ VII Konferencja Sprawozdawcza BISKUPIN 2015 ~Badania archeologiczne ~ w województwie kujawsko-pomorskim w latach ~ Organizatorzy Konferencji ~ Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Toruniu Instytut Archeologii UMK w Toruniu Muzeum Archeologiczne w Biskupinie

2 ~ 2 ~

3 Biskupin 2015 ~ PROGRAM ~ 28 MAJA 2015 R. (CZWARTEK) sesja przedpołudniowa I Otwarcie konferencji Sambor Gawiński Kujawsko Pomorski WKZ Wojciech Chudziak Dyrektor IA UMK w Toruniu Wiesław Zajączkowski Dyrektor MA w Biskupinie sesja przedpołudniowa II Jakub Wrzosek NID Warszawa Rezultaty realizacji priorytetu Ochrona zabytków archeologicznych w latach (20 min.) Elżbieta Dygaszewicz, Katarzyna Kilinowska, Joanna Sosnowska, Wojciech Sosnowski, Tamara Zajączkowska WUOZ w Toruniu Badania archeologiczne w województwie kujawsko-pomorskim w latach perspektywa konserwatorska. (15 min.) Michał Wiśniewski GDDKiA Oddział w Bydgoszczy Badania archeologiczne realizowane przez bydgoski Oddział GDDKiA w ramach inwestycji drogowych w województwie kujawsko pomorskim stan obecny i perspektywy na przyszłość. (20 min.) Wiesław Zajączkowski MA Biskupin Ochrona otuliny rezerwatu archeologicznego w Biskupinie. (15 min.) przerwa sesja przedpołudniowa III Mateusz Sosnowski, Tomasz Górzyński IA UMK Toruń Problematyka badań powierzchniowych na stanowiskach z okresu paleolitu i mezolitu. Na podstawie badań powierzchniowych skupisk stanowisk schyłkowo paleolitycznych Toruń - Piaski. (15 min.) Grzegorz Osipowicz, Justyna Kuriga IA UMK Toruń Z badań nad osadnictwem mezolitycznym i wczesno neolitycznym na Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim. (30 min.) Piotr Papiernik MAiE Łódź, Piotr Kittel KGiP UŁ Łódź, Dominik Płaza MAiE Łódź, Joanna Wicha FBA im. prof. Konrada Jażdżewskiego Badania archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice wykonane w 2013 i 2014 r. (30 min.) Piotr Papiernik MAiE Łódź, Piotr Kittel KGiP UŁ Łódź, Piotr Wroniecki, Joanna Wicha FBA im. prof. Konrada Jażdżewskiego Sprawozdanie z realizacji zadania Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice wykonanego w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pt. Dziedzictwo Kulturowe priorytet 5 Ochrona zabytków archeologicznych. (30 min.) Monika Czerobska-Witek Firma Archeologiczna AR- TEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowisko Markowice 28 wstępne informacje. (15 min.) Artur Pintera TESTA Pracownia Archeologiczna Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na stanowisku Tupadły 15 i Tupadły 1 (obwodnica Inowrocławia). (20 min.) Krzysztof Błaszczyk Firma Archeologiczna ARTEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowiska Markowice 4 i 6 wstępne informacje. (15 min.) przerwa obiadowa sesja popołudniowa IV Kamil Adamczak, Stanisław Kukawka, Łukasz Kowalski IA UMK Toruń Badania wykopaliskowe Zakładu Młodszej Epoki Kamienia Instytutu Archeologii UMK w latach : Browina, gm. Chełmża, stan. 4 i Osiek nad Wisłą, gm. Obrowo, stan. 12. (25 min.) Weronika Bujnowicz-Zgodzińska TESTA Pracownia Archeologiczna Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na stan. Przedbojewice 10,Marulewy 6 i 10, Miechowice 16 i 17, Sikorowo 4 i 28, Latkowo 15 (obwodnica Inowrocławia). (20 min.) Magdalena Śledzińska Firma Archeologiczna ARTE- FAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowisko Markowice 9 wstępne informacje. (15 min.) Marcin Woźniak Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, Tomasz Koczorski Bydgoszcz Badania ratownicze cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Czerniaku, gm. Mogilno (2013). (20 min.) ~ 3 ~

4 Magdalena Przymorska Sztuczka Toruń Nadzory archeologiczne przy inwestycjach liniowych możliwości poznawcze na przykładzie badań w Koszanowie stan. 25, gm. Włocławek. (15 min.) Paweł Sobczyk Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku Badania wykopaliskowe MZKiD na wielokulturowym stanowisku nr 2 w miejscowości Kołat-Rybniki, w powiecie lipnowskim sezony (15 min.) 29 MAJA 2015 R. (PIĄTEK) 9.00 sesja przedpołudniowa V Magdalena Zawol MA Biskupin Sprawozdanie z ratowniczych, archeologicznych badań wyprzedzających na stanowisku Biskupin 6 w sezonie (15 min.) Jacek Bojarski, Wojciech Chudziak, Marcin Weinkauf IA UMK Toruń Wczesnośredniowieczna osada podgrodowa (stanowisko 2) oraz cmentarzyska szkieletowe (stanowiska 1 i 2) w Kałdusie. (20 min) Piotr Błędowski, Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Barbara Kowalewska IA UMK Wyniki badań archeologicznych na stanowisku 3 w Kałdusie. (15 min.) Jerzy Sikora, Piotr Kittel, Łukasz Trzciński, Piotr Wroniecki IA UŁ Łódź Zespół osadniczy w Obrowie, gm. Kęsowo, w świetle badań z roku (15min.) Jakub Śliwiński Firma Archeologiczna ARTEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowisko Markowice 12. (15 min.) Piotr Błędowski, Wojciech Chudziak IA UMK Toruń Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Pawłówku, gm. Sicienko (15 min.) Jacek Bojarski, Wojciech Chudziak, Marcin Weinkauf IA UMK Toruń Wczesnośredniowieczna osada i nowożytne cmentarzysko w Bydgoszczy-Fordonie (dawny Wyszogród) podsumowanie badań. (15 min.) Jadwiga Lewandowska Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie Średniowieczny kompleks osadniczy w Starorypinie w świetle badań. (15 min.) Michał Dziób, Joanna Abramów, Arkadiusz Wiktor ARCHBOT Od warowni grodowej do zamku książęcego wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 2014 roku na stan. nr 1 w Żałem, gm. Brzuze. (15 min.) przerwa sesja przedpołudniowa VI Agata Momot, Bogusz Wasik IA UMK Toruń Wyniki najnowszych badań archeologicznoarchitektonicznych zamku w Kowalewie Pomorskim. (15 min.) Aldona Andrzejewska, Aleksander Andrzejewski IA UŁ Zamek w Raciążku badania 2014 r. (15 min.) Anna Retkowska, Andrzej Retkowski AUREUS Wstępne wyniki ratowniczych badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w 2014 r. na zamku krzyżackim w Grudziądzu. (15 min.) Daniel Gazda Fundacja Ureusz Badania archeologiczne zamku krzyżackiego w Radzyniu Chełmińskim. (15 min.) Przemysław Kołosowski Chwarszczany Informacje z badań archeologicznych przeprowadzonych w ostatnich latach na terenie Starego Miasta we Włocławku. (15 min.) Piotr Wroniecki, Wiesław Stępień, Marcin Jaworski Podsumowanie 3 lat nieinwazyjnych badań nad krajobrazem dawnej Nieszawy i zamku komturskiego w Małej Nieszawce. (20 min.) Piotr Pachulski APB THOR Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w kwartale ulic: Pod Blankami, Jana Kazimierza, Trybunalska, Wały Jagiellońskie w Bydgoszczy. Stan (15 min.) Anna Retkowska, Andrzej Retkowski AUREUS Wstępne wyniki wyprzedzających badań archeologiczno-architektonicznych w obrębie reliktów Bramy Łasińskiej w Grudziądzu oraz wyniki ratowniczych badań przeprowadzonych w ul. Klasztornej w Grudziądzu. (15 min.) przerwa obiadowa sesja popołudniowa VII Anna Siwiak, Wojciech Siwiak Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Badania archeologiczne przy kościele Bernardynów w Bydgoszczy. (15 min.) Arkadiusz Wiktor, Alicja Drozd - Lipińska ARCHBOT Kaczewo, gm. Piotrków Kujawski średniowieczne i nowożytne cmentarzysko badane w trakcie budowy gazociągu w 2014 roku. (15 min.) Krystyna Sulkowska-Tuszyńska IA UMK Toruń Badania archeologiczne na Nowym Rynku w Toruniu przy kościele św. Jakuba (2013) i na posesji przy ul. Szpitalnej 4 (2014). (15 min.) ~ 4 ~

5 Magdalena Majorek, Marcin Nowak Toruń Gniewkowo wstępne wyniki badań archeologicznych w kościele p.w. św. Mikołaja i św. Konstancji w Gniewkowie i w jego otoczeniu. (15 min.) Robert Grochowski PW CASTRUM Poligon rakietowy Heidekraut w świetle badań archeologiczno-konserwatorskich (inwentaryzacyjnych) podsumowanie. (15 min.) Olaf Popkiewicz Kamionki Małe Poszukiwania ukrytych lub porzuconych zabytków dla celów realizacji programu Poszukiwacze Historii specyfika działań. (15 min.) Arkadiusz Wiktor, Joanna Abramów, Michał Dziób ARCHBOT, KSAR s.c. Gazociągiem przez powiat włocławski wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na 12 stanowiskach archeologicznych, na trasie budowy gazociągu. (20 min.) dyskusja i zakończenie konferencji ~ 5 ~

6 Jakub WRZOSEK ~NID Warszawa Rezultaty realizacji priorytetu Ochrona zabytków archeologicznych w latach Od roku 2007 Narodowy Instytut Dziedzictwa jest instytucją zarządzającą jednym z priorytetów w programie Dziedzictwo kulturowe, ogłaszanym co roku przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jest nim priorytet Ochrona zabytków archeologicznych. Strategicznym celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zadań, obejmujących rozpoznanie i dokumentację zasobów dziedzictwa archeologicznego oraz opracowanie i publikację wyników przeprowadzonych badań archeologicznych. Cel ten został sformułowany w oparciu o fundamentalną dla ochrony dziedzictwa kulturowego zasadę zrównoważonego rozwoju, która dopuszcza inwazyjne metody badawcze jedynie w ostateczności, gdy stanowisko (zabytek archeologiczny) narażone jest na bezpośrednie zniszczenie spowodowane oddziaływaniem przyrodniczym, bądź działaniami człowieka. Stąd zadaniem priorytetu jest wspieranie i promocja badań prowadzonych metodami niedestrukcyjnymi, wykorzystującymi techniki tradycyjne oraz nowoczesne osiągnięcia techniczne, a także opracowanie i publikacja ich wyników. W obu grupach zadań na wsparcie mogą liczyć przede wszystkim projekty, które zakładają prowadzenie badań na obszarach (lub w dziedzinach) niewystarczająco rozpoznanych lub upowszechnionych, lub promujących nowe kierunki badawcze. Nie są natomiast wspierane projekty, które prowadzą do niszczenia stanowisk archeologicznych (np. poprzedzające rekonstrukcje na stanowisku archeologicznym) lub służące planowaniu dalszych badań wykopaliskowych. Ze względu na rozległość, różnorodność, a zwłaszcza nieodnawialność zasobów tworzących dziedzictwo archeologiczne oraz złożoność procesów związanych z jego badaniem i ochroną, kluczowe dla właściwej realizacji celów priorytetu jest nie tylko zachowanie wysokiej wartości naukowej i poznawczej prowadzonych działań, lecz również przestrzeganie w trakcie ich realizacji określonych norm międzynarodowych, wskazanych w Europejskiej konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego (Konwencja Maltańska) i Międzynarodowej Karcie Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICOMOS (Karta Lozańska). Zadania finansowane z ramach priorytetu powinny być realizowane zgodnie z tymi zasadami. Zasadniczym efektem działań finansowanych w ramach priorytetu jest upowszechnienie w środowisku naukowym i konserwatorskim wyników przeprowadzonych dotychczas badań, co pozwala na wykorzystanie ich do świadomej i zrównoważonej ochrony dziedzictwa. Równolegle działania te powinny rozwijać świadomość społeczną, zarówno jeśli chodzi o wartość dziedzictwa archeologicznego, jak i potrzebę jego zachowania i ochrony, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Mateusz SOSNOWSKI, Tomasz GÓRZYŃSKI ~IA UMK Toruń Problematyka badań powierzchniowych na stanowiskach z okresu paleolitu i mezolitu. Na podstawie badań powierzchniowych skupisk stanowisk schyłkowo paleolitycznych Toruń-Piaski. Pierwsze badania archeologiczne, na obszarze kompleksu stanowisk schyłkowo-paleolitycznych Toruń Piaski, zostały przeprowadzone już w latach trzydziestych XX w. przez J. Delektę. Jednakże intensyfikacja badań, prowadzonych na tym obszarze, postępowała dopiero od lat siedemdziesiątych XX w. W trakcie penetracji zarejestrowano około 7000 zabytków krzemiennych, mowa tu tylko o zabytkach pozyskanych w legalny sposób, ponieważ oprócz badań prowadzonych przez archeologów, teren ten podlegał ciągłej penetracji przez osoby nieuprawnione do prowadzenia badań archeologicznych. Omawiane skupisko stanowisk archeologicznych w całości znajduje się na terenie poligonu wojskowego podległego dowództwu garnizonu w Toruniu. Taki stan rzeczy był przyczyną tego, że opisywany obszar badań przez kilkadziesiąt lat ulegał ciągłym przeobrażeniom związanymi z działalnością wojska (odlesienie, prace ziemne związane z kopaniem stanowisk artyleryjskich, itp.). Działalność ta spowodowała uruchomienie naturalnych procesów eolicznych, które również miały ogromny wpływ na ukształtowanie terenu. Co prawda, od końca lat dziewięćdziesiątych, poligon nie jest już wykorzystywany bezpośrednio ~ 6 ~

7 w celu prowadzenia ćwiczeń polowych, to wciąż widoczna jest tam wcześniejsza działalność wojska. Zasadniczym problem badawczym, przedstawionym w poniższym wystąpieniu, jest problem związany z dokładną lokalizacją oraz numeracją stanowisk na wspomnianym obszarze. O ile pierwsza kwestia ma pochodzenie natury technicznej, o tyle kwestia numeracji stanowisk archeologicznych jest problemem, który ściśle jest związany metodyką prowadzenia badań archeologicznych. Wiąże się on z definicją samego stanowiska archeologicznego, która zdaje się być nieprecyzyjna w przypadku prowadzania badań na obszarze, gdzie występują niewielkie przestrzennie skupiska krzemieni, bezpośrednio sąsiadujące ze sobą. W tym momencie pojawia się, przed osobą prowadzącą badania, pytanie czy ma do czynienia z wieloma stanowiskami o niewielkiej powierzchni, czy też z jednym stanowiskiem, o znacznej powierzchni i o wielocentrycznym charakterze. Jeżeli, natomiast chodzi o kwestie lokalizacji samych stanowisk w terenie, największą trudnością jest dokładne skartografowanie poszczególnych punktów. W związku z przedstawioną specyfiką obszaru prowadzenia badań, silnie niszczony teren, brak stałych punktów odniesienia w terenie, stanowią poważną trudność dla dokładnej lokalizacji pojedynczych skupisk materiału zabytkowego. Wydaje się, że dopiero wprowadzenie technologii związanej z GISem i satelitarny system lokalizacji wychodzą naprzeciw tym trudnościom i umożliwiają dokładną lokalizację stanowisk. Jednakże, takie rozwiązania są dostępne dopiero od krótkiego czasu, natomiast badania były prowadzone wcześniej i powiązanie wcześniejszych wyników badań, ze stanem aktualnym stanowi kolejną trudność z jaką spotyka się osoba wchodząca w obecnej chwili na ten teren. W wystąpieniu prezentowanym na konferencji autor, stara się przedstawić propozycje, które mogą stanowić rozwiązanie dla takiego stanu rzeczy i być pomocne dla osób prowadzących badania archeologiczne na stanowiskach o podobnym charakterze. Grzegorz OSIPOWICZ, Justyna KURIGA ~IA UMK Toruń Z badań nad osadnictwem mezolitycznym i wczesno neolitycznym na Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim. Stanowisko Ludowice 6 jest położone w środkowej części Pojezierza Chełmińskiego, w obrębie zbocza pagórka o maksymalnej wysokości 100 m n.p.m. Znajduje się ono w strefie kontaktu sandru i dużego wytopiska, wypełnionego obecnie osadami biogenicznymi. Stanowisko zostało odkryte podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych w 1985 roku. Prace wykopaliskowe rozpoczęto tutaj w 2009 roku, z ramienia Instytutu Archeologii UMK w Toruniu i prowadzono do roku Łącznie objęto nimi obszar o powierzchni 756m 2. Odkryte materiały pradziejowe wystąpiły w trzech skupiskach. Dwa z nich związane były z osadnictwem mezolitycznym, trzecie to rezultat działalności ludności późnopaleolitycznej. Wyniki analizy technologiczno-morfologicznej zbioru mezolitycznych wytworów krzemiennych pozwalają na przypisanie go kulturze komornickiej i datowanie na okres atlantycki. Ustalenia te znajdują potwierdzenie w datowaniu radiowęglowym dwóch próbek węgli drzewnych pobranych z jednego z palenisk, które otrzymały oznaczenia 6540±45BP (Poz-52082) oraz 6660±80BP (KML-1706). Daty te lokują prezentowane materiały w okresie bezpośrednio poprzedzającym pojawienie się na Pojezierzu Chełmińskim społeczności rolniczych. Przeprowadzone badania geomorfologiczne i paleopedologiczne wskazują, że zidentyfikowane na stanowisku wytwory mezolityczne nie uległy większym przemieszczeniom i znajdują się w kontekstach pierwotnych. Umożliwiło to wykonanie wieloaspektowych analiz przestrzennych, powiązanych z badaniami traseologicznymi, co dało podstawy do interpretacji funkcji poszczególnych obozowisk. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że niektóre z krzemienic to pozostałość po wykorzystywanych krótko obozach łowieckich, w których obrabiano upolowane zwierzęta. Inne zbiory stanowią zaś relikt, wykorzystywanych najprawdopodobniej sezonowo, budynków mieszkalnych (półziemianek) lub miejsca obróbki surowców krzemiennych i kamiennych. Dominującym typem narzędzia we wszystkich krzemienicach były jednak (niezwykle rzadko spotykane na innych stanowiskach mezolitycznych), tzw. zagięte noże, czyli wytwory wykorzystywane do obróbki (nieokreślonych na tym etapie badań), roślin występujących na znajdującym się przy stanowisku torfowisku. Uważa się, że pozyskiwany przy ich pomocy surowiec mógł być wykorzystywany do produkcji sznurów lub tkanin, w przypadku Ludowic być może na skalę przewyższającą ~ 7 ~

8 potrzeby jednej grupy łowców. Opisywane stanowisko stanowi więc najprawdopodobniej miejsce wyspecjalizowane gospodarczo, które nie znajduje jak do tej pory bliższych analogii. Przeprowadzone badania przestrzenne pozwoliły także na analizę organizacji wewnętrznej poszczególnych obozowisk. W wyniku tych prac wyróżniono miejsca aktywności gospodarczej mezolitycznych łowców, w tym również obróbki poszczególnych typów surowców. W trakcie badań stanowiska Ludowice 6 odkryto również liczący kilkaset okazów, niezwykle interesujący i nieznajdujący szerszych analogii, przemysł kamienny bazujący na surowcach niekrzemiennych, w skład którego weszły wytwory poddane obróbce przy zastosowaniu technik tożsamych ze stosowanymi w mezolicie do łupania krzemienia. Badania petrograficzne tego zbioru wykazały, że większość z nich wykonano z czerwonego porfiru kwarcowego, żelazistego piaskowca kwarcowego lub granitoidu czerwonego. Mniej licznie wystąpiły także przedmioty z innych gatunków granitoidów i piaskowców, kwarcytów, gnejsów, mułowców, łupków oraz pojedynczych minerałów kwarców i skaleni. Materiał ten jest obecnie przedmiotem wieloaspektowej analizy. Wśród ekofaktów ze stanowiska wystąpiło także kilkaset fragmentów kości. Jak do tej pory możliwe okazało się określenie przynależności gatunkowej jedynie 10 z nich. Pochodzą one od różnych gatunków zwierząt, zasadniczo jednak związane są z eksploatacją środowiska leśnego. Znamienna jest tu obecność szczątków żółwia błotnego, zwierzęcia o ponad przeciętnym znaczeniu dla społeczności wczesnoholoceńskich już od późnego okresu borealnego (Pobiel st. 10, Mszano st. 14), znajdującego jednak szczególnie dogodne warunki do rozwoju w okresie optimum atlantyckiego holocenu. Piotr PAPIERNIK MAiE Łódź, Piotr KITTEL KGiP UŁ Łódź, Dominik PŁAZA MAiE Łódź, Joanna WICHA FBA im. prof. Konrada Jażdżewskiego Badania archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice wykonane w 2013 i 2014 r. Badania archeologiczne w rejonie Wietrzychowic rozpoczął profesor Konrad Jażdżewski w 1934 r. W czasie trzech sezonów odkrył i rozpoznał wykopaliskowo zgrupowania grobowców kujawskich w Leśniczówce, Obałkach i Wietrzychowicach oraz wspólnie ze Stanisławem Madajskim zinwentaryzował ponad 30 tego typu obiektów położonych na terenie dzisiejszych gmin Izbica Kujawska, Lubraniec, Topólka i Boniewo. Rozwój prac badawczych przerwał wybuch II wojny światowej. Dalsza inwentaryzacja grobowców kujawskich podjęta została dopiero na przełomie lat 40 i 50-tych XX wieku. W wyniku prac Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi prowadzonych pod kierunkiem profesora Konrada Jażdżewskiego do połowy lat 70-tych zbadano i zrekonstruowano główne zgrupowanie grobowców w Wietrzychowicach i Sarnowie oraz jeden obiekt w Gaju. Dzięki staraniom prof. K. Jażdżewskiego megality otoczono opieką w ramach rezerwatów archeologiczno-przyrodniczych, które w XXI wieku zostały przekształcone w Park Kulturowy Wietrzychowice i Park Kulturowy Sarnowo. Badania archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice zostały wznowione przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi i Fundację Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego w 2009 r. Ich głównym założeniem jest przeprowadzenie badań interdyscyplinarnych, których efektem będzie uzyskanie pełnego obrazu osadnictwa kultury pucharów lejkowatych (dalej KPL) w otoczeniu cmentarzysk megalitycznych w Wietrzychowicach i Gaju. Podjęte w 2013 roku badania wykopaliskowe skoncentrowano przede wszystkim w rejonie stanowiska nr 8 w Osieczu Małym, gm. Boniewo, położonego ok. 0,5 km od zgrupowania grobowców kujawskich w Wietrzychowicach. Zbadano kolejne 1025 m 2 (w sumie z latami poprzednimi 1850 m 2 ) odkrywając liczne i dobrze zachowane obiekty wziemne stanowiące relikty zabudowy i zagospodarowania przestrzeni rozległej osady KPL. Pozyskano bogate materiały ruchome (ok. 11,5 tys. fragmentów naczyń i 1,6 tys. wyrobów krzemiennych), których cechy świadczą, że osada tej społeczności rozwijała się od początków fazy wióreckiej aż po fazę lubońską. Rozpoznano również fragmenty naczyń o nawiązaniach do kultury badeńskiej. W czasie tych badań podjęto próbę powtórnej lokalizacji archiwalnego grobowca kujawskiego sygnalizowanego przez profesora Konrada Jażdżewskiego w 1936 r. Na podstawie badań geomagnetycznych wykonanych przez mgr Piotra Wronieckiego w 2011 r., założono wykop sondażowy (o powierzchni 150 m 2 Ociecz Mały, st. 8A ), w którym jak się wydaje, odkryto relikty nasypu grobowca ~ 8 ~

9 kujawskiego oraz obiekty towarzyszące (ślady po wyrabowanych głazach oraz rowy do poboru ziemi). Kolejnym działaniem było wykonanie wykopu geologicznego usytuowanego w rynnie glacjalnej, ograniczającej omawiane stanowisko od północy. Jego celem było rozpoznanie nawarstwień mineralnych i organicznych, które dokumentują zmiany środowiska naturalnego w otoczeniu badanej osady KPL. W wykopie tym rozpoznano kopalną strefę brzegową zbiornika wodnego oraz podnóże stoku rynny subglacjalnej. Wykop eksplorowano metodami archeologicznymi, dzięki czemu odkryto fragmenty naczyń KPL, materiały krzemienne oraz kości zwierzęce dokumentujące gospodarcze wykorzystanie badanej przestrzeni w fazie wióreckiej KPL. Ponadto, w 2013 r. kontynuowano badania sondażowe stanowiska nr 3 w Śmiełach (gm. Izbica Kujawska) położonego nad brzegami jeziora Karaśnia i ok. 1,5 km od grobowców w Wietrzychowicach. W wykopach o powierzchni 100 m 2 rozpoznano północną część stanowiska, odkrywając liczne materiały ruchome i obiekty archeologiczne świadczące o intensywnym osadnictwie w fazie wióreckiej KPL. Głównym tematem badań w 2014 r. była eksploracja grobowca nr 2 w Gaju, st. 1. Pierwsza relacja o megalitach położonych w tej miejscowości pochodzi z 1936 roku. Według przekazu prof. Konrada Jażdżewskiego, który powołuje się na wizytację Stanisława Madajskiego naprzeciw siedziby nadleśnictwa znajdują się dwa grobowce, w tym jeden mocno zniwelowany, bez obstawy kamiennej a drugi jeszcze dość dobrze zachowany dochodzący do 2 m wysokości. W 1950 roku małżonkowie Maria i Waldemar Chmielewscy, przy współpracy ze Stanisławem Madajskim, działając jako ekspedycja Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi przeprowadzili prace wykopaliskowe grobowca nr 1. Megalit został zbadany częściowo. Prace ograniczono do dobrze widocznego nasypu z obstawą kamienną, o długości 55 m. Próbę powtórnej lokalizacji grobowca nr 2 podjęto w ramach zadania Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice realizowanego w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pt. Dziedzictwo Kulturowe priorytet 5 Ochrona zabytków archeologicznych. W 2013 roku wykonano zdjęcia lotnicze stanowiska, a wiosną 2014 r. badania geofizyczne z zastosowaniem metody geomagnetycznej i elektrooporowej. W wyniku tych działań uzyskano precyzyjną lokalizację zachowanego reliktu grobowca nr 2, która była podstawą do zaplanowania badań wykopaliskowych. Badania terenowe na stanowisku nr 1 w miejscowości Gaj wykonano w terminie od 7 lipca do 30 września 2014 roku. W sumie rozpoznano 1125 m 2 powierzchni stanowiska. Wykonane prace, pomimo zaangażowania znacznych środków, okazały się tylko wstępnym rozpoznaniem grobowca nr 2. Zaplanowany zakres prac znacznie przekroczył możliwości trzymiesięcznych badań prowadzonych w ekstremalnych warunkach długotrwałej suszy. Badania zakończono tylko we wschodniej części wykopu (o powierzchni 450 m 2 ) obejmującej teren przed czołem grobowca nr 2. W pozostałych partiach badanego obszaru eksplorację doprowadzono do poziomu od 50 do 70 cm poniżej współczesnej powierzchni, a następnie zabezpieczono folią i ziemią tak, aby można było kontynuować prace w 2015 r. Istotnym elementem spowalniającym prace była przyjęta metoda badań. Z uwagi na wyjątkową wartość naukową i konserwatorską badanego megalitu prace prowadzono wyłącznie ręcznie przy użyciu łopat i drobnego sprzętu eksploracyjnego, przesiewając wszystkie (eksplorowane do głębokości 80 cm) nawarstwienia, łącznie z warstwa orną. Omawiając wyniki prac wykopaliskowych należy zwrócić uwagę przede wszystkim na zarejestrowany stan zachowania reliktów grobowca nr 2. Pomimo stosowania orki przez co najmniej 70 lat, badania przyniosły jednoznaczne potwierdzenie istnienia w tym miejscu grobowca kujawskiego! Na podstawie zachowanych pozostałości, w tym układów kamieni i rowów powstałych po rabunkowym poborze głazów wyznaczających przebieg obstawy, można w przybliżeniu odtworzyć pierwotne rozmiary i kształty grobowca. Prawdopodobnie szerokość badanego obiektu wynosiła ok. 13 m, a do tej pory zbadana długość ok. 26 m. Szczególnie interesująca jest grupa pięciu spalonych, dużych słupów odkrytych wewnątrz grobowca tuż za jego przednią ścianą. Ich układ, wielkość oraz towarzysząca im spalenizna ściśle nawiązują do reliktu budynku kultowego odkrytego w 1950 r. przez W. Chmielewskiego wewnątrz grobowca nr 1. Na obecnym etapie badań uzyskano 4 oznaczenia C-14 wskazujące na funkcjonowanie tego budynku w okresie BC. Kolejnymi działaniami podjętymi w 2014 r. były badania sondażowe stanowiska nr 9 i 10 w Śmiełach (gm. Izbica Kujawska), Na pierwszym z nich, położonym w sąsiedztwie kopalnej zatoki jeziora Karaśnia odkryto m. in. obozowisko mezolityczne. Ponadto, na tym stanowisku założono wykop w wypełnionej osadami biogenicznymi części zatoki jeziora, który jest kolejnym elementem badań środowiska naturalnego w otoczeniu grobowców kujawskich w Wietrzychowicach. Prezentowane badania prowadzone były ze środków Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, przy istotnym wsparciu w postaci dofinansowania z budżetu Wojewody Kujawsko-Pomorskiego za pośrednictwem Kujawsko- ~ 9 ~

10 Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków prac w Ocieczu Małym, st. 1 (umowa nr 2/W/2013) i Gaju, st. 1 (umowa nr 6/W/2014). Przeprowadzenie badań było możliwe dzięki życzliwości i wsparciu społeczności Izbicy Kujawskiej, przede wszystkim Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Izbicy Kujawskiej kierowanego przez Pana Adama Myrtę. Piotr PAPIERNIK MAiE Łódź, Piotr KITTEL KGiP UŁ Łódź, Piotr WRONIECKI, Joanna WICHA FBA im. prof. Konrada Jażdżewskiego Sprawozdanie z realizacji zadania Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice wykonanego w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pt. Dziedzictwo Kulturowe priorytet 5 Ochrona zabytków archeologicznych. Intensywne badania terenowe prowadzone przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi i Fundację Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego w sąsiedztwie grobowców kujawskich w Wietrzychowicach w latach doprowadziły do ujawnienia licznych i do tej pory nieznanych stanowisk archeologicznych. Taki stan rzeczy spowodował konieczność zaplanowania poszukiwań na znacznie większą skalę. Jesienią 2012 roku przygotowano dwuletni program nieinwazyjnych badań pt. "Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice", który zyskał akceptację i finansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzącego z Funduszu Promocji Kultury w ramach programu Dziedzictwo Kulturowe priorytet 5 Ochrona zabytków archeologicznych. W ramach zadania wykonano: 1. Weryfikacyjne badania powierzchniowe obszaru AZP o nr i nr Badania geochemiczne przeprowadzone na terenie lasu w Wietrzychowicach, na powierzchni ok. 30 hektarów. 3. Badania geofizyczne wykonane w najbliższym sąsiedztwie grobowców kujawskich w Wietrzychowicach i Gaju oraz na terenie osady kultury pucharów lejkowatych w Osieczu Małym ( w sumie ok. 10 hektarów). 4. Prospekcję lotniczą otoczenia grobowców kujawskich w Wietrzychowicach i Gaju. Na szczególną uwagę zasługują weryfikacyjne badania powierzchniowe dwóch obszarów AZP, o łącznej powierzchni ok. 70 km 2, w centrum których zlokalizowane jest zgrupowanie grobowców kujawskich w Wietrzychowicach. W sumie zinwentaryzowano 534 stanowiska archeologiczne (w tym: 401 nowoodkrytych) dokumentując ponad 1 tys. zdarzeń osadniczych z okresów pradziejowych i średniowiecza. Wśród nich jako odkrycia o szczególnie dużej wartości poznawczej należy potraktować: 1. Zlokalizowanie na 26 stanowiskach materiałów krzemiennych ze środkowej epoki kamienia, nadal sporadycznie odkrywanych na Kujawach. 2. Zinwentaryzowanie co najmniej 21 stanowisk kultury ceramiki wstęgowej rytej, które tworzą nowe zgrupowanie osadnicze najstarszych rolników, oddalone o ok. 30 km na południe od znanego do tej pory osadnictwa tej kultury na Kujawach. 3. Odkrycie ponad 150 stanowisk zaliczonych do kultury pucharów lejkowatych z jej wszystkich faz rozwojowych, które tworzą rozbudowany kontekst osadniczy dla zgrupowań grobowców kujawskich. 4. Powtórna, szczegółowa lokalizacja w terenie archiwalnych zgrupowań grobowców kujawskich, położonych w miejscowościach Obałki, Leśniczówka, Żurawica i Lubomin. Interesujące wyniki przyniosły także badania geochemiczne wykonane metodą polowego oznaczania względnej zawartości fosforu w gruncie opracowaną przez dr W. Tołoczkę i dr P. Kittela. Na podstawie 1501 prób pobranych z obszaru 30 ha lasu w Wietrzychowicach możliwe było wyznaczenie rejonów o intensywnych oddziaływaniu człowieka. Obszary te są zgodne z danymi pochodzącymi z badań powierzchniowych i wykopaliskowych i pozwalają na stosunkowo precyzyjne wyznaczenie stref zajętych przez dawne osadnictwa. Również badania geofizyczne dostarczyły szereg ważnych informacji, w tym przede wszystkim dotyczących lokalizacji archiwalnych grobowców kujawskich w Gaju i Osieczu Małym oraz wskazujących na prawdopodobne istnienie dodatkowych, wcześniej nieznanych megalitów w rejonie Wietrzychowic. Istotnym elementem realizacji omawianego zadania było przygotowanie wystawy czasowej 80 lat badań archeologicznych w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice, której otwarcie odbyło się 6 września 2014 r. w siedzibie Miejsko-Gminnego ~ 10 ~

11 Ośrodka Kultury w Izbicy Kujawskiej. W czasie 3 miesięcy ekspozycję zwiedziło ok. 3 tysięcy osób, głównie mieszkańców województwa kujawsko-pomorskiego. Monika CZEROBSKA-WITEK ~Firma Archeologiczna ARTEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowisko Markowice 28 wstępne informacje. Markowice stan. 28 gm. Strzelno, pow. mogileński (AZP 46-40/225). Prace badawcze prowadzone w okresie r, pod kierownictwem mgr Moniki Czerobskiej-Witek. Powierzchnia 60 arów. Rezultatem przeprowadzonych prac badawczych jest potwierdzenie oraz uzupełnienie wiedzy o charakterze badanego punktu osadniczego. Podczas badań potwierdzona została obecność osadnictwa związanego z kulturą pucharów lejkowatych. Łączna liczba zarejestrowanych obiektów wynosiła 203 (dołki posłupowe, jamy oraz groby). Stan zachowania obiektów rysuje się dosyć standardowo. Oznacza to, że większość zabytków przetrwała w stanie pozwalającym na określenie podstawowych funkcji, jakie pierwotnie pełniły oraz ich dzisiejszych parametrów. Wśród materiału zabytkowego pozycję dominującą zajmuje ceramika, której zadokumentowano w ilości 345 sztuk. Ponadto w wyposażeniu obiektów wyróżniono destrukty kości (ludzkich i zwierzęcych), 1 zabytek krzemienny oraz zniszczony przedmiot z bursztynu. Obecnie prowadzona jest konserwacja materiału zabytkowego. Jej celem jest przygotowanie zbioru do wykonania analiz prowadzących do powstania opracowania końcowego. Artur PINTERA ~TESTA Pracownia Archeologiczna Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na stanowisku Tupadły 15 i Tupadły 1 (obwodnica Inowrocławia). W sezonach 2014 i 2015 prowadzone były wykopaliskowe badania ratownicze na 11 stanowiskach archeologicznych na trasie budowy obwodnicy Inowrocławia. Inwestorem była Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Bydgoszczy, a wykonawcą TESTA Pracownia Archeologiczna Andrzej Wójcik. Powierzchnia objęta badaniami to ponad 9 ha. W trakcie badań archeologicznych odkryto liczne pozostałości osadnictwa społeczności różnych kultur archeologicznych, zasiedlających ten teren na przestrzeni niemalże 4 tysiącleci. Najstarsze ślady osadnictwa odnalezione zostały na stanowisku Tupadły 15 (gm. Inowrocław), skąd pochodzą fragmenty naczyń glinianych z okresu neolitu, m.in. bardzo duża amfora z wczesnej fazy rozwoju kultury ceramiki sznurowej (1. poł. III tysiąclecia p.n.e.). Ponadto odkryto tutaj ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza, m.in. rów w kształcie podkowy, stanowiący zapewne pozostałość po zagrodzie dla zwierząt. Znaleziska te są zapewne powiązane z wczesnośredniowiecznym osadnictwem, które ma swoją kontynuację na stanowisku Tupadły 1. Jest to największe pod względem powierzchni (ok. 3 ha) oraz najbogatsze w materiał zabytkowy ze wszystkich badanych na terenie objętym inwestycją stanowisk. Odnalezione tutaj liczne zabytki, świadczą o intensywnym osadnictwie na przestrzeni neolitu, epoki brązu, okresu wpływów rzymskich, wczesnego średniowiecza oraz nowożytności. Na granicy tego stanowiska znaleziono figurkę antropomorficzną, jedyną tego rodzaju w Polsce, wykonaną z kamienia (amfibolit biotytowy). ~ 11 ~

12 Krzysztof BŁASZCZYK ~Firma Archeologiczna ARTEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowiska Markowice 4 i 6 wstępne informacje. Markowice stan. 4 gm. Strzelno, pow. mogileński (AZP 46-40/161). Prace badawcze prowadzone w okresie r, pod kierownictwem mgr Doroty Zawilskiej. Powierzchnia 20 arów. Wyniki badań. Rezultatem przeprowadzonych prac badawczych jest potwierdzenie oraz uzupełnienie wiedzy o charakterze badanego punktu osadniczego. Podczas badań potwierdzona została obecność osadnictwa związanego z kulturą łużycką oraz kulturą przeworską. Łączna liczba zarejestrowanych obiektów wynosiła 107 (dołki posłupowe oraz jamy). Stan zachowania obiektów rysuje się dosyć standardowo. Oznacza to, że większość zabytków przetrwała w stanie pozwalającym na określenie podstawowych funkcji, jakie pierwotnie pełniły oraz ich dzisiejszych parametrów. Wśród materiału zabytkowego pozycję dominującą zajmuje ceramika, której zadokumentowano w ilości 284 sztuk. Ponadto w wyposażeniu obiektów wyróżniono destrukty kości (zwierzęcych) oraz bryłki polepy. Obecnie prowadzona jest konserwacja materiału zabytkowego. Jej celem jest przygotowanie zbioru do wykonania analiz prowadzących do powstania opracowania końcowego Markowice stan. 6 gm. Strzelno, pow. mogileński (AZP 46-40/163). Prace badawcze prowadzone w okresie r, pod kierownictwem mgr Krzysztofa Błaszczyka. Powierzchnia 145 arów. Wyniki badań. Rezultatem przeprowadzonych prac badawczych jest potwierdzenie oraz uzupełnienie wiedzy o charakterze badanego punktu osadniczego. Podczas badań potwierdzona została obecność osadnictwa związanego z kulturą pucharów lejkowatych oraz kulturą łużycką. Łączna liczba zarejestrowanych obiektów wynosiła 923 (dołki posłupowe, jamy oraz jeden grób szkieletowy). Stan zachowania obiektów rysuje się dosyć standardowo. Oznacza to, że większość zabytków przetrwała w stanie pozwalającym na określenie podstawowych funkcji, jakie pierwotnie pełniły oraz ich dzisiejszych parametrów. Wśród materiału zabytkowego pozycję dominującą zajmuje ceramika, której zadokumentowano w ilości 1200 sztuk. Ponadto w wyposażeniu obiektów wyróżniono destrukty kości ( zwierzęcych), zabytki krzemienne, muszle oraz bryłki polepy. Obecnie prowadzona jest konserwacja materiału zabytkowego. Jej celem jest przygotowanie zbioru do wykonania analiz prowadzących do powstania opracowania końcowego. Kamil ADAMCZAK, Stanisław KUKAWKA, Łukasz KOWALSKI ~IA UMK Toruń Badania wykopaliskowe Zakładu Młodszej Epoki Kamienia Instytutu Archeologii UMK w latach : Browina, gm. Chełmża, stan. 4 i Osiek nad Wisłą, gm. Obrowo, stan. 12. W latach Zakład Młodszej Epoki Kamienia IA UMK przeprowadził badania wykopaliskowe na dwóch stanowiskach archeologicznych, położonych w różnych strefach krajobrazowych województwa kujawsko-pomorskiego: w Kotlinie Toruńskiej, w miejscowości Osiek nad Wisłą oraz na Równinie Chełmżyńskiej, w miejscowości Browina. W referacie zostaną przedstawione wyniki badań terenowych oraz wskazane różnice między stanem zachowania obu stanowisk, które wynikają z kontekstu geologicznego pozostałości archeologicznych i przebiegu procesów niszczących W 2012 i 2013 r. przeprowadzono badania na stanowisku 12 w Osieku nad Wisłą (AZP 41-45/62). Znajduje się ono na IX terasie Pradoliny Wisły w kontekście piasków i żwirów fluwioglacjalnych. Wyeksplorowano obszar o powierzchni 477 m 2. Rozpoznano cztery skupiska materiałów kultury pucharów lejkowatych oraz pojedyncze zabytki ze schyłku neo- ~ 12 ~

13 litu lub wczesnej epoki brązu. Pozyskano łącznie niemal 6700 fragmentów naczyń, ponad 850 krzemieni (w tym formy naturalne), 310 drobnych fragmentów kości, dwa kamienie ze śladami przegładzeń i jedną siekierę kamienną. Wstępna analiza pozwoliła przyporządkować materiały do wczesnych etapów rozwoju KPL na Niżu Polskim. W 2014 r. badania wykopaliskowe podjęto na stanowisku 4 w Browinie (AZP 37-43/81). Miały one charakter ratowniczy i były finansowane przez UMK oraz dofinansowane ze środków WUOZ w Toruniu. Stanowisko położone jest na morenowym pagórku zbudowanym ze średnich glin pokrytych glebą płową. Wyeksplorowano obszar o powierzchni 216 m 2. Rozpoznano wielokulturowy charakter zasiedlenia z młodszej epoki kamienia i późnej epoki brązu/wczesnej epoki żelaza. Pozyskano niemal 3400 fragmentów naczyń, ponad 450 krzemieni (w tym tzw. formy naturalne), 1056 bryłek polepy, 6 wytworów kamiennych ze śladami pracy, kilkadziesiąt fragmentów kości zwierzęcych oraz siekierę kamienną i przęślik gliniany. W zbiorze przeważają materiały kultury pucharów lejkowatych i innych jednostek neolitu (kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury późnej ceramiki wstęgowej) nad materiałami kultury łużyckiej. Zebrano pojedyncze fragmenty naczyń kultury oksywskiej. Weronika BUJNOWICZ-ZGODZIŃSKA ~TESTA Pracownia Archeologiczna Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na stan. Przedbojewice 10, Marulewy 6 i 10, Miechowice 16 i 17, Sikorowo 4 i 28, Latkowo 15 (obwodnica Inowrocławia). Badania wykopaliskowe były prowadzone również w Przedbojewicach, gm. Kruszwica, a także w Sikorowie, Marulewach i Miechowicach w gm. Inowrocław, gdzie także odnaleziono bogate ślady osadnictwa z różnych epok. Żyzne gleby oraz bliskość Noteci zapewniała bardzo dobre warunki do osiedlania się na tym obszarze przez kilka tysiącleci do czasów dzisiejszych. Badania te w istotny sposób poszerzają naszą wiedzę na temat najstarszych dziejów okolic Inowrocławia. Magdalena ŚLEDZIŃSKA ~Firma Archeologiczna ARTEFAKT Budowa obwodnicy Inowrocławia stanowisko Markowice 9 wstępne informacje. Markowice stan. 9 gm. Strzelno, pow. mogileński (AZP 46-40/165). Prace badawcze prowadzone w okresie r, pod kierownictwem mgr Magdaleny Śledzińskiej. Powierzchnia 253 ary. Wyniki badań. Rezultatem przeprowadzonych prac badawczych jest potwierdzenie oraz uzupełnienie wiedzy o charakterze badanego punktu osadniczego Podczas badań potwierdzona została obecność osadnictwa związanego z grupą brzesko-kujawską, kulturą amfor kulistych, kulturą trzciniecką, kulturą łużycką, kulturą pomorską, kulturą przeworską oraz z wczesnym średniowieczem. Łączna liczba zarejestrowanych obiektów wynosiła 2200 (dołki posłupowe, jamy, obiekty mieszkalne, piece oraz groby, w tym jeden kurhan). Stan zachowania obiektów rysuje się dosyć standardowo. Oznacza to, że większość zabytków przetrwała w stanie pozwalającym na określenie podstawowych funkcji, jakie pierwotnie pełniły oraz ich dzisiejszych parametrów. Wśród materiału zabytkowego pozycję dominującą zajmuje ceramika, której zadokumentowano w ilości sztuk. Ponadto w wyposażeniu obiektów wyróżniono destrukty kości (ludzkich i zwierzęcych), zabytki krzemienne, kamienne oraz polepę. Obecnie prowadzona jest konserwacja materiału zabytkowego. Jej celem jest przygotowanie zbioru do wykonania analiz prowadzących do powstania opracowania końcowego. ~ 13 ~

14 Marcin WOŹNIAK Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, Tomasz KOCZORSKI Bydgoszcz Badania ratownicze cmentarzyska ludności kultury łużyckiej w Czerniaku, gm. Mogilno (2013). W roku 2012, w obrębie znanego z badań w latach i , cmentarzyska ludności kultury łużyckiej z przełomu epok brązu i żelaza stwierdzono zniszczenia spowodowane nielegalnym pozyskiwaniem piasku. Ratownicze badania archeologiczne zniszczonej części stanowiska przeprowadzono w roku Badaniami wykopaliskowymi objęto powierzchnię 77,5 m 2. Prace, finansowane z budżetu Wojewody Kujawsko-Pomorskiego za pośrednictwem Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, prowadził mgr Marcin Woźniak z Działu Archeologii Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, ekspertyzy antropologiczne wykonał mgr Tomasz Koczorski z Bydgoszczy. Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej znajduje się na wschodnim brzegu Jeziora Pakoskiego, zbiornika powstałego w wyniku spiętrzenia wód Noteci Zachodniej i Jeziora Bronisław. Cmentarzysko w Czerniaku wyróżnia birytualny obrządek pogrzebowy. W trakcie prac archeologicznych w roku 2013 odkryto zniszczony grób szkieletowy oraz 16 grobów ciałopalnych (8 jamowych, 5 z jedną popielnicą i 3 wielopopielnicowe) kryjących pochówki 21 osobników dorosłych, w tym 4 mężczyzn, 8 kobiet oraz 5 dzieci. Połowa z grobów była częściowo zniszczona w wyniku pobierania piasku! W pięciu grobach jamowych wystąpiły elementy brązowej biżuterii w formie drucianych zawieszek oraz naczynia przystawkowe w liczbie od 1 do 8 (najwięcej w grobie dorosłego mężczyzny). Groby ciałopalne popielnicowe zawierały pojedyncze urny nakryte misami oraz naczynia przystawkowe (sześć takich naczyń wystąpiło w grobie dziecka zmarłego w wieku 3-4 lat). Odkryto również groby wielopochówkowe, składające się od 1 do 4 popielnic lub popielnicy i pochówku jamowego. W pojedynczej popielnicy stwierdzono obecność przepalonych kości noworodka i osoby dorosłej. W sąsiadujących dwóch popielnicach wystąpiły w jednej kości dorosłych kobiety i mężczyzny a w drugiej kości dorosłej kobiety. W grobie kryjącym 4 popielnice i 6 naczyń przystawkowych zidentyfikowano kości trzech osobników dorosłych, w tym kobiety i mężczyzny oraz dziecka zmarłego w wieku około 3 lat. W sąsiadujących pochówkach popielnicowym i jamowym, w naczyniu stwierdzono kości dziecka i osobnika dorosłego, a bezpośrednio w ziemi szczątki dorosłej kobiety. Sześć grobów zaopatrzonych było w konstrukcje kamienne w postaci obstaw lub bruków. W części wschodniej stanowiska ujawniono relikty rozległej konstrukcji kamiennej być może wyznaczającej granicę cmentarzyska. Pozyskano kolekcję 48 naczyń (w tym 11 zachowanych w całości) oraz zabytki brązowe, krzemienne i kamienne. Dotychczasowe badania archeologiczne w Czerniaku ujawniły 111 grobów ludności kultury łużyckiej prezentujących ogromne bogactwo zachowań funeralnych z przełomu epok brązu i żelaza. Magdalena PRZYMORSKA-SZTUCZKA ~Toruń Nadzory archeologiczne przy inwestycjach liniowych możliwości poznawcze na przykładzie badań w Koszanowie stan. 25, gm. Włocławek. Autorka referatu pełniła nadzór archeologiczny w sierpniu i wrześniu 2014 r. nad inwestycją związaną z melioracjami gruntów rolnych w miejscowości Koszanowo, gmina Włocławek. Na obszarze objętym inwestycją zlokalizowano jedno stanowisko archeologiczne nr 2 (nr 25 na obszarze AZP 50 47), kryjące relikty osadnictwa datowane na okres halsztacki i wczesne średniowiecze. Prace ziemne związane z melioracjami polegały na wykonaniu liniowych wykopów na polach uprawnych o długości od 90 do 120 metrów, szerokości 50 cm i głębokości od 90 do 150 cm, rozmieszczonych co 20 metrów. W czasie prac zadokumentowano łącznie 23 obiekty archeologiczne oraz pozyskano 167 fragmentów ceramiki. W większości wykopów wystąpiła również warstwa zawierająca materiał zabytkowy oraz fragmenty polepy. Prospekcja na sąsiednim polu, wyłączonym z inwestycji, ujawniła licznie zalegającą na powierzchni gruntu ceramikę oraz 2 przęśliki tkackie. Trudno wyrokować o przeznaczeniu odkrytych obiektów, tym bardziej że nie można było stwierdzić jakie faktycznie miały rozmiary (nie można przyjąć założenia, że wykopy przecinały obiekty dokładnie po ich osiach długich). ~ 14 ~

15 Dzięki podobnym nadzorom można zweryfikować informacje znajdujące się na kartach AZP, między innymi doprecyzować zasięg stanowisk, ich charakter czy też zweryfikować chronologię. Nadzory przy inwestycjach liniowych przebiegających przez pola uprawne, jak melioracje gruntów rolnych, zgodnie z obowiązującym prawem prowadzone mogą być tylko na obszarze stanowisk archeologicznych zlokalizowanych uprzednio przez AZP. Wydaje się, że gdyby istniała możliwość sprawowania nadzoru archeologicznego nad całością inwestycji (nie tylko na obszarach objętych ochroną konserwatorską) poskutkowałoby to odkryciem wielu nowych stanowisk, a co za tym idzie lepszym rozpoznaniem zróżnicowania kulturowego obecnych ziem polskich. Paweł SOBCZYK ~Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku Badania wykopaliskowe MZKiD na wielokulturowym stanowisku nr 2 w miejscowości Kołat-Rybniki, w powiecie lipnowskim sezony W latach Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku kontynuowało badania wykopaliskowe na wielokulturowym i wieloczłonowym stanowisku nr 2a-d w Kołacie Rybniki, gm. Kikół, pow. Lipno, woj. kujawsko-pomorskie. Badania miały charakter stacjonarny - ratowniczy(12-13 sezon), a finansowane były z funduszów Wojewody Kujawsko - Pomorskiego za pośrednictwem WUOZ/WKZ w Toruniu oraz ze środków własnych muzeum. W obu sezonach eksplorowano stanowiska: 2b osada wczesnośredniowieczna (XI/XII w.), 2c osada/obozowisko kultury trzcinieckiej i cmentarzysko kultury łużyckiej (B HC) i 2d osada z okresu wpływów rzymskich, a powierzchniowo, przy użyciu detektora, penetrowano humus przebadanego wcześniej cmentarzyska wielbarskiego z II w. st. 2a.Łącznie, eksploracją objęto obszar o pow. 721 m2 (7,21a). W obrębie st. 2b wypełniano luki w dotychczasowej siatce wykopów (w )lokalizowanych na płn.- zach. i płd -wsch. obrzeżach zanikającej już wczesnośredniowiecznej warstwy kulturowej, pozyskując z niej ok.180 fr. obtaczanej ceramiki wczesnośredniowiecznej z niewielkim udziałem ręcznie lepionej ceramiki pradziejowej KPM/KGK i KWL.W humusie wykopu 148 występującego na pograniczu wczesnośredniowiecznej osady i cmentarzyska wielbarskiego, wystąpił m. in. kabłąk brązowej zapinki oczkowatej A III oraz cały egzemplarz dirhema. Dwa jałowe sondażowe wykopy (w )lokalizowane pomiędzy jądrem osady a występującą w odległości 50-60m na płd.- zach. od niej koncentracją bliżej nieokreślonych 5 palenisk, wykazały celową izolację mieszkalnego i gospodarczego członu osady. Założony w obrębie wspomnianej koncentracji palenisk wykop sondażowy - w/s. 6/2013,eksplorowany za zgodą nowego właściciela gruntów jedynie do poziomu spągu cienkiego tutaj humusu, wykazał obecność kolejnych 2-3? palenisk. W omawianych sezonach z powierzchni i humusu st.2a-b pozyskano: fr-y 10 brązowych zapinek, 5 bransolet w tym 1 wężowatej, fr. pierścionka oraz kilka zdeformowanych/nadtopionych amorficznych brązów kultury wielbarskiej, ale także wspomniany cały egzemplarz dirhema (w.148) i 2 fr. innych, w tym 1 z przykrawędnym, intencjonalnym otworkiem, 1 egzemplarz beznapisowej odmiany denara krzyżowego z końca X w. oraz kopiejkę z 1851 roku. Na stanowisku 2c eksploracją objęto obszar o powierzchni 351m2(3,51a), odkrywając w obrębie obu dotychczas wydzielanych na cmentarzysku łużyckim koncentracji grobów, zachodniej i wschodniej, kolejnych 18 grobów ciałopalnych (groby ) zawierających łącznie 67 naczyń (popielnice i przystawki), zaś z powierzchni stanowiska, oraz poziomu kulturowego i kilkunastu nie będących grobami zaciemnień pozyskano ok.650 fr. ceramiki naczyniowej, z czego zdecydowaną większość przypisano kulturze łużyckiej, a pozostałe wraz z luźnymi odłupkowymi i wiórowymi narzędziami krzemiennymi, kulturze trzcinieckiej. W wykopie 62/2013 w niewielkiej jamce o średni. ok.50cm i max. głęb. 60cm od pow. tuż pod cienkim (do 20cm) humusem wystąpił grób szkieletowy o cechach pochówka rytualnego z czaszką złożoną na skrzyżowanych kościach udowych. Pod tym układem znajdowały się pozostałe kości jednakże niekompletnego szkieletu, określonego przez antropologa jako pochówek mężczyzny w wieku 35-40lat. Pochówek pozbawiony jakiegokolwiek materiału kulturowego, na podstawie przeprowadzonych przez antropologa porównań średnich arytmetycznych pomiarów/wskaźników czaszek mężczyzn nawiązuje do materiałów średniowiecznych z XIII-XV. Na odkrytym powierzchniowo dopiero w 2011 roku, a eksplorowanym od 2012 roku kolejnym członie tego rozległego stanowiska - st.2d, założono kolejnych 14 różnowymiarowych sondaży (w.7-20) ~ 15 ~

16 o łącznej pow. eksploracyjnej 282,5m.2 (2,82 a), odkrywając owalną półziemiankę o pow. stropowej ± 11 m2 i miąższości ok.75cm. Miała ona przekrój regularnej niecki, a w jej przesyconym zlasowanym węglem drzewnym wypełnisku wystąpiło ok. 670 fr. ceramiki naczyniowej, ok.180 bryłek polepy, 6 glinianych przęślików oraz kilkanaście drobnych kości zwierzęcych. Ponadto odkryto 3 paleniska z wyprażonymi/przepalonymi kamieniami, węglem drzewnym i nieliczną ceramiką rzymską oraz drobnymi kośćmi zwierzęcymi.kilka wykopów zawierało ciągłą warstwę kulturową w różnym stopniu nasyconą ceramiką naczyniową i polepą a w kilku wystąpiły bliżej nie określone jamy i zaciemnienia, jałowe lub zawierające od kilku do kilkudziesięciu fragmentów ceramiki rzymskiej. Spośród eksplorowanych stanowisk szczególnie st.2c-d znajdują się w stanie permanentnego zagrożenia przez otaczające je rozległe, dzikie żwirownie. Bartosz ZGODZIŃSKI ~TESTA Pracownia Archeologiczna Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na stan. Latkowo 50 (obwodnica Inowrocławia). Na stanowisku Latkowo 50 (gm. Inowrocław) odkryto cmentarzysko szkieletowe kultury wielbarskiej z III/IV wieku n.e. Datowanie zostało określone na podstawie charakterystycznych zapinek, pochodzących z wyposażenia grobów. Innymi elementami wyposażenia były naczynia gliniane, umiejscowione przy głowach lub nogach zmarłych, a także liczne paciorki szklane. Odkryto tutaj także kilkadziesiąt jam osadniczych, prawdopodobnie kultury pomorskiej. Na pobliskim stanowisku Latkowo 15 znajdowały się osady z okresu wpływów rzymskich oraz późnego średniowiecza. Jadwiga LEWANDOWSKA, Artur KURPIEWSKI, Jakub MOSIEJCZYK ~Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, ~Fundacja Vetustas. Przestrzeń Pogranicza Badania archeologiczne cmentarzyska kultury wielbarskiej w Sadłowie w 2013 r. Badania prowadzone w miejscowości Sadłowo (dziś Nowe Sadłowo) od 2011 roku przez Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie pod kierownictwem Jadwigi Lewandowskiej, w ramach realizacji projektu pt. Badania archeologiczno-weryfikacyjne osadnictwa kultury wielbarskiej na ziemi dobrzyńskiej (Etap I-powiat rypiński), finansowane ze środków własnych Muzeum, jak również ze środków będących w dyspozycji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu, przyczyniły się do pozytywnego zlokalizowania archiwalnego cmentarzyska kultury wielbarskiej i podjęcia w 2012 i 2013 roku badań wykopaliskowych. Cmentarzysko jest nekropolią birytualną. W 2013 roku odkryto 32 obiekty z czego 25 to groby należące do kultury wielbarskiej, w tym trzy szkieletowe, dwa popielnicowe oraz dwadzieścia jamowych. Funkcji siedmiu obiektów nie udało się ustalić, choć część z nich datowana jest na okres rzymski i zapewne miała związek z cmentarzyskiem. Wśród zabytków stanowiących wyposażenie zmarłych najliczniej reprezentowaną grupą są zapinki. Licznie wystąpiły także sprzączki i okucia końca pasa. Wśród innych ozdób dominują szklane i bursztynowe paciorki oraz brązowe bransolety wężowate. Listę zabytków uzupełniają gliniane przęśliki, fragmenty grzebieni, igły oraz naczynia ceramiczne. Analiza licznego materiału zabytkowego pochodzącego z badanego cmentarzyska w Sadłowie, pozwala stwierdzić, że zostało ono założone przez społeczność kultury wielbarskiej w fazie B2/C1, zaś kres jego użytkowania przypada na fazę C2. Cmentarzysko w Sadłowie przedstawia duże walory poznawcze w kontekście funeralnym, a także rozważań na temat przemieszczania się kultury wielbarskiej. ~ 16 ~

17 Jacek RAKOCZY, Artur KURPIEWSKI ~IA UMK Toruń Wyniki prospekcji archeologicznej na stanowisku 30 w Perkowie, gm. Gniewkowo. W 2012 roku mieszkańcy wsi Perkowo poinformowali autorów o intensywnym penetrowaniu okolicznych pól przez grupy poszukiwaczy wyposażonych w wykrywacze metalu. Zebrane informacje stały się impulsem do przeprowadzenia kwerendy archiwalnej oraz podjęcia badań archeologicznych. Po otrzymaniu w marcu 2013 roku pozwolenia Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na badania powierzchniowe z użyciem wykrywaczy metalu, przeprowadzono prace trwające od kwietnia do końca listopada 2013 roku. W wyniku badań powierzchniowych na obszarze ponad 134 ha zarejestrowano rozciągnięte przez procesy podepozycyjne stanowisko archeologiczne o powierzchni 20 ha, na którym wystąpiły zabytki, będące pozostałością struktur osadniczych. Celem badań było uchwycenie zasięgu występowania zabytków a tym samym wyznaczenie granic stanowiska, co udało się osiągnąć. Zwarte występowanie zabytków w obrębie terenu objętego badaniami zarejestrowano na powierzchni około 4,5 hektara, obszar ten oznaczono roboczo jako skupisko 1. Łącznie obszar całego kompleksu osadniczego, na którym znajdowało się pięć wyznaczonych skupisk-stanowisk, zajmował powierzchnię około 20 hektarów. Na obszarze tym odkryto łącznie około 1300 fragmentów ceramiki naczyniowej oraz 481 zabytków, z czego prawie 300 datowanych na okres rzymski, w tym m.in. 160 zapinek i 40 monet. Wyznaczone skupiska charakteryzuje różna intensywność występowania materiału archeologicznego. Najliczniej rejestrowany był on w północno-zachodniej części badanego obszaru, oznaczonego jako skupisko 1. Na omawianym obszarze odkryto łącznie około 220 zabytków z okresu rzymskiego. Być może stanowisko to należy łączyć z częścią sepulkralną kompleksu, warto jednak podkreślić, że na powierzchni żadnego ze stanowisk nie odkryto fragmentów ludzkich kości. Kilkadziesiąt metrów dalej na południowy-wschód od skupiska 1 znajduje się kolejne skupisko zabytków oznaczone numerem 2, które nie dostarczyło już tak wielu materiałów. Na powierzchni około 2 hektarów zarejestrowano 25 zabytków metalowych oraz około 200 fragmentów ceramiki. Pomiędzy obydwoma skupiskami biegnie droga, która mogła sztucznie rozdzielić jedno stanowisko oznaczone jako 1/2. Około 100 metrów na wschód od skupiska 2 położone jest kolejne skupisko o powierzchni około 1 hektara, oznaczone numerem 3, na którym odkryto siedem zabytków datowanych na okres rzymski. Na południe od niego znajduje się skupisko numerem 5, na którym zarejestrowano ponad 30 zabytków brązowych oraz ponad 150 fragmentów ceramiki. Pomiędzy skupiskami 2 a 5 znajdowało się jeszcze jedno małe zgrupowanie zabytków oznaczone jako skupisko 4. Zajmował ono powierzchnię około 0,4 hektara. W jego obrębie odkryto kilka zabytków metalowych z okresu rzymskiego. Początek osadnictwa kultury przeworskiej na interesującym nas obszarze należy datować na młodszy okres przedrzymski. Najstarsze zabytki metalowe odkryte na stanowisku związane są z obszarami północno-zachodniej Europy. Na fazę A1 lub A2 datowane są dwie zapinki, kulkowa oraz brązowa koszulka fibuli typu gotlandzkiego. Licznie reprezentowane są fragmenty ceramiki kultury przeworskiej w postaci wylewów wielokrotnie na zewnętrz facetowanych. Wylewy tego typu są charakterystyczne dla najwcześniejszych faz rozwojowych kultury przeworskiej A1 i A2. Na fazę A2 można datować zapinkę A.65. Końcową fazę młodszego okresu przedrzymskiego, fazę A3 reprezentują zapinki O, N, A.18, A.22. Początek okresu rzymskiego, fazę B1a, reprezentują na stanowisku zapinki A.67. Na wczesną fazę okresu rzymskiego możemy także datować okucia końca pasa odmiany 3, typu 1, których kres występowania przypada na fazę B2. W fazie B2/C1 mamy do czynienia na stanowisku z największą różnorodnością materiału. Są to m.in. zapinki A.41, A.43, zapinki 1 serii V grupy oraz późne zapinki 8 serii V grupy A Na przełom starszego i młodszego okresu rzymskiego fazę B2/C1-C1a datowane są zapinki VII grupy, A.193, A.201, A.202. Wczesną fazę późnego okresu rzymskiego reprezentują bardzo licznie pojawiające się w fazie C1 zapinki A.158, A.161, A.162. Ilość materiałów datowanych na późny odcinek młodszego okresu rzymskiego wyraźnie maleje. Należy jednak pamiętać, że zapinki A.158 oraz A , które pojawiają się na początku fazy C1 (a nawet w fazie B2C1 zapinki A. 158) charakteryzuję się bardzo szeroką chronologię sięgającą wczesnej fazy wędrówek ludów. Warto zwrócić uwagę na obecność aż czterech zapinek Elbefibeln, datowanych na fazę C2-C3, które spotykane są na trenie kultury przeworskiej bardzo rzadko. Kres osadnictwa na stanowisku wyznaczają materiały datowane na koniec fazy okresu późnorzymskiego i początek wczesnej fazy wędrówek ludów. Jednym z wyznaczników fazy C3/D w kulturze przeworskiej są okucia języczkowate odmiany 2 typu 12 ~ 17 ~

18 oraz sprzączki z pogrubioną ramą typu AH25. Na omawiany okres można datować także zapinkę 2 serii VI z okrągłą tarczką na kabłąku. Różnorodność znalezisk z Perkowa świadczy o wyjątkowości tego stanowiska. Zarówno liczba zabytków importowanych, jak i tych proweniencji miejscowej stawia stanowisko w rzędzie najciekawszych obiektów kultury przeworskiej, nie tylko na terenie Kujaw, ale także w całej Polsce. Niezwykle rzadko mamy do czynienia ze stanowiskami, na których możemy prześledzić rozwój danej jednostki kulturowej od jej wykrystalizowania się, aż do jej zaniku. Fenomen znalezisk z Perkowa potwierdza, jak ważne są systematyczne badania stanowisk z okresu rzymskiego za pomocą wykrywacza metali i jakie korzyści mogą płynąć z zastosowania tego urządzenia. W dalszym ciągu używanie wykrywaczy budzi wśród archeologów sporo emocji, ale bardziej natury prawnej niż metodologicznej. Wskazujemy, że badania powierzchniowe z użyciem wykrywaczy mogą wnieść równie ważne dane do obiegu naukowego, jak szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe. Powinien nastąpić renesans badań AZP z wykorzystaniem nowoczesnych metod prospekcji. Małgorzata KURZYŃSKA ~Muzeum im. ks. dr W. Łęgi w Grudziądzu Ratownicze badania powierzchniowe i sondażowe na domniemanym cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich (II w. n.e.) w Nowej Wsi gm. Grudziądz, stan. 4. W dniach od 11 do 20 sierpnia 2014 r. przeprowadzono ratownicze badania powierzchniowe z wykrywaczem metali oraz sondażowe na stan. 4 w Nowej Wsi, gm. Grudziądz. Prace zostały sfinansowane ze środków Kujawsko- Pomorskiego Konserwatora Zabytków. Badaniami z ramienia Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu kierowała Małgorzata Kurzyńska przy współpracy Ilony Sulik. Badania podjęto w związku ze zgłoszeniem Zbigniewa Damratha, który poinformował o obecności na powyższym stanowisku skupisk kamieni i spalenizny. W trakcie prospekcji terenowej, przeprowadzonej w lutym 2014 r., zaobserwowano na powierzchni obiektu liczne kamienie oraz zabytki metalowe: dwie monety i 4 zapinki oraz fragmenty ceramiki z okresu rzymskiego. Występowanie dość licznego i jednorodnego materiału zabytkowego świadczyło o obecności na tym obszarze cmentarzyska kultury wielbarskiej. Stanowisko usytuowane jest w Basenie Grudziądzkim, w dolinie Wisły, na terasie nadzalewowej, w odległości ca 5 km na N od Grudziądza, 3,5 km. Na E od koryta Wisły, 2, 5 km od koryta rzeki Osy i 2, 5 km od archiwalnego cmentarzyska w miejscowości Parsk. Obszar na którym występuje stanowisko archeologiczne jest eksploatowany rolniczo i pod uprawy tytoniu. Badania z wykrywaczem metali przeprowadzono po zbiorze pszenicy. Zakresem prac objęto obszar ca 3, 5 ha. W miejscu domniemanego cmentarzyska (skupiska przedmiotów metalowych odkrytych w lutym 2014 r.) zlokalizowano pojedyncze fragmenty brązów m.in. kolec sprzączki i igłę oraz materiał nowożytny, w tym fragmenty nitów, kilkadziesiąt łusek od nabojów, kule ołowiane, guziki wojskowe. Artefakty te należy łączyć z obecnością wojsk francuskich w trakcie oblężenie twierdzy Grudziądz w 1807 r. oraz z działaniami wojennymi z pierwszej połowy XX wieku. W miejscu w którym znaleziono kolec sprzączki oraz zapinki założono 3 wykopy sondażowe o wymiarach 2, 5 m x 5 m (wyk. 1); 3x2 m (wyk. 2) oraz 3 x 2, 5 m ( wyk. 3). Łącznie przebadano obszar o powierzchni ca 32,7 m 2. W trakcie badań sondażowych zarejestrowano 1 obiekt kulturowy (obiekt 1) oraz 2 domniemane. W obiekcie 1 wystąpił materiał ceramiczny z okresu rzymskiego. W trakcie przeprowadzonych badań powierzchniowych i sondażowych nie pozyskano potwierdzenia czy na tym obszarze funkcjonowało cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich, natomiast bezsprzecznie należy uznać iż na tym obszarze funkcjonowało osadnictwo z tego okresu o czym świadczy materiał ceramiczny w obiekcie 1. Obecność zapinek i monet nie jest jednak przypadkowa i zapewne nie powinno się wykluczać obecności cmentarzyska na tym terenie, być może zniszczonego już przez działalność rolniczą. Odkryty materiał metalowy - zapinki V grupy Almgrena typ 128 oraz monety (brązowy sestercjusz i denar srebrny) pozwalają określić chronologię cmentarzyska na II wiek n.e. ~ 18 ~

19 Magdalena ZAWOL ~MA Biskupin Sprawozdanie z ratowniczych, archeologicznych badań wyprzedzających na stanowisku Biskupin 6 w sezonie Stanowisko 6 w Biskupinie położone jest na niewielkim, piaszczystym pagórku zlokalizowanym u nasady półwyspu Jeziora Biskupińskiego. Całe stanowisko znajduje się w obrębie rezerwatu archeologicznego Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. W roku 2012 na jego terenie została udostępniona dla publiczności rekonstrukcja wioski wczesnopiastowskiej. Pierwsze, wstępne badania archeologiczne, dokonane w latach trzydziestych XX wieku, miały charakter badań powierzchniowych. Systematyczne badania wykopaliskowe przeprowadzono w latach z inicjatywy Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a następnie w ramach działalności Stacji Archeologicznej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Biskupinie. Badania prowadził dr Włodzimierz Szafrański przy współudziale mgr Zoji Kołos-Szafrańskiej, pod kierownictwem prof. Zdzisława Rajewskiego. W trakcie tych badań zarejestrowano ślady osadnictwa datowane na okres neolitu (kultura pucharów lejkowatych, kultura ceramiki sznurowej), wczesną epokę żelaza (kultura łużycka) oraz z okresu wczesnego średniowiecza w tym pozostałości wioski owalnicy oraz dwóch fos. Kolejne, doraźne prace badawcze prowadzone były przez pracowników merytorycznych Muzeum Archeologicznego w Biskupinie przy okazji prac budowlanych. W roku 2013, w związku z planowaną budową wiaty edukacyjnej w północno-zachodniej części rekonstrukcji wioski wczesnopiastowskiej, przeprowadzono w terminie od 5 do 30 sierpnia badania wykopaliskowe. W wykopie o wymiarach 5 x 10 m zarejestrowano oraz zadokumentowano relikty zniszczonych miejscami przez współczesne wkopy kilku nawarstwień kulturowych oraz obiektów archeologicznych. Wśród wydobytych zabytków ruchomych zarejestrowano: fragmenty naczyń ceramicznych, kości zwierzęce, również ze śladami obróbki, oraz wióry krzemienne. Większość odkrytych nawarstwień, obiektów oraz zabytków ruchomych związana jest z osadnictwem wczesnośredniowiecznym pozostałe z osadnictwem datowanym na wczesną epokę żelaza (kultura łużycka). Jacek BOJARSKI, Wojciech CHUDZIAK, Marcin WEINKAUF ~IA UMK Toruń Wczesnośredniowieczna osada podgrodowa (stanowisko 2) oraz cmentarzyska szkieletowe (stanowiska 1 i 2) w Kałdusie. Prowadzone w latach przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu w obrębie wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Kałdusie prace wykopaliskowe oprócz grodziska (osobne sprawozdanie) objęły położone na południe od Góry św. Wawrzyńca stanowiska 1 i 2. Badania realizowano w ramach projektu pt. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie chełmiński sedes regni principalis (cz. 4), finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie. Dodatkowo w 2014 roku wsparcia finansowego udzielił Kujawsko-Pomorski Konserwator Zabytków. Stanowisko 1. Przeprowadzone na tym stanowisku prace badawcze miały wyłącznie charakter ratowniczy. Objęto nimi niewielki fragment stanowiska wzdłuż skarpy, w której w wyniku wybierania ziemi odsłonięte zostały nawarstwienia kulturowe związane z reliktami osady otwartej oraz cmentarzyskiem szkieletowym. Badania na tym obszarze prowadzone już były wcześniej przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu z przerwami w latach Wzdłuż odsłoniętego odcinka skarpy założono wykop o wymiarach 6 x 1,5 m. W jego obrębie zadokumentowano 12 obiektów z okresu wczesnego średniowiecza, w tym siedem jam grobowych (nr ). W wyniku przeprowadzonych badań ratowniczych odsłonięto i zadokumentowano część stanowiska narażoną na bezpowrotne zniszczenie. Prace prowadzono w szczególnie istotnym dla poznania wzajemnych relacji przestrzennych i chronologicznych osiedla i nekropoli z młodszych faz wczesnego średniowiecza miejscu, tj. na styku grobów i obiektów ~ 19 ~

20 mieszkalno-gospodarczych. Bardzo duże zagęszczenie jam grobowych odkrytych w profilu skarpy świadczy o intensywnym użytkowaniu tej części cmentarza przez mieszkańców zespołu osadniczego, dawnego Chełmna, na przełomie XII i XIII stulecia. Brak wyraźnych śladów nakładania się na siebie jam grobowych świadczy o pochodzeniu ich z tej samej fazy osadniczej. Z uwagi realną groźbę dalszego niszczenia stanowiska planowane jest kontynuowanie badań w roku bieżącym. Stanowisko 2. Prace wykopaliskowe ukierunkowane były na rozpoznanie zasięgu przestrzennego wczesnośredniowiecznej osady podgrodowej w kierunku południowym i południowo-wschodnim, jak również określenie granic nowej, drugiej nekropoli, której relikty w postaci czterech grobów zadokumentowano w trakcie badań prowadzonych w 2013 roku na południowo-wschodnich peryferiach tego stanowiska (groby oznaczone numerami 65-68; kontynuowano numerację z badań wcześniejszych). Założono, w nawiązaniu do istniejącej siatki arowej, 11 różnej wielkości wykopów o łącznej powierzchni około 750 m 2. Na podstawie przeprowadzonej eksploracji stwierdzono występowanie na prawie całej badanej powierzchni stanowiska nawarstwień kulturowych pochodzących z okresu wczesnego średniowiecza i wczesnej epoki żelaza, nawiązujących do struktur zadokumentowanych w poprzednich sezonach badawczych. W trakcie badań odsłonięto i wyeksplorowano 139 obiektów, w tym kolejnych siedem grobów szkieletowych z wczesnego średniowiecza (groby nr 69-75) oraz dwa groby ciałopalne z wczesnej epoki żelaza. Nowych danych do organizacji przestrzennej osiedla dostarczyło odsłonięcie skupisk obiektów, których układ wskazywał na istnienie odrębnych zagród mieszkalno-gospodarczych oddalonych od siebie o kilkadziesiąt metrów. Niezmiernie ważnym było odkrycie nowego wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego, odrębnego od dotychczasowo odsłoniętych skupisk grobów, występujących na stanowisku 1, 2 i 4. Groby szkieletowe w układzie rzędowym zarejestrowano na powierzchni około 1,5 ara. Intensywne działania agrotechniczne w tej partii stanowiska zwłaszcza doprowadziły, niestety, do zniszczenia większości z nich. Zadokumentowane pozostałości cmentarzyska wydatowano wstępnie na XI-XII wiek. Piotr BŁĘDOWSKI, Wojciech CHUDZIAK, Ryszard KAŹMIERCZAK, Barbara KOWALEWSKA ~IA UMK Toruń Wyniki badań archeologicznych na stanowisku 3 w Kałdusie. W latach kontynuowano badania archeologiczne na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kałdusie (stan. 3). Do prac wykopaliskowych wyznaczono obszar usytuowany na gródku wewnętrznym oraz środkową i północną część majdanu. Głównym celem przeprowadzonych badań była weryfikacja wyników badań geofizycznych wykonanych na tym kompleksie osadniczym w 2011 r., a także uchwycenie ewentualnych reliktów nowożytnej kaplicy. W wykopach wyznaczonych w północnozachodniej części majdanu zadokumentowano przepaloną konstrukcję wału prawdopodobnie o chronologii pradziejowej oraz zaplecze produkcyjno-gospodarcze związane z wytopem metali w młodszych fazach wczesnego średniowiecza (XII wiek). W ramach wykopu zlokalizowanego w środkowej partii majdanu, w miejscu niecki terenowej zarejestrowano nawarstwienia wczesnośredniowieczne sięgające do głębokości min. 7 m poniżej obecnego poziomu gruntu. Niewykluczone, że osady te związane są z mogącą funkcjonować w tym miejscu studnią. Na obszarze gródka wewnętrznego, w południowowschodniej części wykopu natrafiono na ceglanowapienny fundament nowożytnej kaplicy i ślady po pracach niwelacyjnych przeprowadzonych w tym miejscu na początku XIII wieku lub w późnym średniowieczu. ~ 20 ~