Mech pędzliczek szerokolistny Syntrichia la folia (Hartm.) Huebener w Karpatach Polskich i problemy jego ochrony

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (4): , Mech pędzliczek szerokolistny Syntrichia la folia (Hartm.) Huebener w Karpatach Polskich i problemy jego ochrony The Water Screw-moss Syntrichia la folia in the Polish Carpathians and problems of its protec on ADAM STEBEL Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Ostrogórska 30, Sosnowiec; astebel@sum.edu.pl Słowa kluczowe: Syntrichia latifolia, mchy, gatunki zagrożone, gatunki chronione, Karpaty. Praca przedstawia wyniki badań nad rozmieszczeniem mchu Syntrichia latifolia (Hartm.) Huebener w polskiej części Karpat. W Polsce jest on objęty ścisłą ochroną gatunkową; umieszczony został także na Czerwonej liście mchów Polski w kategorii R. S. latifolia znana jest w polskiej części Karpat z 7 stanowisk. Wszystkie zlokalizowane są w piętrze pogórza. Rośnie najczęściej na siedliskach antropogenicznych (betonowych murach), bardzo rzadko jako epifit na pniach przydrożnych drzew liściastych. Jej populacje są niewielkie i najczęściej zajmują powierzchnię kilkudziesięciu cm 2. Jedyną skuteczną formą ochrony tego gatunku wydaje się objęcie ochroną pomnikową drzew, na których występuje. Wstęp Mech pędzliczek szerokolistny Syntrichia latifolia (Hartm.) Huebener jest jednym z 10 przedstawicieli rodzaju Syntrichia występujących w Polsce (Ochyra i in. 2003). Od 2004 roku podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004). Ze względu na rzadkość występowania umieszczony został na Czerwonej liście mchów Polski, a także na Czerwonej liście mchów Karpat Polskich, w obydwu przypadkach w kategorii R (rzadki) (Żarnowiec i in. 2004). Celem pracy jest podanie aktualnego rozmieszczenia i stanu zachowania jego populacji w polskiej części Karpat. Opis gatunku i możliwości pomyłki z innymi mchami Syntrichia latifolia rośnie w słabo zbitych, brunatno lub szarozielonych darniach (ryc. 1). Liście, wyrastające z dochodzących do 2,5 cm długości, czerwonawo nabiegłych łodyżek, osiągają 3 6 mm długości. Mają one kształt łopatkowaty i są na szczycie zaokrąglone. Żebro kończy się w szczycie liścia, co odróżnia S. latifolia od wszystkich pozostałych krajowych gatunków z rodzaju Syntrichia, u których żebro wychodzi z liści w postaci dłuższego lub krótszego włosa. Na blaszce liściowej, szczególnie w jej górnej części, zawsze występują niewiel- 293

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, Ryc. 1. Syntrichia la folia ( r.; fot. V. Plăšek) Fig. 1. Syntrichia la folia (11 June 2008; photo by V. Plăšek) kie, kuliste lub słabo wydłużone, kilkukomórkowe rozmnóżki, koloru liścia. W krajowych populacjach nie obserwowano do tej pory wytwarzania sporogonów, stąd też gatunek ten rozmnaża się u nas najprawdopodobniej wyłącznie wegetatywnie, przy udziale opisanych powyżej rozmnóżek. Na siedliskach epifitycznych S. latifolia czasami może być mylona z pokrewnym, również wytwarzającym rozmnóżki pędzliczkiem brodawkowatym Syntrichia papillosa (Wilson) Jur. Rośnie on jednak najczęściej w ciemnozielonobrunatnych lub wręcz czarnociemnozielonych darniach, a jego liście, najczęściej szeroko zawinięte, zakończone są krótkim, ale wyraźnym włosem. Wytwarza także rozmnóżki, które skupione są przy żebrze w górnej części liścia. Są one z reguły jasnozielone i kontrastują wyraźnie z ciemnym kolorem blaszki liściowej. Porastające mury darnie S. latifolia 294 mogą natomiast przypominać na pierwszy rzut oka skupiska bliżej nie spokrewnionego opończyka krętozarodniowego Encalypta streptocarpa Hedw., często występującego na tych siedliskach. Jest on mchem z reguły większym, dorastającym nieraz do 5 cm długości i pospolicie wytwarzającym w kątach liści duże, nitkowate, wielokomórkowe brunatne rozmnóżki, widoczne nawet gołym okiem. Rozmieszczenie w Polsce Syntricha latifolia jest mchem europejsko-północnoamerykańskim (Düll, Meinunger 1989). W Europie wykazuje zasięg subatlantycki (Kuc 1964). Jest gatunkiem niżowym, w górach znanym wyłącznie z piętra pogórza. Nie wiadomo, jakie jest dokładne rozmieszczenie tego mchu w Polsce i stan zachowania poszczególnych populacji. Jego nieliczne stanowi-

3 A. Stebel Mech pędzliczek szerokolistny w Karpatach Polskich i problemy jego ochrony F Wisła Soła d Skawa Raba i szw U ca e e Du naj c Wisłoka Wisłok f San g F Biała CZECHY G Orawa 0 50 km G a b Syntrichiadlatifolia S Ł O W A C J A e f U K R A I N A g Ryc. 2. Stanowiska Syntrichia la folia w Karpatach Polskich. Objaśnienia: a stanowisko podane lub obserwowane po 1990 roku, b brak nowych danych lub stanowisko nie potwierdzone Fig. 2. Distribu on of Syntrichia la folia in the Polish part of the Carpathians. Explana ons: a locality reported or observed since 1990, b lack of new data or locality not confirmed ska znane były do tej pory głównie z zachodniej części kraju. Należy zaznaczyć, że w ostatnich latach odkryto (oprócz wymienionych poniżej notowań karpackich) szereg stanowisk S. latifolia w Kotlinie Raciborskiej, Pradolinie Wrocławskiej i Kotlinie Oświęcimskiej (Stebel 1997, 2005, 2008a). Omawiany gatunek rośnie tu prawie wyłącznie na siedliskach antropogenicznych (wilgotnych, betonowych murach) nad stawami, potokami oraz większymi rzekami (Odrą i Wisłą). Jego populacje są nieraz bardzo duże, pokrywając czasami powierzchnię kilku metrów kwadratowych. Jako epifit spotykany jest natomiast bardzo rzadko. Ekologia Syntrichia latifolia jest mchem pierwotnie epifitycznym, występującym na korze drzew liściastych. Często przechodzi na siedliska antropogeniczne, przede wszystkim odkryte, betonowe konstrukcje, takie jak mury i filary mostów, jazy, przepusty wodne, oraz betonowe obudowy rowów i potoków. Ekologiczne liczby wskaźnikowe (Ellenberg i in. 1992) światła, wilgotnośći i ph wynoszą: L=7 (gatunek umiarkowanie światłolubny), F=5 (umiarkowanie wilgociolubny), R=7 (umiarkowanie bazofilny). Rozmieszczenie w Karpatach Polskich W polskiej części Karpat przez wiele lat jedyne stanowisko Syntrichia latifolia znane było z Rudnika na Pogórzu Wielickim, skąd podał go Krupa (1882). Kolejne stanowisko odkryto dopiero ponad sto lat później, w Goleszowie na Pogórzu Śląskim (Stebel 1999), a następnie dalsze, w Beskidzie Śląskim (Plášek, Stebel 2002), Dołach Jasielsko-Sanockich (Armata 2006) i Kotlinie Żywieckiej (Stebel 2008b). Można powiedzieć, że S. latifolia w Karpatach Polskich jest gatunkiem bardzo rzadkim, rosnącym najczęściej na siedliskach antropogenicznych: na betonie, a nawet starej asfaltowej ścieżce. Obecnie jedynie w okolicach Goleszowa rośnie także na siedliskach epifityczych. Najwyższe udokumentowane stanowisko znajduje się na wysokości 395 m n.p.m. w Goleszowie, natomiast najniższe, 275 m n.p.m., w Wieprzu na Pogórzu Śląskim. Populacje omawianego mchu są niewielkie i zajmują najczęściej powierzchnię kilku-kilkudziesięciu centymetrów kwadratowych. Wyjątkiem jest stanowisko w Goleszowie, gdzie S. latifolia obserwowana była w wielu miejscach na murkach, jazach, betonowych obudowach rowów i ogrodzeniach, a także pniach drzew, często zajmując powierzchnię kilku decymetrów kwadratowych. Opisane stanowisko jest obecnie 295

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, jednym z najobfitszym miejsc występowania tego gatunku w Polsce. Ogółem, omawiany gatunek mchu znany jest z polskiej części Karpat z 7 stanowisk (ryc. 2). Wykaz stanowisk Stanowiska zestawiono według wyróżnionych przez Kondrackiego (1994) mezoregionów geograficznych. Podano następujące informacje: kwadrat zgodny z Atlasem rozmieszczenia geograficznego mchów w Polsce (ATMOS), siedlisko, wysokość nad poziomem morza oraz nazwisko autora obserwacji lub publikacji. Nowe stanowiska zaznaczono symbolem. Pogórze Śląskie: Fd 85 Wieprz-Dół, betonowy murek nad Wieprzówką, 275 m (A. Stebel, ); Gd 01 Cisownica-Raj, kora dolnej części pnia Tilia sp., 355 m (A. Stebel, ); Gd 01 Goleszów, betonowe słupki, mury, pnie drzew liściastych, m (Stebel 1999, 2004). Pogórze Wielickie: Fe 80 Rudnik, na korze wierzb (Krupa 1882). Beskid Śląski: Gd 01 Ustroń, betonowe schody, 365 m (Plášek, Stebel 2002). Kotlina Żywiecka: Gd 14 Radziechowy (centrum), przydrożny murek nad potokiem Wieśnik, 390 m (Stebel 2008b). Doły Jasielsko-Sanockie: Gf 02 Krosno, asfatowa ścieżka w parku, 300 m (Armata 2006). Ochrona Występowanie Syntrichia latifolia na siedliskach antropogenicznych stwarza poważny problem związany z ochroną jej stanowisk. Dotyczy to także wielu innych gatunków, które z różnych przyczyn osiedlają się na antropogenicznych siedliskach skałopodobnych. Należy tu m.in. szereg gatunków objętych ochroną ścisłą, np. Anomodon attenuatus (Hedw.) Huebener A. viticulosus (Hedw.) Hook 296 & Taylor, Syntrichia papilosa (Wilson) Jur. i S. virescens (De Not.) Ochyra. Wydaje się, że skuteczną metodą może być objęcie ochroną w postaci pomników przyrody drzew, na których rośnie S. latifolia. Utrzymanie się stanowisk w obrębie siedlisk antropogenicznych jest raczej mało prawdopodobne, gdyż najprawdopodobniej wcześniej lub później ulegną one z różnych przyczyn zniszczeniu. Tak stało się np. w zabytkowym parku w Pszczynie, gdzie na początku lat 90. XX wieku występowała, wyłącznie na siedliskach antropogenicznych, dość liczna populacja omawianego gatunku (Stebel 1996). Obecnie, po przeprowadzonym kilka lat temu uporządkowaniu zaniedbanej infrastruktury parku, nie potwierdzono występowania tego mchu. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy nr N N PIŚMIENNICTWO Armata L New records of rare and endangered mosses from the Bieszczady Zachodnie Range and the Carpathian Foothills. Ann. UMCS Sec. C 61: Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulissen D Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18, 2: Düll R., Meinunger L Deutschlands Moose. Die Verbreitung der deutschen Moose in der BR Deutschland und in der DDR, ihre Höhenverbreitung, ihre Arealtypen, sowie Angaben zum Rückgang der Arten. 1 Teil. IDH Verlag, Bad Münstereifel Ohlerath. Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krupa J Zapiski bryjologiczne. Spraw. Komis. Fizyjograf. AU. 16: Kuc M Briogeografia Wyżyn Południowych Polski. Monogr. Bot. 17: Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H Census Catalogue of Polish Mosses.

5 A. Stebel Mech pędzliczek szerokolistny w Karpatach Polskich i problemy jego ochrony Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Plăšek V., Stebel A Mosses of the Čantoryjský hřbet range (Czantoria range) and its foothills (Western Carpathians Czech Republic, Poland). Časopis Slezského Muzea Ser. A 51: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. Nr 168 (2004), poz Stebel A Mszaki zabytkowego Parku Pałacowego w Pszczynie (Kotlina Oświęcimska). Ochr. Przyr. 53: Stebel A Mszaki Rybnickiego Okręgu Węglowego. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 4: Stebel A Nowe stanowiska rzadkich i zagrożonych mchów w Beskidach Zachodnich i na Pogórzu Zachodniobeskidzkim (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: Stebel A Mszaki północno-wschodniej części Kotliny Raciborskiej (Nizina Śląska). Natura Silesiae Superioris 8: Stebel A A contribution to the bryoflora of the western part of the Carpathian Foothills. W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań: Stebel A. 2008a. Materiały do rozmieszczenia chronionych i rzadkich gatunków mszaków na Śląsku Opolskim. Natura Silesiae Superioris 11: Stebel A. 2008b. Mosses of the Kotlina Żywiecka Basin (Western Carpathians). W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryophytes of the Polish Carpathians. Sorus, Poznań: Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań:

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, SUMMARY Stebel A. The Water Screw-moss Syntrichia la folia in the Polish Carpathians and problems of its protec on Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (4): , The Water Screw-moss Syntrichia latifolia (Hartm.) Huebener is one of ten representatives of the genus Syntrichia occurring in Poland. Since 2004 it has been a strictly protected plant. Due to its rarity it was included in the Red-list of mosses in Poland and Red-list of mosses of the Polish Carpathians, both in the category R (rare). S. latifolia is an epiphytic moss, occuring also in man-made habitats, mainly on wet, old concrete walls. The main purpose of this paper is to give the current distribution and the state of preservation of populations of this species in the Polish part of the Carpathians. In the Polish Carpathians S. latifolia is a very rare species, till now known from seven localities (Fig. 2). It grows mainly on concrete walls and only in one place (Goleszów, near Cieszyn) occurs on bark of trees (mainly Populus spp. and Salix spp.). At the highest altitude the species grows in Goleszów (395 m), while the lowest (275 m) lies in Wieprz, both in the Pogórze Śląskie Foothills. The populations are rather small and usually cover an area of a few or several dozen square centimetres. Only in Goleszów the population covers several dozen square metres and it is probably one of the most abundant locality of S. latifolia in Poland. The occurrence of S. latifolia in man-made habitats creates a serious problem concerning protection of its localities. It seems to be the most efficient to protect the trees with S. latifolia as monuments of nature. The maintenance of localities in man-made habitats is rather impossible. 298