Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata

Transkrypt

1 Załącznik nr 1 do Uchwały nr XVI/134/2016 Rady Gminy Tomaszów Lubelski z dnia 11 marca 2016 r. Gmina Tomaszów Lubelski Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata Tomaszów Lubelski, październik 2015 r. ZLECENIODAWCA OPRACOWANIE Gmina Tomaszów Lubelski ul 29-go Listopada Tomaszów Lubelski tel fax sekretariat@tomaszowlubelski.pl Doradztwo i Reklama Sp. z o.o. ul. Prymasa S. Wyszyńskiego Zamość tel./fax , kontakt@doradztwoireklama.pl

2 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA... 4 I. Analiza stanu obecnego gminy Tomaszów Lubelski Uwarunkowania ogólne Przestrzeń i środowisko Cechy przestrzeni gminnej Obiekty zabytkowe Użytkowanie terenu Zasoby naturalne i stan środowiska Zidentyfikowane problemy sfery przestrzennej Sfera społeczna Struktura demograficzna Mieszkalnictwo Szkolnictwo Kultura Sport i rekreacja Ochrona zdrowia i opieka społeczna Struktura organizacji pozarządowych Bezrobocie i rynek pracy Zidentyfikowane problemy sfery społecznej Sfera gospodarcza Charakterystyka lokalnej gospodarki Rolnictwo Turystyka Zidentyfikowane problemy sfery gospodarczej Infrastruktura techniczna Sieć drogowa Gospodarka wodno-ściekowa Sieć gazowa Energia elektryczna Ciepłownictwo Telekomunikacja Gospodarka odpadami Zidentyfikowane problemy Zarządzanie Podstawy prawne Organizacja Finanse II. Analiza SWOT Metodologia przeprowadzenia analizy Sfera przestrzenna Sfera gospodarcza Sfera społeczna

3 5. Infrastruktura techniczna CZĘŚĆ PROJEKCYJNA I. Konsultacje społeczne II. Misja, wizja i cele rozwoju gminy Misja i wizja rozwoju Cele strategiczne Cele operacyjne i kierunki działań III. Zgodność ze strategicznymi dokumentami IV. Źródła finansowania V. System wdrażania i monitorowania VI. Załączniki VII. SPIS TABEL VIII. SPIS RYSUNKÓW IX. SPIS WYKRESÓW

4 CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA I. Analiza stanu obecnego gminy Tomaszów Lubelski 1. Uwarunkowania ogólne Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą wiejską, wchodzącą w skład powiatu tomaszowskiego. Powiat tomaszowski położony jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego, sąsiaduje z powiatami biłgorajskim, hrubieszowskim, zamojskim (województwo lubelskie), a także z powiatem lubaczowskim (województwo podkarpackie). Rysunek 1. Schematyczna mapa województwa lubelskiego Źródło: Opracowano na podstawie źródeł internetowych 4

5 Ważną cechą położenia powiatu jest jego bezpośrednie sąsiedztwo z Ukrainą i usytuowanie na jego terenie przejścia granicznego w Hrebennem. Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiega droga krajowa nr 17, stanowiąca jego główną arterię komunikacyjną i podstawowy szlak drogowy. Droga krajowa nr 17 jest trasą o znaczeniu międzynarodowym, łączącą Warszawę z Lwowem. Zapewnia także bezpośrednie połączenie powiatu z Lublinem i Zamościem. Gmina Tomaszów Lubelski jest jedną z 13 gmin wchodzących w skład powiatu tomaszowskiego. Sąsiaduje z gminami Bełżec, Jarczów, Krasnobród, Lubycza Królewska, Narol, Rachanie, Susiec, Tarnawatka oraz z miastem Tomaszów Lubelski. Rysunek 2. Schematyczna mapa powiatu tomaszowskiego Źródło: Opracowano na podstawie źródeł internetowych Gmina Tomaszów Lubelski posiada powierzchnię ha, co stanowi 11,5% powierzchni powiatu. Pod względem wielkości powierzchni Tomaszów Lubelski jest trzecią gminą w powiecie 5

6 Tabela 1. Porównanie powierzchni gmin powiatu tomaszowskiego Gmina Powierzchnia Udział w powierzchni powiatu Bełżec ,3% Jarczów ,2% Krynice ,9% Lubycza Królewska ,0% Łaszczów ,6% Rachanie ,3% Susiec ,8% Tarnawatka ,6% Telatyn ,5% Tomaszów Lubelski ,5% Tomaszów Lubelski (miasto) ,9% Tyszowce ,6% Ulhówek ,8% POWIAT ,0% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W skład wiejskiej gminy Tomaszów Lubelski wchodzi 29 sołectw: Chorążanka, Dąbrowa Tomaszowska, Górno, Jeziernia, Justynówka, Klekacz, Łaszczówka, Łaszczówka-Kolonia, Majdan Górny Pierwszy, Majdan Górny Drugi, Majdanek, Nowa Wieś, Pasieki, Podhorce, Przecinka, Przeorsk, Rabinówka, Rogóźno I, Rogóźno II, Rogóźno III, Rogóźno-Kolonia, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna, Sabaudia, Szarowola, Typin, Ulów, Wieprzowe Jezioro, Zamiany. 6

7 2. Przestrzeń i środowisko 2.1. Cechy przestrzeni gminnej Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą wiejską, otaczającą będące jej siedzibą miasto Tomaszów Lubelski. Zajmuje powierzchnię ha. Rysunek 3. Mapa gminy Tomaszów Lubelski Źródło: Urząd Gminy Tomaszów Lubelski Ze względu na specyficzne położenie, przestrzeń gminna wykazuje duże zróżnicowanie zarówno pod względem wyglądu, jak i pełnionych funkcji. Miejscowości sąsiadujące bezpośrednio z miastem Tomaszów Lubelski są gęsto zabudowane, tracą typowo wiejskie funkcje na rzecz podmiejskich, przestrzennie i funkcjonalnie łączą się z miastem Tomaszów Lubelski. Miejscowości oddalone od miasta posiadają w przeważającym stopniu charakter rolniczy oraz cechują się niższą gęstością zabudowy. Ponadto, ze względu na stosunkowo dużą powierzchnię, brak typowego 7

8 centrum gminy oraz fakt, iż siedziba gminy (miasto Tomaszów Lubelski) znajduje się poza jej granicami administracyjnymi, gmina nie posiada wysokiej spójności przestrzennej. Wszystkie miejscowości gminy Tomaszów Lubelski cechują się typową, wiejską zabudową. Są to wsie położone wzdłuż jednego lub kilku ciągów komunikacyjnych, o nieregularnym kształcie, z nierównomiernym układem pól i dużym rozbiciem własności na liczne działki. Brakuje w nich funkcjonalnych centrów i wyodrębnionych lub odpowiednio zagospodarowanych przestrzeni publicznych, rolę te pełnią przestrzenie usytuowane wzdłuż dróg przebiegających przez miejscowości. Powoduje to duże uciążliwości w korzystaniu z dostępnej przestrzeni w poszczególnych sołectwach gminy, brak wyodrębnionych miejsc koncentracji życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego, niedostateczne wykorzystanie przestrzeni publicznej i jej niską funkcjonalność. Na terenie gminy Tomaszów Lubelski znajduje się wiele budynków reprezentujących typ zabudowy tradycyjnej, jednak niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej wsi sprawiają, iż charakterystyczne dla miejscowej przestrzeni cechy architektoniczne zanikają. Nowa zabudowa cechuje się przemieszaniem różnych jej typów i brakiem wzorców budownictwa mieszkaniowego o formie architektonicznej nawiązującej do cech zabudowy tradycyjnej. Skutkuje to zanikaniem unikalnych dla obszaru gminy cech przestrzeni oraz zaburzeniami harmonii i ładu przestrzennego. Ponadto, wiele istniejących obiektów zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych posiada niską wartość techniczną lub użytkową, przez co mogą one ulec degradacji. Gmina Tomaszów Lubelski cechuje się stosunkowo wysoką gęstością zaludnienia, wyższą od średniej dla powiatu tomaszowskiego. Pod względem gęstości zaludnienia zajmuje trzecie miejsce w powiecie, ustępując miastu Tomaszów Lubelski oraz gminie Bełżec. 8

9 Tabela 2. Porównanie gęstości zaludnienia gmin powiatu tomaszowskiego w 2014 roku Gmina Gęstość zaludnienia (ludność na km 2 ) Bełżec 102 Jarczów 34 Krynice 46 Lubycza Królewska 31 Łaszczów 49 Rachanie 57 Susiec 40 Tarnawatka 49 Telatyn 38 Tomaszów Lubelski 66 Tomaszów Lubelski (miasto) Tyszowce 46 Ulhówek 34 POWIAT 58 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Średnia gęstość zaludnienia województwa lubelskiego to 85 osób/km 2. Zarówno gmina Tomaszów Lubelski, jak i obszar całego powiatu cechują się gęstością niższą, niż średnia wojewódzka. Poza miejscowościami bezpośrednio sąsiadującymi z miastem Tomaszów Lubelski, gmina cechuje się relatywnie dużym rozproszeniem zabudowy, zdecydowaną przewagą budownictwa jednorodzinnego oraz dużym udziałem gruntów rolnych w strukturze przestrzennej miejscowości, co ma wpływ na kształtowanie się wskaźnika gęstości zaludnienia Obiekty zabytkowe Do rejestru Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków wpisane są następujące obiekty i zespoły zabytkowe znajdujące się na terenie gminy Tomaszów Lubelski: Klekacz stanowisko archeologiczne nr 9 (kurhan); Majdan Górny kaplica pw. św. Jacka, wraz z otoczeniem; Majdan Górny grodzisko z wałem ziemnym, tzw. Biała Góra ; Majdan Górny - kurhan (stanowisko archeologiczne nr 24); Majdan Górny 2 kurhany (stanowisko nr 18); 9

10 Majdan Górny - kurhan (stanowisko nr 19); Majdan Górny kurhan (stanowisko nr 20); Majdan Górny - kurhan (stanowisko nr 21); Majdan Górny - kurhan (stanowisko nr 25); Podhorce - kościół paraf. rzymskokatolicki pw. Matki Bożej Częstochowskiej, wraz z wyposażeniem wnętrza, drzewostan; Rogóźno - dwór, wraz z otoczeniem parkowym; Ruda Żelazna cmentarzysko kurhanowe na stanowisku nr 10; Typin - grodzisko z wałami ziemnymi otoczone fosą; Typin - stanowisko archeologiczne nr 2 (kurhan); Typin stanowisko archeologiczne nr 3 (kurhan); Typin - stanowisko archeologiczne nr 4 (kurhan). Wśród obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków najwięcej jest stanowisk archeologicznych, które stanowią unikatową cechę gminy Tomaszów Lubelski. Poza obiektami objętymi Rejestrem, warte odwiedzenia są: Kościół w Szarowoli; Drewniane domy i zagrody w Jezierni, Pasiekach, Podhorcach, Rudzie Żelaznej; Kuźnia w Jezierni z 1930 roku, Cegielnia w Sabaudii z 1910 oraz z 1935 roku, Młyn w Typinie z ok roku Użytkowanie terenu Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, większą część gminy Tomaszów Lubelski zajmują użytki rolne (67,4%), wśród których przeważają grunty orne (56,0%). Tabela 3. Formy użytkowania terenu w gminie Tomaszów Lubelski Powierzchnia geodezyjna według kierunków wykorzystania 2014 ogółem ha użytki rolne razem ha użytki rolne - grunty orne ha 9577 użytki rolne - sady ha 93 użytki rolne - łąki trwałe ha 952 użytki rolne - pastwiska trwałe ha

11 użytki rolne - grunty rolne zabudowane ha 509 użytki rolne - grunty pod stawami ha 5 użytki rolne - grunty pod rowami ha 34 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione razem ha 4805 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - lasy ha 4777 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione - grunty ha zadrzewione i zakrzewione 28 grunty pod wodami razem ha 89 grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi ha 13 grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi ha 76 grunty zabudowane i zurbanizowane razem ha 526 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny ha mieszkaniowe 14 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny ha przemysłowe 4 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny inne ha zabudowane 10 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny ha zurbanizowane niezabudowane 7 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny rekreacji i ha wypoczynku 1 grunty zabudowane i zurbanizowane - tereny ha komunikacyjne - drogi 490 użytki ekologiczne ha 20 nieużytki ha 104 tereny różne ha 19 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Gmina Tomaszów Lubelski jest gminą, w której przeważająca część obszaru wykorzystywana jest pod działalność rolniczą i jednocześnie należy do najbardziej zalesionych gmin powiatu tomaszowskiego. Pod koniec 2013 roku lasy zajmowały powierzchnię 4671 ha, co stanowiło 27,3% powierzchni gminy i należało do najwyższych wskaźników zalesienia w powiecie. Spośród gmin powiatu tomaszowskiego wyższym stopniem zalesienia cechują się tylko trzy gminy: Bełżec, Lubycza Królewska oraz Susiec. 11

12 Tabela 4. Porównanie powierzchni lasów i lesistości poszczególnych gmin powiatu tomaszowskiego (stan na ) Gmina Powierzchnia lasów ogółem (ha) W tym lasy publiczne (ha) Lesistość Bełżec ,4% Jarczów ,5% Krynice ,5% Lubycza Królewska ,6% Łaszczów ,8% Rachanie ,6% Susiec ,9% Tarnawatka ,8% Telatyn ,0% Tomaszów Lubelski ,3% Tomaszów Lubelski (miasto) ,1% Tyszowce ,8% Ulhówek ,0% POWIAT ,8% Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy Zasoby naturalne i stan środowiska Gmina Tomaszów Lubelski położona jest na obszarze dwóch krain geograficznych: Roztocza oraz Wyżyny Wołyńskiej. Granica pomiędzy dwiema krainami przebiega w okolicach Tomaszowa Lubelskiego. Obszar gminy położony na zachód oraz południowy zachód od miasta wchodzi w skład dwóch mezoregionów Roztocza Roztocza Środkowego. Tereny usytuowane na wschód i północny wschód od Tomaszowa znajdują się w obrębie Grzędy Sokalskiej mezoregionu stanowiącego ciąg wzniesień na obszarze Wyżyny Wołyńskiej. Obie krainy cechują się wyżynnym charakterem i występowaniem licznych wzniesień, co sprawia, iż obszar gminy posiada wysokie walory krajobrazowe. Najwyższymi szczytami obu krain na terenie gminy są Wapielnia (386 m n.p.m., Roztocze Środkowe) i Biała Góra (349 m n.p.m., Grzęda Sokalska). Niewielki fragment gminy Tomaszów Lubelski usytuowany jest w obrębie Równiny Bełskiej. 12

13 Obie krainy różnią się od siebie pod względem jakości gleb. W zachodniej części gminy, położonej na obszarze Roztocza, występują głównie gleby bielicowe, o niższych klasach bonitacyjnych. Na ogół mają charakter piaszczysty i nie należą do gleb urodzajnych. W części wschodniej gminy, na terenach wchodzących w skład Grzędy Sokalskiej, znajdują się gleby urodzajne, w większości czarnoziemy. Jakość gleb determinuje typ i charakter działalności rolniczej prowadzonej na terenie gminy. Klimat obszaru gminy posiada w przeważającej części cechy klimatu kontynentalnego, z dużymi amplitudami temperatury, upalnymi latami oraz surowymi zimami. Średnia roczna temperatura określona dla Tomaszowa Lubelskiego wynosi 7 O C, średnie miesięczne temperatury wahają się od około -5 stopni w styczniu do około 18 stopni w lipcu. Okres wegetacyjny wynosi 207 dni, natomiast nasłonecznienie gminy Tomaszów należy do największych w Polsce. Zgodnie z podziałem na Jednolite Części Wód Podziemnych (JCWPd) teren Gminy Tomaszów Lubelski położony jest w obrębie jednostki Nr 108 (PLGW ), 109 PLGW ) i 127 (PLGW ). Teren Gminy Tomaszów Lubelski położony jest w granicach Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) Nr 407 Niecka Lubelska (Chełm-Zamość). Na terenie gminy Tomaszów Lubelski początek biorą dwie rzeki: Sołokija oraz Huczwa. Obie należą do zlewni Wisły i pod względem czystości ogólnej zostały sklasyfikowane jako bezklasowe. W gminie usytuowanych jest także kilka zbiorników wodnych. Największy z nich posiada powierzchnię 22 hektarów i położony jest w Rogóźnie. Zbiorniki wykorzystywane są przede wszystkim jako stanowiska wędkarskie. W granicach Gminy Tomaszów Lubelski usytuowanych jest 7 Jednolitych Części Wód Powierzchniowych (JCWP): PLRW Rzeczyca do granicy RP, PLRW Huczwa od źródeł do Kanału Rokitna bez Kanału Rokitna, PLRW Siklawa-Kanał Hopkie, PLRW Sołokija od źródeł do granic RP, PLRW Tanew do Łosinieckiego Potoku, PLRW Sopot, PLRW Wieprz do Jacynki. 13

14 Spośród prawnych form ochrony przyrody na terenie gminy Tomaszów Lubelski znajdują się: część Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego park utworzony został w 1988 roku w celu zachowania unikalnych wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych Roztocza Środkowego; jego szczególnym elementem jest kompleks lasów mieszanych, z dużą domieszką jodły oraz z charakterystyczną florą i fauną; rezerwat Piekiełko jest to rezerwat geologiczny o charakterze ścisłym, utworzony w 1962 roku na powierzchni 1,24 ha. Znajduje sie tam 68 głazów narzutowych przyniesionych przez lodowiec; rezerwat Zarośle jest to rezerwat leśny o powierzchni 64,02 ha, utworzony w 1998 roku. Ma na celu ochronę lasów jodłowo-bukowych, w tym 110-letniego starodrzewu jodły z pojedynczymi 130-letnimi okazami, z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy. Teren ten objęty jest ochroną w ramach sieci Natura 2000; użytek ekologiczny,,biała Góra - obszar o powierzchni 33,72 ha, usytuowany na południowym stoku Białej Góry, pomiędzy Justynówką a Majdanem Górnym Jest to zbiorowisko roślinności kserotermicznej z licznymi gatunkami rzadkimi i chronionymi. Występuje tu między innymi wisienka karłowata, miłek wiosenny, len złocisty, zawilec wielkokwiatowy, powojnik prosty, ożota zwyczajna, ostrożeń panoński, oman wąskolistny i najrzadszy z nich starzec wielkolistny; pomniki przyrody na terenie gminy znajduje się 7 pomników przyrody (wg. rejestru RDOŚ w Lubinie), zarówno ożywionej, jak i nieożywionej; Obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Sołokiji PLB obszar o powierzchni 13667,76 ha, leży w granicach mezoregionu Roztocze środkowe i Równina Bełska. Obejmuje dolinę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrainą. Sołokija płynie naturalnym korytem, zachowało się szereg meandrów i starorzeczy. W odcinku przygranicznym jej dolinę wypełniają rozległe, nieużytkowane łąki i ugory. Lasy zajmują ponad 1/4 powierzchni ostoi. Występują w mozaikowym układzie z gruntami rolnymi, głownie z prawej strony dorzecza, pozostając w ekologicznej łączności z lasami Roztocza. Przeważają drzewostany sosnowe z domieszką liściastych (głównie dębu i olchy). Wzdłuż koryta rzeki zachowały się dosyć duże płaty olsów oraz podmokłych borów 14

15 sosnowych. Ostoja obejmuje również 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródleśnych stawów. Rolnictwo jest intensywne. Przedmiotami ochrony są: rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, derkacz Crex crex, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus. W granicach obszaru funkcjonuje Plan Zadań Ochronnych ustanowiony zarządzeniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Lublinie z dnia 23 czerwca 2014 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Sołokiji PLH (Dz. Urz. Woj. Lub. z 2014 r. poz. 2335); Obszar Natura 2000 Roztocze PLB obszar o powierzchni ,33 ha, obejmujący Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze środkowe i Południowe. Roztocze to pas łagodnych wzniesień ciągnących się z północnegozachodu na południowy-wschód. Około 70% powierzchni stanowią lasy, między którymi występują wąskie pasy pól uprawnych oraz wsie i niewielkie miasta. Znaczna część lasów ma charakter zbliżony do naturalnego. Dominują bory sosnowe, ale też spory udział mają mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sieć wód powierzchniowych jest dość uboga. Główną rzeką jest Wieprz. Ponadto z południowych stoków Roztocza spływają w kierunku Kotliny Sandomierskiej Tanew, Sopot i Szum. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajdują się stawy rybne. Przedmiotami ochrony obszaru są: włochatka Aegolius funereus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, podgorzałka Aythya nyroca, puchacz Bubo bubo, lelek Caprimulgus europaeus, rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus, bocian biały Ciconia ciconia, bocian czarny Ciconia nigra, siniak Columba oenas, derkacz Crex crex, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, dzięcioł średni Dendrocopos medius, dzięcioł syryjski Dendrocopos syriacus, dzięcioł czarny Dyrocopus martius, kobuz Falco subbuteo, muchołówka białoszyja Ficedula albicolis, muchołówka mała Ficedula parva, bączek Ixobrychus minutus, gąsiorek Lanius collurio, pliszka górska Motacilla cinerea, trzmielojad Pernis apivorus, dzięcioł zielonosiwy Pinus canus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, puszczyk uralski Strix uralensis, jarzębatka Sylvia nisoria. Obszar Natura 2000 Borowa Góra PLH obszar o powierzchni 3.3 ha, obejmuje fragment murawy kserotermicznej na skraju kompleksu leśnego. Położony jest w gminie Tomaszów Lubelski, na południe od wsi Chorążanka. 15

16 Przedmiotami ochrony są: murawy kserotermiczne (6210) oraz obuwik pospolity Cypripedium calceolus; Obszar Natura 2000 Zarośle PLH obszar o powierzchni 391,83 ha, położony jest w obrębie mezoregionu Roztocze Tomaszowskie. Regionalizacja geobotaniczna lokalizuje go w obrębie krainy Roztocza i okręgu Roztocza Południowego. Północna część obszaru zajmuje fragment zrównania wierzchowinowego, natomiast południowa - wzniesienie o charakterze ostańca o wysokości 349,8 m n.p.m. Pomiędzy nimi rozciąga się rozległe obniżenie o charakterze suchej doliny. Teren w większości pokryty jest lasem. Przedmiotami ochrony są: żyzne buczyny (9130), grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (9170), wyżynny bór jodłowy mieszany (91P0). Stan środowiska na przedmiotowym obszarze należy uznać za dobry. Na terenie gminy nie funkcjonują zakłady przemysłu ciężkiego. Do największych zagrożeń dla środowiska naturalnego należą zanieczyszczenia bytowe i zanieczyszczenia zewnętrzne. Wzdłuż dróg o nasilonym ruchu, w szczególności przy drodze krajowej nr 17, występuje miejscowe zwiększenie zanieczyszczeń powietrza i gleb. Do poważnych problemów stanowiących istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego należy niedostatecznie rozwinięta sieć kanalizacji sanitarnej, wykorzystywanie zbiorników bezodpływowych do gromadzenia ścieków oraz zaniedbania w zakresie gospodarki odpadami. Ponadto, działalnością w znacznym stopniu oddziałującą na stan środowiska naturalnego jest rolnictwo Zidentyfikowane problemy sfery przestrzennej Do głównych problemów sfery przestrzennej gminy Tomaszów Lubelski należą: brak funkcjonalnych centrów i wyodrębnionych lub odpowiednio zagospodarowanych przestrzeni publicznych w wielu miejscowościach gminy; siedziba gminy znajdująca się poza jej granicami administracyjnymi; niska spójność przestrzenna gminy; duże zróżnicowanie przestrzenne i funkcjonalne poszczególnych części gminy; niedostateczne wykorzystanie przestrzeni publicznej i jej niska funkcjonalność; 16

17 zanikanie tradycyjnych cech zabudowy i przestrzeni oraz zaburzenia ładu przestrzennego; zagrożenia dla środowiska naturalnego wynikające z zanieczyszczeń zewnętrznych, dużego natężenia ruchu na przebiegających przez gminę drogach, niedostatków systemu gospodarki ściekami i odpadami. 17

18 3. Sfera społeczna 3.1. Struktura demograficzna Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku w gminie Tomaszów Lubelski mieszkało osób. W ciągu ostatnich 10 lat liczba mieszkańców gminy wykazywała tendencję wzrostową z niewielkimi wahaniami. W latach liczba ludności wzrosła o 439 osób (4,02 %). Wykres 1. Liczba mieszkańców gminy Tomaszów Lubelski w latach (stan na ) Źródło: Opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Mieszkańcy gminy Tomaszów Lubelski stanowią 13,10% ludności powiatu tomaszowskiego. Pod względem liczby ludności gmina Tomaszów Lubelski jest drugą co do wielkości gminą powiatu, ustępuje jedynie miastu Tomaszów. Tabela 5. Liczba ludności poszczególnych gmin powiatu tomaszowskiego w 2014 roku Gmina Liczba ludności w % Bełżec ,96% Jarczów ,16% Krynice ,90% Lubycza Królewska ,43% 18

19 Łaszczów ,35% Rachanie ,20% Susiec ,92% Tarnawatka ,66% Telatyn ,86% Tomaszów Lubelski ,10% Tomaszów Lubelski (miasto) ,96% Tyszowce ,79% Ulhówek ,71% POWIAT ,00% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się liczby mieszkańców gminy jest przyrost naturalny. Na terenie gminy Tomaszów Lubelski w badanym okresie wskaźnik przyrostu naturalnego przyjmował zarówno wartości ujemne, jak i dodatnie. Tabela 6. Przyrost naturalny w gminie Tomaszów Lubelski w latach Gmina Tomaszów Lubelski 1,5-3,2 0,2-0,2-2,4 1,1 0,3-1,3-1,1 2,0 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W roku 2014 przyrost naturalny w gminie Tomaszów Lubelski był wyższy zarówno od średniej dla powiatu tomaszowskiego (-2,1), jak i od średniej wojewódzkiej (-1,1). Na kształtowanie się liczby ludności gminy wpływa także saldo migracji. W badanym okresie wskaźnik ten przyjmował wartości dodatnie. Tabela 7. Saldo migracji w gminie Tomaszów Lubelski w latach Jednostka miary saldo migracji ogółem osoba saldo migracji na 1000 osób ogółem osoba 0,5 0,5 4,9 1,7 4,8 3,5 1,8 1,3 6,8 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Na korzystnie kształtowanie się wskaźnika migracji ma wpływ przede wszystkim położenie gminy. Najgęściej zaludnione i najchętniej wybierane przez nowych 19

20 mieszkańców są miejscowości bezpośrednio sąsiadujące z miastem Tomaszów Lubelski lub położone w niedalekiej jego odległości. Z tego względu gmina jest w dużym stopniu celem migracji mieszkańców miasta, dla których staje się ona atrakcyjnym miejscem zamieszkania, dobrze skomunikowanym z ośrodkiem miejskim. Szczególnie korzystne trendy demograficzne zaczęły charakteryzować obszar gminy wraz z pojawieniem się zjawiska przenoszenia się ludności z miast do ich stref podmiejskich. Wielu mieszkańców Tomaszowa Lubelskiego zdecydowało się na zamieszkanie na terenie sąsiadującej z miastem gminy, przy czym Tomaszów pozostał dla nich miejscem pracy, nauki, prowadzenia działalności. Często spotykanym zjawiskiem na terenie gminy Tomaszów Lubelski są migracje zarobkowe za granicę. W większości przypadków mają one charakter nieoficjalny wiele osób pracujących za granicą pozostaje zameldowanych na terenie gminy, dlatego nie są one ujęte w statystykach dotyczących migracji. Często migracje tego typu mają charakter krótkookresowy osoby pracujące przebywają poza granicami kraju krócej, niż 12 miesięcy, po czym na pewien czas wracają do domu i rodziny, by znów powrócić do pracy za granicą. Migracje krótkookresowe mieszkańców gminy cechują się więc sezonowością i cyrkulacyjnością są to wielokrotne wyjazdy i przyjazdy w ciągu jednego roku. Stan ten może utrzymywać się przez kilka lub kilkanaście lat. Zjawisko to ma pozytywne strony osoby, które nie wyjeżdżają na stałe za granicę utrzymują posiadane na terenie gminy domy i mieszkające tu rodziny, zarobione pieniądze są przekazywane do kraju, nierzadko zagraniczna praca jednego z członków rodziny jest jedynym źródłem utrzymania gospodarstwa domowego. Jednak w dłuższym okresie migracje tego typu wywołują także negatywne skutki, szczególnie w sferze społecznej. Prowadzą do osłabienia więzi rodzinnych, wpływają niekorzystnie na integrację lokalnej społeczności, przez konieczność ciągłych wyjazdów zmniejszają komfort życia, mogą powodować lub nasilać problemy osobiste i społeczne. Wyjazdy zarobkowe mają także negatywny wpływ na miejscową gospodarkę - lokalny rynek pracy traci w ten sposób pracowników z poszukiwanymi kwalifikacjami, co sprawia, że następuje deficyt fachowców w wielu branżach. Stosunkowo korzystnie przedstawia się podział mieszkańców gminy Tomaszów Lubelski ze względu na ekonomiczne grupy wieku. Największy udział w liczbie 20

21 mieszkańców gminy ogółem mają osoby w wieku produkcyjnym (63,02%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowią osoby w wieku przedprodukcyjnym (19,7%). Tabela 8. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w gminie Tomaszów Lubelski w 2014 roku Ogółem W wieku przedprodukcyjnym W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym Razem Mężczyźni Kobiety Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Przewaga liczby osób w wieku przedprodukcyjnym nad liczbą osób w wieku poprodukcyjnym jest pozytywną cechą struktury demograficznej gminy, minimalizuje ryzyko wystąpienia zjawiska starzenia się społeczności gminnej i powiązanych z nim trudności (ubytek pracowników na rynku pracy, zwiększone obciążenia socjalne, itp.). Analizując liczebność kobiet i mężczyzn w poszczególnych grupach wiekowych, można zauważyć, że kobiety przeważają w grupie osób w wieku poprodukcyjnym, w grupie osób w wieku produkcyjnym liczniejsi są mężczyźni, natomiast w grupie osób w wieku przedprodukcyjnym liczba osób obu płci jest porównywalna. Przewaga mężczyzn w liczbie osób w wieku poprodukcyjnym jest typowa dla obszarów o typowo rolniczym charakterze kobiety częściej kontynuują edukację na poziomie wyższym i częściej decydują się na życie w ośrodkach miejskich oraz pracę w zawodach pozarolniczych. Największa różnica została odnotowana pomiędzy liczbą kobiet a mężczyzn w wieku poprodukcyjnym i jest wynikiem występowania na terenie całej Polski ogólnoeuropejskiego trendu w krajach europejskich, a także w pozostałych wysoko rozwiniętych krajach na całym świecie, średnia długość życia kobiet jest dłuższa od średniej długości życia mężczyzn. Pomimo korzystnego kształtowania się podziału ludności ze względu na ekonomiczne grupy wieku, negatywnym zjawiskiem sfery demograficznej gminy jest obserwowany od kilku lat systematyczny spadek liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym i wzrost liczby mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Różnica w liczebności obu grup systematycznie się zmniejsza i za kilka lat przewaga liczebna osób w wieku przedprodukcyjnym nad osobami w wieku poprodukcyjnym może zostać zniwelowana. 21

22 Wykres 2. Liczba ludności wg ekonomicznych grup wieku w gminie Tomaszów Lubelski w latach Źródło: Opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS W najbliższych latach przewidywane jest utrzymanie się tego trendu i dalszy wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym przy systematycznym spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym. Trend ten został zdiagnozowany na całym obszarze powiatu tomaszowskiego. W 2005 roku osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowiły 22,9% liczby ludności powiatu tomaszowskiego ogółem, podczas gdy w 2014 roku wskaźnik ten spadł do 17,74%. W analogicznym okresie wzrósł udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym w liczbie ludności ogółem z 17,48% w 2005 roku do 19,69% w 2014 roku. Zgodnie z prognozą Banku Danych Lokalnych GUS, w roku 2025 oraz 2030 udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz liczby osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności powiatu tomaszowskiego kształtował się będzie następująco: udział liczby osób w wieku przedprodukcyjnym: 18,4% w 2025, 16,0% w 2030; udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym: 19,4% w 2025, 25,1% w Zjawisko wzrostu udziału osób w podeszłym wieku w ogólnej liczbie mieszkańców, zwane także zjawiskiem starzenia się społeczeństw, jest jednym z najbardziej charakterystycznych trendów demograficznych większości krajów Europy i Ameryki Północnej. Cechuje ono zarówno kraje o najbardziej rozwiniętych gospodarkach, jak również grupę państw o niższym poziomie rozwoju, w których tryb życia społeczeństw, cechy struktury demograficznej i różnorodne zjawiska socjologiczne 22

23 mają podobny przebieg. Do głównych przyczyn i czynników wpływających na wielkość zjawiska należą: wydłużenie przeciętnej długości życia ludzkiego, rozwój medycyny, spadek dzietności. Coraz większy udział osób starszych w społeczeństwie powoduje wzrost kosztów ubezpieczeń społecznych oraz wzrost zapotrzebowania na świadczenia zdrowotne i socjalne. W Polsce także odnotowano występowanie zjawiska starzenia się społeczeństwa. W 2005 roku udział osób w wieku przedprodukcyjnym w ludności kraju ogółem wynosił 20,6%, w 2014 roku zmniejszył się do 18,0%. W tych samych latach udział osób w wieku poprodukcyjnym wzrósł z 15,4% w 2005 roku do 19,0% w 2014 roku. W województwie lubelskim w analogicznym okresie udział mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym spadł z 21,6% do 18,1%, podczas gdy stosunek mieszkańców w wieku poprodukcyjnym do liczby mieszkańców ogółem wzrósł z 16,5% do 19,5%. (źródło danych: Bank Danych Lokalnych GUS). Sporządzone prognozy wskazują na to, iż zjawisko starzenia się lokalnej społeczności na terenie gminy Tomaszów Lubelski będzie się nasilać, co niesie za sobą określone konsekwencje Mieszkalnictwo Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2013 roku na terenie gminy Tomaszów Lubelski znajdowało się mieszkań o łącznej powierzchni użytkowej m 2, składające się z izb. W zdecydowanej większości należały one do osób fizycznych. Na zasoby komunalne gminy składało się 17 mieszkań komunalnych (w tym 4 socjalne) o łącznej powierzchni użytkowej 654 m 2. Ogółem, na terenie gminy znajdowało się budynków mieszkalnych. 23

24 Tabela 9. Zasoby mieszkaniowe gminy Tomaszów Lubelski w 2013 roku Zasoby mieszkaniowe ogółem mieszkania mieszk izby izba powierzchnia użytkowa mieszkań m Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Pod względem wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne, najwięcej lokali mieszkalnych wyposażonych jest w wodociąg (89,02 % ogółu mieszkań). Łazienka znajduje się w 74,34% mieszkań, natomiast centralne ogrzewanie w 67,97 %. Najmniej mieszkań posiada wyposażenie w gaz sieciowy (13,52%). Wyposażenie mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne w gminie Tomaszów Lubelski należy uznać za stosunkowo dobre. Tabela 10. Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne w gminie Tomaszów Lubelski w 2013 roku Mieszkania wyposażone w instalacje techniczno-sanitarne ogółem w % wodociąg mieszk ,02% ustęp spłukiwany mieszk ,77% łazienka mieszk ,34% centralne ogrzewanie mieszk ,97% gaz sieciowy mieszk ,52% Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Pod względem wskaźników dla zasobów mieszkaniowych, gmina Tomaszów Lubelski cechuje się mniejszą liczbą mieszkań na 1000 mieszkańców niż powiat tomaszowski i województwo lubelskie. Większa w porównaniu do wskaźników powiatowych i wojewódzkich jest powierzchnia użytkowa 1 mieszkania, oraz przeciętna powierzchnia mieszkania na 1 osobę. 24

25 Tabela 11. Wskaźniki dla zasobów mieszkaniowych gminy Tomaszów Lubelski, powiatu tomaszowskiego oraz województwa lubelskiego w 2013 roku przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę mieszkania na 1000 mieszkańców Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Jedn. Gmina Tomaszów Lubelski Powiat tomaszowski Województwo lubelskie m 2 95,1 85,3 76,5 m 2 29,2 27,4 26,6 mieszk. 307,4 320,9 348, Szkolnictwo Na terenie gminy Tomaszów Lubelski funkcjonuje 6 szkół podstawowych (w tym trzy niepubliczne) oraz 5 zespołów szkół, na które składa się gimnazjum i szkoła podstawowa. Tabela 12. Placówki oświatowe na terenie gminy Tomaszów Lubelski (stan na ) Miejscowość Pasieki Rogóźno Typin Jeziernia Justynówka Przeorsk Łaszczówka Majdan Górny Podhorce Sabaudia Szarowola Placówka Szkoła Podstawowa w Pasiekach Szkoła Podstawowa w Rogóźnie Szkoła Podstawowa w Typinie Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Jezierni Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Justynówce Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Przeorsku Zespół Szkół Publicznych w Łaszczówce Zespół Szkół Publicznych w Majdanie Górnym Zespół Szkół Publicznych w Podhorcach Zespół Szkół Publicznych w Sabaudii Zespół Szkół Publicznych w Szarowoli Źródło: System Informacji Oświatowej Wykaz szkół i placówek według województw, dane własne Gminy Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Lublinie, w roku szkolnym 2013/2014 do szkół podstawowych położonych na terenie gminy Tomaszów Lubelski uczęszczało 461 uczniów, natomiast do gminnych gimnazjów 217 uczniów. Gmina Tomaszów Lubelski była drugą gminą powiatu pod względem liczby uczniów szkół podstawowych 25

26 oraz drugą pod względem liczby uczniów gimnazjów. Jednocześnie, na jej terenie znajduje się najwięcej szkół podstawowych i gimnazjów. Tabela 13. Liczba szkół podstawowych i gimnazjów oraz uczniów do nich uczęszczających i ich absolwentów w powiecie tomaszowskim w roku szkolnym 2013/2014 Szkoły podstawowe Gimnazja Liczba Uczniowie Absolwenci (rok szkolny 2012/2013) Liczba Uczniowie Absolwenci (rok szkolny 2012/2013) Bełżec Jarczów Krynice Lubycza Królewska Łaszczów Rachanie Susiec Tarnawatka Telatyn Tomaszów Lubelski Tomaszów Lubelski (miasto) Tyszowce Ulhówek POWIAT Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy 2014 Uczniowie szkół podstawowych prowadzących działalność na terenie gminy stanowili 9,7 % łącznej liczby uczniów szkół podstawowych na obszarze powiatu tomaszowskiego, natomiast uczniowie gimnazjów działających na terenie gminy mieli około 8-procentowy udział w ogólnej liczbie uczniów gimnazjów w powiecie. Szkoły funkcjonujące na terenie gminy są to szkoły wiejskie. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, iż uczy się w nich mniej dzieci, niż w szkołach miejskich, co potwierdzają powyższe dane. Szkół obu typów jest więcej na terenie gminy Tomaszów Lubelski, lecz jednocześnie łączna liczba uczniów do nich uczęszczająca jest dużo mniejsza. Z jednej strony, jest to cecha pozytywna możliwe jest utworzenie mniejszych oddziałów, w których na jednego nauczyciela przypada mniej dzieci, dzięki czemu może on efektywniej pracować i lepiej dostosowywać pracę do potrzeb podopiecznych. Uczniowie są mniej anonimowi, społeczność szkolna jest niewielka i dobrze 26

27 zintegrowana, a szkoła pełni ważną funkcję kulturową i społeczną na wsi. Jest to niezwykle istotne zwłaszcza w przypadku takich gmin jak Tomaszów Lubelski, gdzie nie ma jednej, centralnej miejscowości, siedziba leży poza jej granicami administracyjnymi i trudniej jest integrować lokalne społeczności. Jednak duża liczba małych szkół stanowi duże obciążenie finansowe dla gminy. Konieczne jest właściwe wyważenie potrzeb lokalnych społeczności oraz możliwości budżetowych gminy. Ponadto, cechą charakterystyczną dla funkcjonowania oświaty na terenie gminy Tomaszów Lubelski jest fakt, iż wiele dzieci korzysta z usług edukacyjnych placówek położonych na terenie miasta Tomaszów Lubelski. Zjawisko to dotyka przede wszystkim miejscowości bezpośrednio sąsiadujące z miastem i położone w jego pobliżu, które są z nim dobrze skomunikowane, więc codzienne dojazdy są relatywnie mało uciążliwe i zajmują stosunkowo niewiele czasu. Z jednej strony bliskość Tomaszowa Lubelskiego jest więc korzystna, uzupełnia i dywersyfikuje lokalną ofertę edukacyjną. Z drugiej może powodować mniejsze zainteresowanie gminnymi szkołami i mniejszy popyt na ich usługi, co przekłada się na spadek liczby uczniów. Oznacza to nie tylko konieczność zapewnienia odpowiedniej bazy dydaktycznej placówkom lokalnym, lecz także obliguje do ciągłego poprawiania jakości kształcenia oraz atrakcyjności szkół gminnych, by były one konkurencyjne względem szkół miejskich i dorównywały im poziomem oferty edukacyjnej. Proces podnoszenia standardu lokalnych placówek oświatowych trwa od wielu lat, a jego efekty są już widoczne wiele placówek gminnych cieszy się podobnym prestiżem i uznaniem uczniów, co szkoły tomaszowskie. Szczególną szansę na wzrost jakości kształcenia stanowi możliwość pozyskiwania zewnętrznych źródeł finansowania, które umożliwiają modernizację bazy materialnej, zakup odpowiedniego wyposażenia oraz wdrażanie różnorodnych, często innowacyjnych programów edukacyjnych Kultura Za realizację zadań z zakresu kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na terenie miasta odpowiedzialna jest Gmina Tomaszów Lubelski, co wynika z obowiązku ustawowego każdej gminy. W sferze kultury Gmina Tomaszów Lubelski prowadzi działalność 27

28 głownie poprzez swoje jednostki organizacyjne Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach oraz Gminną Bibliotekę Publiczną z filiami. Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach w skład którego wchodzą Gminny Ośrodek Kultury w Podhorcach oraz Wiejski Dom Kultury w Majdanie Górnym, jest gminną, samorządową, instytucją upowszechniania kultury, powołaną do realizacji zadań Gminy z zakresu kultury. Celem działalności Centrum jest ochrona tradycji kulturalnej i dziedzictwa kulturalnego Gminy oraz zachęcenie jej mieszkańców do aktywnego udziału w działalności kulturalnej. Cele Ośrodek realizuje poprzez wielokierunkową działalność zgodną z potrzebami lokalnej społeczności, obejmującą między innymi: organizację wydarzeń kulturalnych różnego typu, skierowanych do różnych odbiorców; edukację kulturalną środowiska, w szczególności dzieci i młodzieży, zmierzającą do rozwoju zainteresowań i talentów artystycznych poprzez pracę w zespołach, kołach zainteresowań, organizowanie kursów, konkursów, przeglądów, festiwali o charakterze lokalnym i ponadlokalnym, rozwój folkloru i sztuki ludowej poprzez opiekę nad zespołami artystycznymi, promocję efektów ich pracy oraz udziału w przeglądach, konkursach i festiwalach, koordynację działalności kulturalnej na terenie gminy, ze szczególnym uwzględnieniem współpracy ze środowiskami szkolnymi, organizacjami pozarządowymi i samorządem, dokumentowanie wydarzeń kulturalnych na terenie gminy. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku Gminny Ośrodek Kultury zorganizował 86 imprez, wśród których przeważały występy zespołów amatorskich. W imprezach udział wzięło osób. Tabela 14. Funkcjonowanie Gminnego Domu Kultury w Podhorcach w 2014 roku DZIAŁALNOŚĆ DOMÓW, OŚRODKÓW KULTURY, KLUBÓW I ŚWIETLIC Imprezy organizowane przez jednostkę i uczestnicy imprezy ogółem szt. 86 seanse filmowe szt. 2 wystawy szt. 7 występy zespołów amatorskich szt

29 występy artystów i zespołów zawodowych szt. 2 dyskoteki szt. 8 prelekcje, spotkania, wykłady szt. 3 imprezy turystyczne i sportowo - rekreacyjne szt. 1 konkursy szt. 15 inne szt. 8 uczestnicy imprez ogółem osoba 7340 seanse filmowe osoba 60 wystawy osoba 600 występy zespołów amatorskich osoba 4100 występy artystów i zespołów zawodowych osoba 230 dyskoteki osoba 900 prelekcje, spotkania, wykłady osoba 40 imprezy turystyczne i sportowo - rekreacyjne osoba 60 konkursy osoba 370 inne osoba 980 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS W gminie funkcjonuje Biblioteka Publiczna w Majdanie Górnym oraz 3 filie w Łaszczówce, Podhorcach, Szarowoli. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, w 2013 roku z usług bibliotecznych w gminie Tomaszów Lubelski skorzystało 928 czytelników, odnotowano wypożyczeń. W 2013 roku księgozbiór placówki liczył woluminów. Tabela 15. Funkcjonowanie bibliotek na terenie gminy Tomaszów Lubelski w 2013 roku BIBLIOTEKI Placówki biblioteczne biblioteki i filie ob. 4 pracownicy bibliotek osoba 4 księgozbiór wol czytelnicy w ciągu roku (2012 rok) osoba 928 wypożyczenia księgozbioru na zewnątrz (2012 rok) wol Biblioteki - wskaźniki ludność na 1 placówkę biblioteczną osoba 2821 księgozbiór bibliotek na 1000 ludności wol. 2042,0 czytelnicy bibliotek publicznych na 1000 ludności osoba 82 wypożyczenia księgozbioru na 1 czytelnika w woluminach wol. 22,1 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 29

30 Obie placówki organizują różnorodne wydarzenia kulturalne, do których zalicza się między innymi: Konkurs Recytatorski im. Bolesława Leśmiana; Przegląd Teatrów Dziecięcych finał powiatowy; Konkursy plastyczne i literackie pt. Człowiek wolny od nałogów ; Gminne Święto Niepodległości w Podhorcach; Gminny Przegląd Kolęd i Pastorałek; Gminny Konkurs Wiedzy Pożarniczej Młodzie' zapobiega pożarom ; Sejmik Ekologiczny w Majdanie Górnym; Spotkania pod hasłem Ojczyzna Ojcowizna w Ulowie; Dzień Papieski w Podhorcach; Spotkania opłatkowo-kolędowe. Gminny Ośrodek Kultury sprawuje opiekę nad zespołami ludowymi działającymi na jej terenie: Sąsiadeczki Łaszczówka; Szarowolanki Szarowola; Kalina Ruda Wołoska; Jezioranki Jeziernia; Majdanianki Majdan Górny; Rogóźnianki Rogóźno; Prząsniczki Ulów; Chór męski Podhorce, Zespół wokalny Vocantes. Głównym problemem w sferze kultury na terenie gminy są niewystarczające środki finansowe na prowadzenie działalności. W celu rozwijania działalności kulturalnej oraz promowania aktywnego uczestnictwa w kulturze wśród mieszkańców konieczne jest pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania różnorodnych przedsięwzięć kulturalnych, w tym źródeł unijnych. Ponadto, do problemów w sferze kultury należy brak centralnej miejscowości gminy i fakt usytuowania jej siedziby poza jej granicami administracyjnymi. Gminny 30

31 Ośrodek Kultury posiada siedzibę w miejscowości Podhorce, położonej na północny wschód od Tomaszowa Lubelskiego. Miejscowości położone po zachodniej stronie miasta są dosyć znacznie od niej oddalone. Ich mieszkańcom bliżej jest do Tomaszowa, gdzie funkcjonują miejskie ośrodki kultury, cechujące się atrakcyjną i różnorodną ofertą. Zasięg oddziaływania jednostki gminnej staje się przez to ograniczony do części gminy, co utrudnia integrację lokalnej społeczności i zmniejsza dostępność gminnej kultury dla mieszkańców Sport i rekreacja Na terenie gminy Tomaszów Lubelski funkcjonuje klub sportowy GLKS Pogoń Łaszczówka. Dysponuje własną bazą sportową i zapleczem, jest organizatorem imprez sportowych, bierze udział w lokalnych rozgrywkach piłkarskich. Prowadzi działalność w formie zorganizowanej aktywności sportowej dla dzieci, młodzieży i dorosłych na terenie gminy. Bazę sportową gminy tworzą ogólnodostępne boiska sportowe (w tym także przyszkolne) do gier wielkich oraz gier małych. W miejscowości Łaszczówka funkcjonuje boisko typu Orlik. Na terenie gminy brakuje sal gimnastycznych, umożliwiających uprawianie sportu przez cały rok jedynie jedna miejscowość wyposażona jest w salę gimnastyczną. Jest to miejscowość Podhorce, która dysponuje nowowybudowanym obiektem przy ZSP. Ze względu na niską dostępność odpowiednich przestrzeni (placów, zieleni zorganizowanej, itp.), obszar gminy cechuje się niedostatecznym wyposażeniem w place zabaw i inną infrastrukturę tego typu. Do głównych organizatorów imprez sportowych należą gminne szkoły. Organizują one różnego typu przedsięwzięcia promujące sport i aktywność fizyczną, w szczególności wśród dzieci i młodzieży. Do najważniejszych należą: Gminne Święto Sportu dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych; Gminne Mistrzostwa w sportach zimowych; Gminne rozgrywki w tenisa stołowego; Gminne mistrzostwa w piłce nożnej. 31

32 3.6. Ochrona zdrowia i opieka społeczna Mieszkańcy gminy Tomaszów Lubelski korzystają z placówek opieki zdrowotnej zlokalizowanych na terenie miasta Tomaszów Lubelski. Tomaszów jest miastem powiatowym, na jego terenie zlokalizowany jest zarówno Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej (szpital publiczny), jak i liczne niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej. Instytucją świadczącą usługi opieki społecznej na rzecz mieszkańców gminy Tomaszów Lubelski jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Głównym celem jego działalności jest zaspokajanie niezbędnych potrzeb życiowych osób i rodzin, umożliwienie im bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka oraz zapobieganie powstawaniu sytuacji zmuszających do korzystania z tego typu pomocy. Obszar gminy podzielony jest na 5 rejonów opiekuńczych: Rejon Opiekuńczy nr 1 obejmuje następujące miejscowości: Chorążanka, Górno, Justynówka, Klekacz, Majdanek, Nowa Wieś, Podhorce, Przecinka, Sabaudia, Typin; Rejon Opiekuńczy nr 2 obejmuje następujące miejscowości: Pasieki, Rogóźno - Kolonia, Rogóźno I, II, III, Ulów; Rejon Opiekuńczy nr 3 obejmuje następujące miejscowości: Jeziernia, Łaszczówka - Kolonia, Rabinówka, Szarowola, Zamiany, Wieprzowe Jezioro; Rejon Opiekuńczy nr 4 obejmuje następujące miejscowości: Łaszczówka, Przeorsk, Ruda Wołoska, Ruda Żelazna; Rejon Opiekuńczy nr 5 obejmuje następujące miejscowości: Majdan Górny I, II, Dabrowa Tomaszowska. Zadania własne (obowiązkowe) GOPS to: dodatki mieszkaniowe, usługi opiekuńcze, udzielanie schronienia bezdomnym, posiłku, zapewnianie ubrania osobom potrzebującym, kierowanie do domu pomocy społecznej odpowiedniego typu i podnoszenie opłat za pobyt mieszkańca gminy, 32

33 sprawienie pogrzebu, pomoc w postaci zasiłków celowych na pokrycie start powstałych w wyniku zdarzenia losowego, praca socjalna, opracowanie i realizacja gminnej strategii i polityki społecznej obejmującej programy pomocy społecznej. Zadania własne (fakultatywne): pomoc w postaci zasiłków celowych i celowych specjalnych, pomoc rzeczowa, pomoc w postaci dożywiania uczniów w szkołach. Zadania zlecone (obligatoryjne) to: przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych, stałych wyrównawczych; przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych, gwarantowanych, macierzyńskich okresowych i jednorazowych, opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne; opłacanie składek na ubezpieczenia zdrowotne; przyznawanie i wypłacanie zasiłków celowych na pokrycie wydatków powstałych w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej; pomoc w formie biletu kredytowanego; organizowanie i prowadzenie środowiskowych domów samopomocy; przyznawanie i wypłacanie zasiłków rodzinnych pielęgnacyjnych Zadania zlecone (fakultatywne) to pomoc w postaci zasiłków okresowych i pomoc w postaci zasiłków okresowych specjalnych. Podstawowe dane dotyczące udzielonych świadczeń pomocy społecznej zaprezentowano w poniższej tabeli: Tabela 16. Świadczenia pomocy społecznej w gminie Tomaszów Lubelski w 2013 roku ŚWIADCZENIA POMOCY SPOŁECZNEJ Gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej wg kryterium dochodowego Osoby w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy społecznej wg kryterium dochodowego i ekonomicznych grup wieku gosp. dom. 245 osoba

34 ŚWIADCZENIA RODZINNE Korzystający ze świadczeń rodzinnych rodziny otrzymujące zasiłki rodzinne na dzieci rodzina 578 dzieci, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny - ogółem dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku osoba 1120 osoba 1016 % 44,0 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS Wskaźnik obrazujący udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem zarówno na obszarze gminy Tomaszów Lubelski, kształtuje się poniżej średniej dla powiatu i całego województwa. Wykres 3. Udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem w gminie Tomaszów Lubelski, powiecie tomaszowskim i województwie lubelskim w latach Źródło: Statystyczne Vademecum Samorządowca 2014, Gmina Wiejska Tomaszów Lubelski Z usług pomocy społecznej w gminie Tomaszów Lubelski korzysta mniejszy odsetek ludności, niż przeciętnie na obszarze powiatu i całego regionu. 34

35 Poza działalnością Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej, na terenie gminy funkcjonują jeszcze dwie placówki prowadzące działalność w sferze społecznej: Środowiskowy Dom Samopomocy w Szarowoli; Zakład Aktywności Zawodowej w Przeorsku. Środowiskowy Dom Samopomocy w Szarowoli jest ośrodkiem wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi i stanowi jednostkę organizacyjną pomocy społecznej pobytu dziennego. Dom jest ogniwem oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ośrodek przeznaczony jest dla typu A i B. Prowadzone zajęcia terapeutyczne są dostosowane indywidualnie do stanu zdrowia i możliwości osób uczestniczących. Dzięki prowadzonej terapii zajęciowej podopieczni rozwijają swoje zainteresowania, doskonalą zdolności manualne, umiejętności planowania i przewidywania, podnoszą jakość życia oraz mają zapewnione oparcie społeczne. Terenem działania Domu jest gmina Tomaszów Lubelski, a w uzasadnionych przypadkach, na podstawie porozumień zawartych z jednostkami samorządów terytorialnych także teren innych gmin. Porozumienia zawierane są na okres jednego roku. Zawiera się porozumienia z gminą Jarczów oraz miastem Tomaszów Lubelski. Pobyt w Środowiskowym Domu Samopomocy ma na celu zapewnienie okresowej oceny stanu psychicznego oraz rehabilitacji społecznej (tj. podtrzymanie i rozwijanie umiejętności niezbędnych w codziennym funkcjonowaniu), zapewnia terapię zajęciową oraz podejmuje działania w celu przygotowania do podjęcia pracy oraz zapewnia pomoc w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia. Zakład Aktywności Zawodowej w Przeorsku prowadzony jest przez Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Tomaszowie Lubelskim. W Zakładzie Aktywności Zawodowej (ZAZ) młodzi ludzie ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności uzyskują status pracownika. Aby mogli autentycznie pracować muszą wykonywać specjalnie dobrane czynności, korzystać z bezpiecznych urządzeń i organizacji pracy oraz ze wsparcia. Oprócz pracy prowadzona jest w ZAZ rehabilitacja społeczna. Profil działania ZAZ to gastronomia i catering, sprzątanie obiektów na zewnątrz i wewnątrz oraz uprawa warzyw i owoców na 35

36 potrzeby gastronomii zakładu. Aktualnie ZAZ zatrudnia 30 osób niepełnosprawnych i 11 osób w dziale rehabilitacyjno - obsługowym Struktura organizacji pozarządowych Na terenie gminy Tomaszów Lubelski swoją siedzibę następujące organizacje pozarządowe i stowarzyszenia: Stowarzyszenie Pszczółki Roztoczańskie ; Ochotnicza Straż Pożarna w Jezierni; Ochotnicza Straż Pożarna w Rogóźnie Kolonii; Ochotnicza Straż Pożarna w Ulowie; Ochotnicza Straż Pożarna w Rabinówce; Ochotnicza Straż Pożarna w Justynówce; Ochotnicza Straż Pożarna w Pasiekach; Ochotnicza Straż Pożarna w Łaszczówce; Ochotnicza Straż Pożarna w Typinie; Ochotnicza Straż Pożarna w Podhorcach; Ochotnicza Straż Pożarna w Rudzie Wołoskiej; Ochotnicza Straż Pożarna w Majdanie Górnym; Ochotnicza Straż Pożarna w Szarowoli; Ochotnicza Straż w Przeorsku; Ochotnicza Straż Pożarna Majdanek Sabaudia; Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych dla Rozwoju Wsi Łaszczówka; Stowarzyszenie Oświatowo-Kulturalne na rzecz Rozwoju Wsi Pasieki w Pasiekach; Klub Sportowy Pogoń 96 Łaszczówka; Międzyszkolny Ludowy Uczniowski Klub Sportowy Orlik z Łaszczówki; Stowarzyszenie Rozwoju Justynówki i Okolic; Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Rogóźna i Okolic "Najlepiej Razem"; Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Majdanu Górnego i Okolic "Ogniwo"; Stowarzyszenie Oświatowo-Kulturalne Na Rzecz Rozwoju Wsi Sabaudia; Stowarzyszenie Rozwoju Rogóźna Witraż"; 36

37 Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju miejscowości Szarowola i Okolic; Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Typina i Okolic; Uczniowski Klub Sportowy Sabaudia z Sabaudii; Zespół Sąsiadeczki Łaszczówka; Zespół Szarowolanki Szarowola; Zespół Kalina Ruda Wołoska; Zespół Jezioranki Jeziernia; Zespół Majdanianki Majdan Górny; Zespół Rogóźnianki Rogóźno; Zespół Prząśniczki Ulów; Koło Gospodyń Wiejskich w Typinie; Koło Gospodyń Wiejskich w Rabinówce. Ponadto, obszar gminy objęty jest działalnością następujących stowarzyszeń: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Tomaszowie Lubelskim; Lokalna Grupa Działania Roztocze Tomaszowskie ; Lokalna Organizacja Turystyczna Roztocze ; Stowarzyszenie Czajnia Bezrobocie i rynek pracy Zgodnie z danymi Powiatowego Urzędu Pracy w Tomaszowie Lubelskim, gmina Tomaszów Lubelski jest drugą gminą powiatu tomaszowskiego pod względem liczby bezrobotnych (stan na r.). Kobiety stanowią większość (50,2 %) ogółu bezrobotnych. Zgodnie z zapisami sprawozdania z działalności Powiatowego Urzędu Pracy w 2014, liczba bezrobotnych spadła w stosunku do roku 2013 o 158 osób. 37

38 Tabela 17. Porównanie liczby bezrobotnych w poszczególnych gminach powiatu tomaszowskiego w 2013 i 2014 roku Gmina Liczba bezrobotnych w 2013 (stan na 31.12) Liczba bezrobotnych w 2014 (stan na 31.12) Zmiana Bełżec Jarczów Krynice Lubycza Królewska Łaszczów Rachanie Susiec Tarnawatka Telatyn Tomaszów Lubelski Tomaszów Lubelski (miasto) Tyszowce Ulhówek Źródło: Sprawozdanie z działalności Powiatowego Urzędu Pracy w Tomaszowie Lubelskim 2014 W 2014 roku odnotowano spadek liczby bezrobotnych we wszystkich gminach powiatu tomaszowskiego. Zgodnie z danymi Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Lublinie, w I kwartale 2015 roku liczba bezrobotnych na terenie gminy nieco wzrosła. Około 20% stanowią osoby długotrwale bezrobotne. Tabela 18. Porównanie liczby bezrobotnych w poszczególnych gminach powiatu tomaszowskiego w i kwartale 2015 roku LP Powiat/Gmina Liczba bezrobotnych Ogółem Kobiety Bezrobotni zwolnieni z przycz. dot. zakł. pracy Uprawnieni do zasiłku Długotrwale bezrobotni (pow. 24 m.) powiat tomaszowski Miasta: Tomaszów Lubelski Gminy: Bełżec

39 3. Jarczów Krynice Lubycza Królewska Łaszczów Rachanie Susiec Tarnawatka Telatyn Tomaszów Lubelski Tyszowce Ulhówek Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Lublinie Powiat tomaszowski charakteryzuje się nieco wyższa stopą bezrobocia od średniej dla województwa w maju 2015 wskaźnik powiatowy wynosił 12,9%, podczas gdy średnia regionalna osiągnęła wartość 12,5%. Obszary typowo rolnicze, do których należy część gminy Tomaszów Lubelski, często dotknięte są poważnym, trudnym do oszacowania problemem występowania bezrobocia ukrytego agrarnego. Występuje ono wtedy, gdy konieczną do wykonania pracę w gospodarstwie wykonuje więcej osób, niż w rzeczywistości mogłoby ją efektywnie wykonywać. Oznacza to, że w niektórych gospodarstwach pracują osoby, które nie przyczyniają się do zwiększenia ich produkcji i gdyby w tym czasie efektywnie pracowały w innym miejscu, gospodarstwo funkcjonowałoby bez zmian. Pomimo tego, że oficjalnie pracują w gospodarstwie ich praca nie przyczynia się do generowania przez gospodarstwo dochodów lub okresowo pozostają bez zajęcia. Podejmowanie działań prowadzących do utworzenia nowych miejsc pracy oraz rozwijanie branż pozarolniczych na terenie gminy może pomóc w minimalizowaniu ryzyka wystąpienia tego zjawiska. Zgodnie z danymi Urzędu Statystycznego w Lublinie, w 2013 roku na terenie gminy Tomaszów Lubelski zatrudnionych było 589 osób, co stanowiło 5,44 % wszystkich osób zatrudnionych na terenie powiatu tomaszowskiego. 39

40 Tabela 19. Liczba osób pracujących na terenie gminy Tomaszów Lubelski i powiatu tomaszowskiego w 2013 roku Powiat tomaszowski Gmina Tomaszów Lubelski ogółem Ogółem w tym kobiety Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybactwo Przemysł, budownictwo Usługi Źródło: Województwo Lubelskie. Podregiony. Powiaty. Gminy 2014 Kobiety stanowią 49,6 % wszystkich pracujących na terenie gminy Tomaszów Lubelski (analogiczny wskaźnik dla powiatu wynosi 49,3%). Podobnie jak na obszarze całego powiatu, na terenie gminy Tomaszów Lubelski największy udział w liczbie pracujących posiadają zatrudnieni w usługach (63,5%). Duże znaczenie dla lokalnego rynku pracy ma sektor usług nierynkowych. Jest to charakterystyczne dla mniejszych ośrodków miejskich i obszarów wiejskich, gdzie do głównych pracodawców należą urzędy, szkoły publiczne i inne instytucje o charakterze publicznym. Niski jest odsetek pracujących w rolnictwie (1,1%), jednak w powyższych statystykach nie ujmuje się podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz gospodarstw indywidualnych w rolnictwie. Rynek pracy w gminie Tomaszów Lubelski cechuje się stosunkowo niskim poziomem rozwoju miejsc pracy w usługach rynkowych oraz niskim zapotrzebowaniem na osoby o wysokich kwalifikacjach Zidentyfikowane problemy sfery społecznej nasilanie się zjawiska starzenia się lokalnej społeczności wahające się saldo migracji i wskaźnik przyrostu naturalnego, migracje zarobkowe trwające w długim okresie, niski poziom integracji społeczności lokalnej, ograniczony zasięg oddziaływania gminnych instytucji kultury, niedostateczny poziom rozwoju infrastruktury sportowej i rekreacyjnej, stosunkowo duża liczba osób długotrwale bezrobotnych, ryzyko wystąpienia bezrobocia ukrytego, 40

41 niewystarczająca liczba miejsc pracy w sektorze usług rynkowych, odpływ młodych, wykształconych ludzi, poszukujących pracy w wysoko rozwiniętych sektorach gospodarki. 41

42 4. Sfera gospodarcza 4.1.Charakterystyka lokalnej gospodarki Według danych Banku Danych Lokalnych GUS, w 2014 roku na terenie gminy Tomaszów Lubelski zarejestrowanych było 695 podmiotów gospodarki narodowej, z czego 26 (3,7%) należało do sektora publicznego, a 669 (96,2%) do prywatnego. W latach liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na terenie gminy Tomaszów Lubelski wzrosła o 210 (43,3%). Wykres 4. Liczba podmiotów gospodarki narodowej w gminie Tomaszów Lubelski w latach Źródło: Opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Pod względem form prowadzenia działalności gospodarczej zdecydowanie przeważają osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, stanowią one 83,02 % wszystkich podmiotów gospodarczych. Pod względem branż, dominują podmioty sekcji G według klasyfikacji PKD handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów, motocykli oraz artykułów gospodarstwa domowego (35,3%). Drugą pod względem liczebności podmiotów gospodarczych branżą jest sekcja F budownictwo (14,1%). Szczegółowy wykaz branż, w jakich funkcjonują podmioty gospodarki narodowej na obszarze gminy Tomaszów Lubelski prezentuje poniższe zestawienie: 42

43 Sekcja A Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja F Sekcja G Sekcja H Sekcja I Sekcja J Sekcja K Sekcja L Sekcja M Sekcja N Sekcja O Sekcja P Sekcja Q Sekcja R Sekcje S i T Wykres 5. Liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność w gminie Tomaszów Lubelski w 2014 roku według PKD A rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B górnictwo i wydobywanie, C przetwórstwo przemysłowe, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F budownictwo, G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H transport i gospodarka maszynowa, I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi J informacja i komunikacja, pośrednictwo finansowe, K działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości M- działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P edukacja Q - opieka zdrowotna i pomoc społeczna R - działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją S - pozostała działalność usługowa T - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby Źródło: Opracowano na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS Liczebnie dominują podmioty branży handlowej, jednak nie są one największymi pracodawcami ze względu na to, że duża część przedsiębiorstw sekcji G to przedsiębiorstwa sektora MŚP, bardzo często osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, niezatrudniające więcej, niż kilka osób. Znajduje to odzwierciedlenie na rynku pracy jak już wspomniano, w gminie Tomaszów Lubelski duże znaczenie dla 43