5a. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych.

Transkrypt

1 DR ANNA KACPERCZYK 5a. 1. Imię i Nazwisko Anna Kacperczyk 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe 1995 magister socjologii, Instytut Socjologii, Uniwersytet Łódzki, praca magisterska pod kierunkiem dr W. A. Rostockiego pt. Śmierć i umieranie w polskich warunkach kulturowych na przykładzie analizy konkretnego przypadku. Opieka paliatywna na terenie Łodzi 2001 doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologia, nadany uchwałą Rady Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego dn. 24 września 2001, rozprawa doktorska pt. Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej, promotor dr hab. Bohdan Dudek, prof. UŁ. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych asystent w Katedrze Socjologii Wsi i Miasta, Wydział Ekonomiczno- Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki wykładowca w Wyższej Szkole Kupieckiej w Łodzi; Katedra Socjologii i Psychologii; w tym w latach Dziekan Wydziału Socjologii WSzK. Od 2002 roku adiunkt w Katedrze Metod i Technik Badań Społecznych, Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. 4. Osiągnięcie naukowe zgodnie z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego: SPOŁECZNE ŚWIATY. TEORIA EMPIRIA METODY BADAŃ. NA PRZYKŁADZIE SPOŁECZNEGO ŚWIATA WSPINACZKI b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzent wydawniczy: Kacperczyk Anna, Społeczne światy teoria empiria metody badań. Na przykładzie analizy społecznego świata wspinaczki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016, ss. 763, ISBN (monografia); recenzent wydawniczy: prof. UW dr hab. Grażyna Woroniecka. 1

2 c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Wstęp kontekst i motywy podjęcia pracy 2 POCZĄTKI. ŁÓDZKA SZKOŁA METODOLOGICZNA Od ponad 20 lat jestem związana z Katedrą Metod i Technik Badań Społecznych w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego najpierw jako magistrantka, pisząca pracę o śmierci i umieraniu w polskich warunkach kulturowych na podstawie etnografii oddziału hospicyjnego mieszczącego się na terenie domu pomocy społecznej dla przewlekle chorych 1 ; potem jako doktorantka próbująca przyjrzeć się szerzej problematyce wsparcia społecznego realizowanego przez instytucje opieki paliatywnej i hospicyjnej w Polsce 2. Wspominam o tych wczesnych etapach mojej drogi naukowej, ponieważ właśnie one wyznaczyły moje zainteresowania poznawcze oraz wyobrażenia na temat tego jak powinno przebiegać badanie naukowe, i to one ostatecznie uformowały mnie jako badacza społecznego. Moje podejście do procesu badawczego silnie formatowane było przez łódzką szkołę metodologiczną 3 grupę badaczy skupionych wokół profesora Jana Lutyńskiego, którego ja sama nie znałam osobiście, ale który oddziaływał na nas młodych adeptów socjologii poprzez swoje teksty oraz żywy przekaz zapośredniczony przez jego uczniów i współpracowników, a moich nauczycieli Zygmunta Gostkowskiego, Ilonę Przybyłowską, Annę Kubiak, Włodzimierza A. Rostockiego, Marię Szymczak, Pawła Daniłowicza, a także żonę profesora Krystynę Lutyńską. Jakie poglądy łączyły metodologów z łódzkiego ośrodka? Przede wszystkim koncentrowali się oni na badaniach empirycznych i studiach z zakresu metodologii nauk społecznych, rozwijając nurt badań nastawionych na weryfikację wartości poznawczej różnych technik i narzędzi badawczych. Wynikało to z przekonania, że o wartości badań socjologicznych decyduje docieranie do rzetelnych i wiarygodnych informacji (Kubiak, Krzewińska 2015: 140). Dla Jana Lutyńskiego metodologia miała wymiar empiryczny, a próby doskonalenia procesu badawczego opierały się na wynikach konkretnych badań o celach metodologicznych. Tym podstawowym celem metodologicznym dla Lutyńskiego było 1 Anna Kacperczyk (1995) Śmierć i umieranie w polskich warunkach kulturowych. Na przykładzie analizy konkretnego przypadku opieka paliatywna na terenie Łodzi, niepublikowania praca magisterska, Archiwum Instytutu Socjologii UŁ, Łódź, ss Anna Kacperczyk (2006) Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej, Łódź: Wydawnictwo UŁ, ss Patrz: Anna Kubiak, Aneta Krzewińska (2015) Wkład łódzkiej socjologii do wiedzy o społeczeństwie i metodologii badań społecznych. Instytut Socjologii oraz Katarzyna Grzeszkiewicz-Radulska, Aneta Krzewińska (2015) O tym, jak napisać biografię naukową (łódzka szkoła metodologiczna) oraz Aneta Krzewińska (2015) Łódzka szkoła metodologiczna w narracji świadków.

3 DR ANNA KACPERCZYK doskonalenie warsztatu badawczego socjologii, konstruowanie bardziej adekwatnych i pewnych technik i procedur w badaniach (Gostkowski 1966: 66). Interesowały go przy tym różne typy badań i różne techniki zbierania danych: badania monograficzne, oparte na dokumentach osobistych, badania ankietowe, wywiad kwestionariuszowy, autorejestracja (Lutyński 1969; Kubiak, Krzewińska 2015). Bardzo wyraźny jest tu nacisk na podnoszenie świadomości epistemologicznej oraz metodologicznej badacza, a także staranie, by badanie empiryczne wiązało się zawsze z głębszymi przemyśleniami na temat tego jakie problemy i w jaki sposób ma ono rozwiązywać. Równie ważne są sprawy metodyczne oraz rozstrzygnięcia praktyczne związane z prowadzeniem badań terenowych, adekwatnością zastosowanego instrumentarium badawczego oraz postawą etyczną badacza. ROLA BADACZA W PROCESIE WYTWARZANIA WIEDZY ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE W tle wszystkich moich przedsięwzięć empirycznych zawsze obecna była refleksja podejmowana przez łódzką szkołę metodologiczną na temat roli i miejsca badacza w procesie badawczym oraz wpływu jego osoby na generowane dane i uzyskiwane wyniki badań. Problematyka ta wyznaczyła również moje zainteresowania metodologiczne oraz wrażliwość na punkcie usytuowania badacza względem badanych przez siebie osób i studiowanych zjawisk. Temat ten podjęłam w kilku artykułach: 2007 Badacz i jego poszukiwania w świetle Analizy Sytuacyjnej Adele E. Clarke; 2012 Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych na przykładzie badań nad społecznym światem wspinaczki; 2014 Autoetnografia technika, metoda, nowy paradygmat. O metodologicznym statusie autoetnografii oraz ostatecznie w przedstawionej do oceny rozprawie habilitacyjnej. W prowadzonych przeze mnie badaniach opieram się na kilku założeniach epistemologicznych dotyczących istoty procesu poznawczego oraz roli badacza w wytwarzaniu wiedzy. Są to założenia: (1) o obecności podmiotu poznającego w procesie wytwarzania wiedzy; (2) o zmysłowym (cielesnym) charakterze procesu poznawczego; (3) o językowym (pojęciowym) charakterze badań społecznych, oraz (4) o konstruktywistycznym charakterze studiów etnograficznych. Założenia te wyznaczają zasadniczo moje rozumienie własnej aktywności badawczej i silnie oddziałują na jej efekty. Badanie naukowe traktuję jako proces prowadzony przez posługujący się językiem podmiot poznający, który za pomocą własnego ciała wchodzi w interakcje z przedmiotami swojego badania i usiłuje (zre)konstruować obraz jakiegoś szczególnego obszaru lub fragmentu rzeczywistości społecznej, odsłonić pojawiające się w nim prawidłowości, ujawnić rządzące nim prawa i wypowiedzieć je w zrozumiałym dla innych języku. 3

4 SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM TEORETYCZNA PODSTAWA PRACY Rozważania podjęte w mojej pracy mieszczą się w paradygmacie socjologii interpretatywnej, w nurcie interakcjonizmu symbolicznego. Oznacza to, że przyjmuję typowe dla tego podejścia założenia dotyczące ontologii życia społecznego. Owe założenia teoretyczne obejmują następujące przekonania: (1) że rzeczywistość społeczna jest nieustannie wytwarzana w procesach symbolicznej interakcji pomiędzy uczestnikami życia społecznego; (2) że ma ona charakter procesualny; (3) że jednostki działają w stosunku do przedmiotów na podstawie przypisywanych im znaczeń; (4) że znaczenia przedmiotów są konstruowane w interakcjach społecznych oraz nieustannie re-interpretowane w sytuacji działania (Blumer 2007:41; por. też: Hałas 1987, 1994, 2006 oraz Hałas, Konecki 2005). Bardzo bliska jest mi tradycja badawcza szkoły chicagowskiej, wraz z jej bardziej współczesnymi kontynuacjami i rozwinięciami (na przykład w pracach Anselma L. Straussa, Howarda S. Beckera, Adele E. Clarke czy Roberta Prusa). Zakłada ona szczególną wizję uprawiania socjologii empirycznej, w ramach której badacz podejmuje bezpośrednią obserwację rzeczywistości społecznej i z nastawieniem pragmatycznym podchodzi do różnych przestrzeni, w których bytują ludzie. Logika działania naukowego oraz teoretyzowanie zostają tutaj zaprzężone do rozwiązywania konkretnych problemów społecznych oraz działań praktycznych w oparciu o doświadczenie empiryczne. Empiria oznacza tu zawsze pracę w terenie, przebywanie wśród badanych, życie ich życiem (przynajmniej przez jakiś czas), wyjście poza własną strefę komfortu w stronę doświadczania światów Innego (Wyka 1993). Z takiego podejścia wyrastają moje własne wyobrażenia na temat roli i powinności socjologa w terenie oraz wizja samego procesu badania. Cele naukowe pracy TEORIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH JAKO SPOSÓB OGLĄDU RZECZYWISTOŚCI Prezentowane przedsięwzięcie badawcze oraz jego efekt w postaci książki Społeczne światy. Teoria empiria metody badań. Na przykładzie świata wspinaczki wyrastają przede wszystkim z pragnienia lepszego zrozumienia teorii światów społecznych oraz zarekomendowania tego podejścia do oglądu i badania współczesnej rzeczywistości społecznej 4. Problematyka ta dotyka ważnej z punktu widzenia teorii socjologicznej oraz 4 Teoria ta została stworzona przez socjologów ze szkoły chicagowskiej: Paula G. Creseya (1932), Roberta E. Parka (1952), Everetta C. Hughesa (1958, 1971); Herberta Blumera (1969) a rozwinięta przez ich kontynuatorów i intelektualnych spadkobierców Tamotsu Shibutaniego (1955), Anselma L. Straussa (1987, 1993); Howarda S. Beckera (1960, 1974, 1976, 1982); Adele E. Clarke (1985, 1990, 1991, 2005); Susan Leigh Star (1989); Joan Fujumura (1988, 1996, 1997); Carolyn L. Wiener (1981); Roba Klinga i Elihu M. Gersona (1977, 1978); Davida R. Unruh a (1979); Krzysztofa T. Koneckiego (1998, 2005). 4

5 DR ANNA KACPERCZYK metodologii badań społecznych kwestii. Chodzi o to, jakie całości społeczne jak wydzielane i jak identyfikowane przez badaczy powinniśmy studiować, jeśli chcemy dostarczać adekwatnego opisu rzeczywistości społecznej i zrozumieć toczące się w niej procesy. Sposoby konceptualizacji bazujące na tradycyjnych kategoriach socjologicznych, takich jak: grupa społeczna, organizacja czy społeczność lokalna okazują się zbyt ograniczone i z trudem oddają dynamikę, płynność, zmienność oraz ogromne zróżnicowanie współczesnych form życia społecznego. Kategoria świata społecznego przychodzi tu z pomocą, ponieważ opisuje szczególny typ całości społecznej (entity), który nieustannie ewoluuje, dynamicznie się zmienia, nie posiada wyraźnych granic, a jednocześnie dla uczestników stanowi stabilne uniwersum komunikacyjne, w ramach którego mogą oni podejmować określone działanie oraz podzielać wspólną wizję tego, jak je wykonywać. Świat społeczny stanowi kulturowe uniwersum samoorganizujące się wokół działalności podstawowej (primary activity), którą łatwo wskazać i zidentyfikować, a która staje się kluczowa dla kształtowania tożsamości uczestników, podejmowanych przez nich aktywności oraz praktyk dyskursywnych. Próby uporządkowania teorii światów społecznych podejmowałam od 2004 roku 5. Opublikowałam kilka artykułów na ten temat najważniejszy z nich to Zastosowanie koncepcji społecznych światów w badaniach empirycznych (2005a), następnie Społeczne światy i areny a problem zmiany organizacyjnej (2007), oraz Badanie dyskursu jako sposób rekonstruowania granic tożsamości zawodowej (2007). Byłam także pomysłodawczynią oraz redaktorem wydawniczym monografii 6 ukazujących się w Przeglądzie Socjologii Jakościowej, które wiązały się z problematyką światów społecznych 7 oraz przejść 5 Otwierał ten proces wygłoszony przeze mnie referat: Zastosowanie koncepcji społecznych światów w badaniach empirycznych na XII Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Poznaniu ( ). 6 W latach na łamach Przeglądu Socjologii Jakościowej ukazało się siedem monografii, w tym jedna w serii Światy społeczne oraz sześć w serii Becoming. 7 Ostatecznie udało się wydać jedynie pierwszą z zaplanowanego cyklu monografii poświęconych światom społecznym. Była to praca Karoliny Słowińskiej pt. Społeczny świat hodowców gołębi pocztowych, do której napisałam wstęp redaktorski: (Kacperczyk 2010b). Z przyczyn formalnych podjęliśmy w Redakcji decyzję o niepublikowaniu dalszych pozycji monograficznych i skoncentrowaliśmy się na spójnej wizji PSJ jako czasopisma publikującego artykuły. 5

6 statusowych i nabywania nowych tożsamości 8. Napisałam także kilka haseł odwołujących się do teorii światów społecznych do Słownika socjologii jakościowej (2012b-f) 9. Od 2007 roku moje starania przybrały formę analizy konkretnego obszaru substantywnego świata wspinaczki. Rozumiałam to tak, że jeśli zamierzam się wypowiadać na temat teorii światów społecznych muszę to zrobić zwracając się ku konkretnym danym empirycznym. Nie mogą być to dane szczątkowe lub zapośredniczone przez kogoś innego, ale powinnam dotrzeć do nich sama i mieć kontrolę nad procesem ich zbierania. Powinnam więc wejść w jakiś społeczny świat i go intensywnie badać. Jedynie z tej pozycji jestem w stanie wiarygodnie odnosić się do tego, co podsuwa teoria oraz łączyć teorię, metodę i empirię. Wychodziłam z założenia, że nie można zaprezentować teorii bez odnoszenia jej do konkretnych danych tak samo jak nie sposób pokazać obszaru substantywnego bez odwołania do zastosowanej metodologii oraz stojącej za nią epistemologii. Zgodnie z podejściem interakcjonistycznym teoria, empiria i metody badań stanowią jedną nierozerwalną całość, jedno spójne postępowanie, którego elementy pozostają ze sobą splecione i ustawicznie się ze sobą przenikają 10. Analiza prezentowana przeze mnie w książce Społeczne światy. Teoria empiria metody badań. Na przykładzie społecznego świata wspinaczki stanowi rezultat siedmioletnich badań terenowych prowadzonych od marca 2007 roku do grudnia 2014 roku w środowisku wspinaczy i ludzi gór. Moim celem było badanie i opis tego konkretnego środowiska społecznego, ale jednocześnie, na bazie studiowanego przypadku, miałam nadzieję dowiedzieć się czegoś więcej na temat społecznych światów w ogóle, a także podjąć refleksję nad efektywnymi metodami ich studiowania. Analiza realizuje więc kilka celów poznawczych. 8 W ramach tej serii ukazały się pozycje (1) Krzysztofa T. Koneckiego (2007) Nowi pracownicy a kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. Studium folkloru fabrycznego; (2) Kamili Hernik (2007) Doświadczenie konwersji przez studentów Wydziału Aktorskiego Akademii Teatralnej w Warszawie. Wpływ instytucji edukacyjnych; (3) Łukasza Marciniaka (2008) Stawanie się nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna; Izabeli Ślęzak (2009) Stawanie się poetą. Analiza interakcjonistyczno symboliczna; Piotra Bielskiego (2009) Rolnictwo ekologiczne jako zawód i powołanie. Studium tożsamości, organizacji i potencjału rozwojowego polskich rolników ekologicznych; oraz Piotra Millera (2010) Konstruowanie tożsamości ratownika górskiego. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna. 9 Były to hasła: Arena, Legitymizacja, Obiekt graniczny, Świat społeczny oraz Teoria światów społecznych [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2012, strony odpowiednio: 29-32; ; 192; oraz W omawianej książce Społeczne światy te trzy wymiary teorii, empirii oraz metodologii zostały rozdzielone dla celów analitycznych oraz dla bardziej uporządkowanej prezentacji wywodu: część empiryczna to rozdziały drugi, trzeci i czwarty, część teoretyczna to pierwszy i piąty, część metodologiczna to rozdziały szósty i siódmy. 6

7 DR ANNA KACPERCZYK 1. CEL EKSPLORACYJNY OPIS ŚWIATA WSPINACZY Przede wszystkim moja analiza stanowić miała pogłębioną eksplorację wybranego społecznego świata świata wspinaczy. Interesowało mnie jakie procesy, działania i interakcje pojawiają się w tym świecie i podtrzymują jego trwanie. Chciałam opisać jego specyfikę i niepowtarzalność, osadzenie w ramach czasoprzestrzennych i historyczne przemiany, pojawiające się w nim problemy i sposoby ich rozwiązywania. 2. CEL TEORETYCZNY PRÓBA ROZBUDOWY TEORII ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH Po drugie, badanie świata wspinaczy miało dać możliwość rozbudowania i uszczegółowienia samej teorii światów społecznych jako szczególnego sposobu oglądu rzeczywistości społecznej. Rozstrzygnięcia te miały w moim zamyśle poszerzać obszar badawczy i analityczny obecnych teorii socjologicznych o rozbudowaną teorię społecznych światów i aren, a jednocześnie zaświadczać o jej możliwościach aplikacyjnych. 3. CEL METODOLOGICZNY NAMYSŁ NAD METODAMI BADANIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH Podjęłam także refleksję o charakterze epistemologicznym oraz metodologicznym usiłując odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: jak badać światy społeczne. Idea pogłębionego studiowania wybranego świata społecznego miała pozwolić na ocenę przydatności różnych technik otrzymywania materiałów oraz strategii badawczych pomocnych w tym zadaniu. METODY OTRZYMYWANIA DANYCH I STRATEGIE ANALITYCZNO-BADAWCZE Prezentowane badanie zostało zrealizowane według zasad i procedur metodologii teorii ugruntowanej. Dane, zbierane były od marca 2007 roku do grudnia 2014 przy wykorzystaniu wielu różnych strategii badawczych. Wiodącą metodą badawczą była etnografia, na którą składały się obserwacje prowadzone w miejscach, w których podejmowana jest aktywność wspinaczkowa (rejony skałkowe i górskie w Polsce, sztuczne ścianki wspinaczkowe, kluby górskie na terenie Polski) oraz wywiady ze wspinaczami oraz działaczami klubów górskich i organizacji alpinistycznych. Obserwacja uczestnicząca obejmowała sytuacje: kursu wspinaczki skalnej, wykładów na temat wspinania, prezentacji publicznych i pokazów slajdów relacjonujących wyprawy górskie, treningów na sztucznych ściankach wspinaczkowych, kursu autoasekuracji i autoratownictwa oraz weekendowego wspinania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, w Rudawach Janowickich i w Tatrach. Symultanicznie, a niekiedy wymiennie w sytuacjach tych prowadziłam obserwację uczestniczącą oraz autoobserwację, realizując równolegle zapis etnograficzny i/lub 7

8 autoetnograficzny. Efektem podejmowanego procesu obserwacji były notatki terenowe lub bardziej rozbudowane sprawozdania z obserwacji. Podczas obserwacji występowałam zazwyczaj w roli adepta kursantki, która uczy się wspinania, a z czasem w roli partnerki do treningu (podczas samego wspinania), koleżanki klubowej (podczas spotkań w klubie górskim), członka klubu górskiego (na walnym zebraniu), osoby zainteresowanej tematyką górską i wspinaczkową (podczas prezentacji i pokazów slajdów w różnych klubach górskich). W terenie spędziłam ponad 800 godzin, uzyskując ponad 300 dokumentów (sprawozdań z obserwacji, notatek terenowych) będących przedmiotem dalszej analizy. Ponadto realizowałam nagrania wideo sytuacji wspinania, oraz analizę zastanych materiałów audio-wizualnych. Ponadto zgromadziłam 30 pogłębionych wywiadów swobodnych ze wspinaczami uprawiającymi różne odmiany wspinania (wspinaczkę skalną, taternictwo, alpinizm, himalaizm, himalaizm zimowy, wspinaczkę wielkościanową; wspinanie w lodzie oraz drytooling) reprezentującymi różny poziom zaawansowania wspinaczkowego: od (a) wspinaczy-amatorów zajmujących się wspinaniem czysto rekreacyjnie, przez (b) profesjonalnych hobbystów, czyli osoby o dużej maestrii wspinaczkowej, posiadające osiągnięcia sportowe i organizacyjne, będące instruktorami alpinizmu, którzy wspinaniu poświęcili znaczną część swojego życia, ale którzy mimo to nie żyją ze wspinania i nie zarabiają na nim, traktując je jako hobby aż po (c) wspinaczy zawodowych, dla których wspinaczka stanowi główne lub jedyne źródło utrzymania (zawodnicy kadry narodowej lub współorganizatorzy mistrzostw świata we wspinaczce). Ważnym rodzajem danych wywoływanych w trakcie procesu badawczego były także realizowane przeze mnie nagrania audio oraz sprawozdania ze spotkań klubowych, publicznych pokazów slajdów oraz wykładów prowadzonych klubach górskich w ramach ich działalności szkoleniowej i popularyzatorskiej. Materiały te obejmowały 33 wykłady na temat działalności wspinaczkowej organizowane przez kluby górskie oraz 23 pokazy slajdów prezentowane przez wspinaczy. Znakomitą większość materiałów poddanych analizie stanowiły dane zastane. Obejmowały one wszelkiego rodzaju publikacje odnoszące się do wspinania: książki poświęcone tematyce gór i wspinaczki, opowiadania, autobiografie i biografie znanych wspinaczy, monografie dotyczące dziejów alpinizmu i taternictwa, encyklopedie górskie, leksykony alpinizmu i słowniki wspinaczkowe, podręczniki wspinaczki i opracowania poświęcone aktywności górskiej, teksty szkoleniowe i instruktażowe, przewodniki wspinaczkowe, mapy i skałoplany, oficjalne sprawozdania z ekspedycji i wypraw górskich, 8

9 DR ANNA KACPERCZYK dokumenty statutowe klubów górskich i organizacji związanych z działalnością górską, artykuły i wywiady zawarte w publikacjach periodycznych i magazynach wspinaczkowych ( Taternik, Góry, Magazyn Górski, Gazeta Górska, Alpinist, Climbing, Rock&Ice, Urban Climbing ). Wykorzystywałam także elementy netnografii śledząc portale wspinaczkowe oraz wspinaczkowe fora dyskusyjne oraz blogi prowadzone przez wspinaczy. Aby uzyskać stały dostęp do wydarzeń bieżących śledziłam informacje pojawiające się w sieciach społecznościowych dotyczące świata wspinania. Całość zebranych materiałów poddawana była analizie zgodnie z procedurami metodologii teorii ugruntowanej. Metodologia ta polegająca na generowaniu teorii dotyczącej badanego zjawiska w oparciu o systematycznie gromadzone i analizowane dane empiryczne (Glaser, Strauss 2009: 23; Glaser 1978: 2, Strauss 1987; Charmaz 2009) stanowiła oś całego procesu analizy i jego zasadniczą podstawę. Osiągnięte wyniki Osiągnięte wyniki zaprezentuję porządkując je według kryterium postawionego celu analizy. 1. CEL EKSPLORACYJNY CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O ŚWIECIE WSPINACZKI? Temu celowi poświęcona jest część pierwsza przedstawionej do oceny pracy, zatytułowana: Ludzie gór. Analiza społecznego świata wspinaczki. Dokonuję w niej drobiazgowego opisu tego, z czego utkany jest społeczny świat wspinaczy, a więc: działania podstawowego, jego ram normatywnych oraz sieci działań towarzyszących, bez których wspinanie nie mogłoby się odbywać. W rozdziale drugim pt. Działanie podstawowe omawiam zróżnicowanie działań wspinaczkowych, które segmentuje świat wspinania na wiele autonomicznych całości. Istnieje wiele opracowań i analiz na temat działalności wspinaczkowej, zależało mi jednak, by nie sugerować się nimi i nie powielać zawartych w nich kategorii, ale wznieść obraz tej społecznej całości niejako od podstaw, od prostych obserwacji wynikających z bycia tam, gdzie toczy się działanie wspinaczkowe, z analizy filmów dokumentalnych na temat tego jak się ono odbywa, z rozmów z samymi uczestnikami oraz własnych doświadczeń wyniesionych z podejmowania działania wspinaczkowego. W taki sposób wygenerowane zostały główne kategorie analityczne, którymi posługiwałam się dalej w opracowaniu. 9

10 WSPINANIE JAKO AKT INDYWIDUALNY Gdy patrzymy na wspinanie jako na akt indywidualny polegający na pokonywaniu wertykalnej ścieżki przez konkretną osobę to można wyróżnić trzy główne aspekty tego działania. Za każdym razem składa się na nie triada: (1) wspinanie jako akt performansu dokonywany przez wspinacza w kontakcie z formacją (zazwyczaj skalną lub lodową) po której się przemieszcza; (2) asekuracja jako wszelkie czynności zapewniające wspinaczowi bezpieczeństwo podczas działania, mające na celu ochronę przed konsekwencjami ewentualnego upadku oraz (3) odpadnięcia jako nagłe i zazwyczaj niechciane zdarzenie utraty kontaktu z formacją, po której wspinacz się przemieszczał. Ta triada: wspinanie asekuracja oraz (potencjalne lub realne) spadanie w dół, dotyczy każdego, kto się wspina. Elementy te są obecne w każdym działaniu wspinaczkowym bez względu na jego odmianę. Omawiając te trzy aspekty wprowadzam jednocześnie porządek w danych na temat rozmaitych form wspinania oraz ich uwarunkowań, co w dalszej części pomoże uchwycić wewnętrzne zróżnicowanie samego działania, nakładane na nie oceny oraz wydzielające się w ramach wspinaczkowego świata segmenty i subświaty jak: wspinanie skałkowe, wspinanie lodowe, buldering; drytooling, wspinanie sportowe lub tradycyjne, wspinanie zespołowe lub solowe; zabezpieczane liną lub podejmowane bez takich zabezpieczeń, jednowyciągowe wielowyciągowe i tak dalej. WSPINANIE JAKO ZORGANIZOWANA PRAKTYKA SPOŁECZNA Ale wspinanie to nie tylko indywidualne akty pokonywania wertykalnej drogi, ale również pewien szerszy fenomen kulturowy, obejmujący zorganizowaną praktykę społeczną, prowadzoną w górach i skałach przez ludzi, którzy poprzez swoje dokonania przyczyniają się do kumulowania wiedzy praktycznej odnośnie rejonu, który eksplorują oraz wypracowywania najbardziej efektywnych sposobów tej eksploracji, którzy rozpowszechniają swoją wizję i sposób rozumienia działania górskiego, a przede wszystkim kultywują pewien specyficzny stosunek do gór i skał jako przestrzeni ludzkiego działania. W tym sensie wspinaczka nie funkcjonuje nigdy jako wyizolowane zjawisko, ale zanurzona jest w kontekście kulturowym, który sama także zwrotnie współ-wytwarza i zagęszcza, stając się przyczyną powstawania literatury górskiej i wspinaczkowej, wytwarzania kultury duchowej i materialnej oraz technologii związanej ze zdobywaniem gór i pokonywaniem skalnych czy lodowych ścian. NORMATYWNE RAMY DZIAŁANIA Jedne z najważniejszych rozstrzygnięć poczynionych w moim opracowaniu dotyczą tego, w jaki sposób wspinacze limitują swoje własne działania. W rozdziale Normatywne 10

11 DR ANNA KACPERCZYK ramy działania omawiam praktyki symboliczne pozwalające ocenić każde przejście wspinaczkowe w kategoriach jego trudności, stylu, wyczynu sportowego oraz etyki. Systemy wycen trudności dróg zostały rozwinięte przez lokalne wspólnoty wspinaczkowe dla konkretnych rejonów skalnych i górskich (np. skala saksońska, tatrzańska, Kurtyki) lub dla konkretnych odmian wspinaczki (np. skala lodowa, bulderowa, mikstowa). Ten historyczny kolektywny proces ma swoje uwarunkowania oraz konsekwencje. Wiąże się z postępującą eksploracją danego rejonu skalnego oraz podnoszeniem poziomu umiejętności kolejnych pokoleń wspinaczy. Dodatkowo każdy system wycen pełni podwójną rolę pozwala oszacować trudności oraz niebezpieczeństwo danej drogi wspinaczkowej, a jednocześnie ocenić umiejętności wspinacza, który przechodzi drogi o określonej trudności. Wycena odnosi się więc zarówno do fizycznych cech przestrzeni działania jak i do maestrii wspinacza, który pokonuje daną drogę. Akt wspinania łączy więc wspinacza z drogą nie tylko w wymiarze fizycznym poprzez namacalny kontakt ze skałą, ale także w sensie społecznie konstruowanych oszacowań. Poziom trudności działania na danej drodze zostaje przypisany działającemu i staje się jego charakterystyką. W efekcie wspinacz uzyskuje zawsze rangę nadawaną mu przez trudność drogi, po której jest się w stanie poruszać. Ocenie podlegają również konsekwencje sposobu działania wspinacza dla innych osób oraz dla relacji międzyludzkich. Omawiam tu szczegółowo złożone aspekty zasad partnerstwa oraz normy etyczne nakładane na wspinaczy w górach najwyższych. Przy ocenie działania brany jest także pod uwagę wpływ działalności wspinaczy na środowisko naturalne gór i skał. Tutaj działanie wspinaczkowe limitowane jest istniejącymi regułami jego uprawiania, na które składają się historycznie ukształtowany etos wspinaczkowy, zwyczaje środowiskowe, normy i regulacje klubowe, a także spisane kodeksy etyczne (np. Deklaracja Tyrolska). Najważniejszym elementem tych normatywnych ram działania są jednak wskazania płynące z bezpośrednich interakcji społecznych pomiędzy uczestnikami świata wspinaczki. Wszystko to razem tworzy przestrzeń normatywną, w ramach której poruszają się wspinacze. Mówiąc o przestrzeni normatywnej mam więc na myśli wszelkie limity, jakie na działanie wspinaczkowe nakładają sami uczestnicy. Poprzez ocenianie działań własnych i ocenianie innych, dokonywanie aktów kategoryzacji wspinaczy, przypisywanie etykiety prawdziwego wspinacza lub odmawianie komuś autentyczności, przez wypowiadanie się na temat tego, co powinno się robić i czego robić nie wolno wspinacze podtrzymują normatywne ramy działań z pozycji uczestników troszczących się o przetrwanie własnego świata. 11

12 Koncepcja stylu wspinania oraz systemy wycen pozwalają dokonać skutecznej ewaluacji uczestników i zhierarchizować wspinaczkową wspólnotę. Wytwarzanie hierarchii z kolei wspierane jest przez dwa zasadnicze procesy: nagradzanie wyjątkowych osiągnięć (np. nagrody Złotego Czekana, czy Złotego Haka) oraz piętnowanie zachowań odbiegających od oczekiwań normatywnych. Etyka działania wspinaczkowego dotyczy nie tylko samego aktu wspinania, ale rozciąga się również na sposób prezentowania własnych działań w środowisku wspinaczkowym i na forum publicznym. Podstawowa norma w świecie wspinaczy zawiera żądanie zgodności pomiędzy tym, co robiło się w górach i skałach a tym jak się to przedstawia innym. Opisuję szczegółowo praktyki podejmowane przez wspinaczy aby wyśledzić mistyfikacje i oszustwa swoich kolegów oraz podejmowanie działań mających na celu zdobywanie wiarygodności w oczach wspinaczkowej wspólnoty. Etyka wspinaczkowego świata odsłania złożoność jego struktury normatywnej i może być łatwo przedstawiona za pośrednictwem analizy aren wokół stylu działania, kontrowersji wokół prestiżowych nagród wspinaczkowych, ujawniania mistyfikacji, tropienia oszustów oraz dyskusji na temat zachowań niemoralnych w górach. Wszystkie te kwestie pozostają pod silnym wpływem struktury wartości przyjmowanej przez wspinaczy. Omawiam ją w ostatnim podrozdziale. DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE W rozdziale czwartym pt. Działania towarzyszące omawiam te czynności i działania, które same wspinaniem nie są, ale w zasadniczej mierze umożliwiają jego praktykowanie. Opisuję je tutaj w dwóch wymiarach: kolektywnym podejmowanym przez wspinaczy niejako w imieniu oraz w interesie całej wspinającej się wspólnoty (jak: szkolenie adeptów, rozwijanie technologii wspinaczkowej, troska o przestrzeń działania, samoorganizowanie się środowiska wspinaczkowego, podtrzymywanie przestrzeni dyskursywnej) oraz indywidualnym (jak: trening i praca nad ciałem, podróżowanie, finansowanie własnej działalności, zdobywanie sprzętu, dokumentowanie i prezentowanie działań wspinaczkowych). Przeprowadzona analiza pokazuje jak ważne dla podtrzymywania świata wspinaczki jako przestrzeni działania oraz przestrzeni żywej komunikacji są różnego rodzaju działania nie-wspinaczkowe. Okazuje się, że działanie podstawowe, czyli wspinanie, zależne jest w dużej mierze od różnego rodzaju działań towarzyszących mu, które modelują definicje 12

13 DR ANNA KACPERCZYK centralnej działalności społecznego świata (na przykład poprzez towarzyszące mu przemiany technologiczne) a także otwierają świat wspinaczki na oddziaływania innych światów. Przedstawiona analiza realizuje założony cel eksploracyjny pozwala przyjrzeć się działaniom uczestników pewnego szczególnego społecznego świata, dostarczając opisu trudnodostępnych aspektów ich funkcjonowania, podejmując próbę wyjaśnienia dynamiki zmian, jakim podlega ich świat oraz zrozumienia rządzących nim procesów. 2. CEL TEORETYCZNY CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O ŚWIATACH SPOŁECZNYCH W OGÓLE? Teoretyczny cel mojego opracowania wiąże się z rekonstrukcją oraz propagowaniem specyficznego sposobu ujmowania społecznych zjawisk, jakie oferuje teoria światów społecznych. Jest to ujęcie, które umożliwia lepsze zrozumienie różnorodności, dynamizmu i zmienności otaczającej nas rzeczywistości społecznej. Mój wkład do tej teorii mieści się w kilku wnioskach teoretycznych dotyczących funkcjonowania społecznych światów, a wyłaniających się z analizy świata wspinaczki. (1) Po pierwsze, analiza ta pokazuje, że działanie podstawowe jest w bardzo dużej mierze kształtowane i podtrzymywane poprzez działania towarzyszące zarówno te podejmowane na poziomie indywidualnym jak i w wymiarze kolektywnym bez których społeczna całość, jaką jest świat nie mogłaby istnieć i trwać. (2) Po drugie, sugeruje, że dynamika oraz przemiany społecznego świata zakotwiczone są w działaniach wyjątkowych jednostek innowatorów, wizjonerów, którzy osiągają maestrię w wykonywaniu działania podstawowego i dostarczają innym nowych standardów działania, często także wpływając na rozwój technologii świata i znacząco ją modyfikując. (3) Po trzecie, generowanie nowych innowacyjnych sposobów działania wiąże się ze spotkaniem i przecięciem się kilku społecznych światów. Koniecznym elementem tego spotkania jest posiadanie tożsamości uczestnika tych kilku światów przez jedną osobę innowatora, który daje impuls do nowego sposobu działania. (4) Po czwarte, aby nowa definicja i nowy sposób działania się przyjęły muszą zostać przyjęte przez masę innych uczestników jako wartościowe i uzasadnione moralnie. Wówczas poprzez masowe naśladowanie pioniera-innowatora następuje zmiana na poziomie kolektywnym. (5) Po piąte, to właśnie jednostki przeciętne używam tego określenia w sposób nieoceniający, a jedynie wyrażający przywiązanie danych osób do tradycyjnego, dotychczasowego sposobu działania które kooperują ze sobą w danym świecie i 13

14 swoimi działaniami, w ich masie, podtrzymują wizję działania podstawowego i jego kulturową reprodukcję, zapewniają trwanie danego świata. Bardzo interesujące wydaje się napięcie pomiędzy tym, co indywidualne a tym, co kolektywne oraz proces przetwarzania pojedynczych aktywności w zjawisko ponadindywidualne, w proces zbiorowy. Kolejny interesujący fakt, dotyczy tego, że wewnątrz społecznego świata podstawowa działalność podlega nieustannym wycenom, oszacowaniom i klasyfikacjom. Wydaje się, że stanowi to nieodłączny element wielu, może nawet większości, społecznych światów, których uczestnicy doskonaląc się w pewnym działaniu, zaczynają rozróżniać poziomy jego wykonania. Dostrzegają, że są lepsze i gorsze, mniej albo bardziej wymagające osiągnięcia. Rozpoznają kontinua stopni trudności lub stopni zbliżenia (się) do doskonałości, dzięki czemu są w stanie zhierarchizować te wykonania ze względu na kryteria wynikające z wyobrażeń o tym kim jest prawdziwy uczestnik i na czym polega autentyczne działanie. Wydaje się, że są to działania i procesy o charakterze uniwersalnym. Hierarchizowanie danej społeczności ze względu na maestrię i poziom wykonania działania podstawowego, wytwarzanie języka obrazującego ten poziom wykonania, a odnoszącego się bezpośrednio do najważniejszych cech decydujących o jakości wykonań, nagradzanie wybitnych osiągnięć, a jednocześnie ściganie i piętnowanie oszustw, mistyfikacji, czy chociażby komercjalizacja i utowarowienie działań wszystkie te procesy są stale obecne w wielu innych światach społecznych. Zaprezentowany przeze mnie opis funkcjonowania społecznego świata wspinaczki składający się w istocie z licznych pomniejszych teorii rzeczowych dotyczących substantywnego obszaru działań i procesów zachodzących w środowisku wspinaczy ma cechy teorii formalnej, która może zostać odniesiona do wielu różnych światów społecznych. W tym sensie przedstawiona rama analityczna, służąca do opisu świata wspinania, przekracza (transcending) obrane pole badania i daje się odnieść do innych obszarów substantywnych (Glaser, Strauss 2009: 189; Konecki 2000: 28). Z punktu widzenia teorii społecznej prezentowana analiza wiąże się ściśle z szerszymi obszarami badawczymi istotnymi dla zrozumienia życia współczesnych społeczeństw, takimi jak: zjawiska samoorganizowania się ludzi podejmujących określony rodzaj działalności, sposoby spędzania i organizowania czasu wolnego, relacje pomiędzy działaniami o charakterze rekreacyjnym, sportowym, prozdrowotnym a pracą zawodową, kwestie kreowania mody na określoną aktywność fizyczną czy problem jej komercjalizacji. Koncepcja społecznych światów odsłania także dynamikę przemian współczesnego 14

15 DR ANNA KACPERCZYK społeczeństwa wyjaśniając najbardziej podstawowe procesy zmian społecznych, polegające na przekształcaniu się indywidualnej pasji w wyspecjalizowane działanie, które z czasem zamienia się w profesję i zawód. U podłoża tych zjawisk tkwią procesy opisywane przez teorię światów społecznych. 3. CEL METODOLOGICZNY CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O METODACH BADANIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH? W metodologicznej części pracy opisując metody i strategie badawcze adekwatne przy studiowaniu światów społecznych rozważam dwie zasadnicze kwestie: (1) co należy badać oraz (2) jak to robić? Podejmuję także refleksję na temat: (3) ontologicznego statusu światów społecznych i wynikającej stąd (4) roli badacza w procesie generowania danych. Wreszcie wyjaśniam także (5) w jaki sposób udało mi się pogodzić postulat braku narzuconych kategorii badacza w projekcie realizowanym w metodologii teorii ugruntowanej z posługiwaniem się kategorią analityczną świata społecznego, który sam w sobie tego rodzaju prekonceptualizację wprowadza. (1) CO BADAMY, GDY BADAMY ŚWIATY SPOŁECZNE? Po pierwsze, sugeruję, że badanie tego rodzaju powinno obejmować: 1. badanie działań badanie sytuacji działania badanie efektów działań 2. badanie działających (uczestników świata) badanie osobistych doświadczeń badanie biografii 3. badanie procesów kolektywnych badanie komunikacji badanie (auto)prezentacji rekonstrukcje historyczne pozwalające uchwycić przemiany świata badanie wizualizacji (2) JAK BADAMY? STRATEGIE ANALITYCZNO-BADAWCZE JAKIE MOŻNA ZASTOSOWAĆ Po drugie, wskazuję na efektywne strategie badawcze, które mogą wspierać proces badawczy w takim projekcie i które ja sama zastosowałam w moim badaniu. Są to: 1. Etnografia, czyli uczestnictwo w sytuacjach, w których toczy się działanie podstawowe badanego świata, obserwacje, wywiady ze uczestnikami, analiza 15

16 zawartości materiałów zastanych, video-analiza pomocna w badaniu działań i interakcji oraz ich sytuacyjnych, organizacyjnych i kulturowych kontekstów; 2. Autoetnografia, polegająca na podejmowaniu działania podstawowego i uczestnictwie w sytuacjach, w których ono się toczy umożliwia docieranie do istoty działania, jego sytuacyjnych, organizacyjnych i kulturowych uwarunkowań oraz do sposobu jego doświadczania przez podmiot; 3. Analiza biografii i autobiografii uczestników, zbieranie materiałów o ich życiu, tworzenie biogramów na podstawie danych zastanych oraz materiałów archiwalnych daje dostęp do porządku chronologicznego karier uczestników i wyjaśnia wiele uwarunkowań podejmowanego działania; 4. Netnografia jako systematyczne przeszukiwanie internetowych portali i forów, obserwowanie dyskusji toczących się w badanym świecie, analiza internetowych blogów uczestników świata dostarcza materiału do badania aren, pozwala na śledzenie bieżących wydarzeń badanego świata, wychwycenie sposobów prezentacji działania podstawowego szerszej publiczności oraz innych aspektów komunikacyjnych i dyskursywnych warunkujących trwanie świata; 5. Analiza dyskursów jako analiza toczących się w danym świecie dyskusji dotyczących sposobu działania oraz jego granic normatywnych w czasopismach, na forach internetowych oraz w komunikacji codziennej umożliwia dokumentowanie pojawiających się aren i obiektów granicznych; 6. Analiza wizualna w oparciu o dane archiwalne, analizę filmów, zdjęć, rysunków, szkiców czy map pozwala uchwycić kulturę obrazu wytwarzaną przez uczestników podczas ich praktyk, sposoby obrazowania ich doświadczeń, wizualnej prezentacji uczestników oraz wizualizacji samego działania. Zaprezentowane przeze mnie metody badań nad światami społecznymi nie mogą być uznane za metodologiczny niezbędnik obowiązujący w każdym badaniu, który można mechanicznie przełożyć i zastosować do studiowania dowolnego świata. Każde badanie jest inne, a badacz jest częścią niepowtarzalnej relacji, jaką ustanawia z przedmiotami swojego badania. Moje propozycje należy więc traktować jako narzędzia heurystyczne, które mogą okazać się przydatne w takim projekcie. Mają one uwrażliwić badacza na pewne obszary i przedmioty badań, podejścia badawcze oraz procedury analityczne, które mogą być w tym zadaniu pomocne. Moją ideą było pokazanie, że przy badaniu złożonych i dynamicznych tworów życia społecznego niezbędna jest większa elastyczność i metodologiczna otwartość badaczy. 16

17 DR ANNA KACPERCZYK (3) ROZWAŻANIA NA TEMAT ONTOLOGICZNEGO STATUSU ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH Metodologia badań zakorzeniona jest w przyjętej epistemologii, ta zaś sięga do ontologii życia społecznego do pytań o naturę bytów, które badamy. Aby poczynić stosowne ustalenia metodologiczne w odniesieniu do światów społecznych usiłowałam dokonać rozstrzygnięć ontologicznych stawiając sobie pytanie, jaką naturę mają światy i jaki status ontologiczny należy im przypisać. Moje wnioski zbiegają się z myślą Charlesa Hortona Cooleya, że całości społeczne mają nie materialny, lecz umysłowy charakter (Mucha 1992: 29). Światy społeczne tak samo, jak każda inna wytworzona społecznie całość mają charakter konceptu, który ludzie przyjmują jako fakt. Są rodzajem zbiorowej iluzji, podzielanym wspólnie z innymi sposobem widzenia rzeczywistości. Stanowią one konceptualną nadbudowę wzniesioną przez badaczy oraz uczestników życia społecznego. W moim rozumieniu świat społeczny nie jest bytem w sensie ontologicznym i nie posiada samodzielnego istnienia rozumianego jako podmiotowość czy sprawczość. Obserwowane przez badacza oddziaływanie społecznego świata nie stanowi rodzaju działania, jaki charakteryzuje podmiot 11, ale raczej jest efektem nagromadzenia masy krytycznej spójnych, podobnych, ukierunkowanych działań pojedynczych uczestników, którzy wytwarzają konstrukty świata (światów), intersubiektywnie je sobie komunikują, podtrzymują ich wyobrażenia i podejmują działania zgodne ze swoimi konstruktami. Nawiązując do tezy Williama I. Thomasa, jeśli ludzie widzą swój społeczny świat jako realny, to staje się on realny w swoich konsekwencjach (Thomas 1928: 572). Jeżeli więc świat społeczny jako pewna wydzielona całość nie stanowi odrębnego bytu ontologicznego, a jedynie podmioty poznające konstruują jego wyobrażenie, scalając z dostępnych elementów obraz tej całości, to ma to określone konsekwencje epistemologiczne. Oznacza bowiem, że owa całość nie jest nam jako badaczom dostępna empirycznie. Na takiej samej zasadzie jak niedostępne są dla nas społeczeństwo, naród czy klasa społeczna. Postrzegamy jedynie pojedyncze jednostki, ich działania, namacalne efekty tych działań, zdarzenia komunikacyjne i powstające artefakty, które możemy empirycznie badać. Reszta to pojęcia, schematy poznawcze i koncepcje pielęgnowane przez podmioty poznające, pozwalające im rozumieć zjawiska i procesy toczące się w rzeczywistości. Do tych sfer dostęp mamy wyłącznie pośredni poprzez jednostki, które je tworzą, nadają im znaczenia, posługują się nimi i jeśli zechcą mogą je innym osobom i nam badaczom zakomunikować. 11 Mam tu na myśli za Alfredem Schützem rodzaj postępowania które jest uprzednio obmyślone, czyli oparte na wcześniej stworzonym projekcie (Schütz 2008: 20). 17

18 18 Gdy zastanowimy się z czym rzeczywiście mamy do czynienia przystępując do badania światów społecznych pozostaje nam realność samych uczestników oraz podejmowanych przez nich czynności, które formatowane są ich wyobrażeniami na temat tego jak je wykonywać oraz dyskursami różnicującymi sposoby wykonania. Realność dyskursów zakotwiczona jest w aktach komunikacji oraz powstałych na tej podstawie przekazów. Wszystkie te elementy: ludzie, ich działania, ich opowieści, ich zachowania i interakcje są nam dostępne zmysłowo i możliwe do odzwierciedlenia w procesie badawczym. Jednakże do świata społecznego jako takiego żaden obserwator nie ma dostępu. (4) ŚWIAT SPOŁECZNY JAKO KONSTRUKT BADACZA I/LUB UCZESTNIKA Kategoria świata społecznego jest wytworzonym przez obserwatora sposobem ujmowania rzeczywistości, matrycą postrzeżeniową podmiotu poznającego, która porządkuje ogromne ilości danych i pozwala je lepiej zrozumieć niezależnie od tego czy rozumiemy go jako świat doświadczeń pojedynczego uczestnika (świat w rozumieniu Schütza) czy jako świat rekonstruowany przez badacza społecznego (świat w rozumieniu Straussa czy Beckera). Punktem łączącym te dwa pojęcia świata doświadczanego przez uczestnika oraz świata opisywanego przez analityka jest osoba badacza, który przekracza granice swojego własnego świata próbując uchwycić cudze światy. Zawsze jednak robi to w sposób zabarwiony własnym punktem widzenia i na swój własny sposób konstruuje obraz świata innych. Opowieść o światach społecznych jest więc ugruntowaną w danych opowieścią badacza. (5) UŻYCIE KATEGORII ŚWIATA SPOŁECZNEGO W PROJEKCIE REALIZOWANYM W METODOLOGII TEORII UGRUNTOWANEJ Przedstawione do oceny opracowanie realizuje cel metodologiczny nie tylko poprzez wskazanie i omówienie efektywnych metod badania światów społecznych, ale także przez pokazanie, w jaki sposób w rozbudowanym projekcie badawczym można integrować bardzo różnorodne źródła danych poprzez zastosowanie metodologii teorii ugruntowanej. Badanie realizowane było w głównej mierze przy pomocy etnografii, wspomaganej elementami analizy biografii, autoetnografii, rekonstrukcji historycznej, netnografii oraz analizy wizualnej traktowanych jako sposoby generowania danych oraz ustanawiania i strukturalizowania relacji badacza z obiektami badania. Jednakże cała analiza i praca z danymi prowadzone były zgodnie z założeniami metodologii teorii ugruntowanej i opierały się na jej najważniejszych procedurach: metodzie ciągłego porównywania oraz teoretycznego pobierania próbek. Zaprezentowane przeze mnie wnioski są efektem pogłębionej i długotrwałej pracy z

19 DR ANNA KACPERCZYK danymi, a nie potwierdzeniem hipotez postawionych przed przystąpieniem do badania. Stanowią one opis teoretyczny ugruntowany w zebranym materiale i do niego się odwołujący. Warto więc w tym miejscu wyjaśnić, jaką rolę w projekcie postulującym użycie metodologii teorii ugruntowanej przyjmującej przecież zasadę wyłaniania kategorii analitycznych z samych danych i nie narzucanie ich z góry przez badacza pełniła wstępna kategoria świata społecznego. Otóż, po pierwsze, kategoria ta posłużyła mi jako podstawowe założenie ontologiczne, na którym opierało się całe badanie. Żeby analizować interesujące mnie działania i procesy w społecznym świecie wspinaczki, musiałam uprzednio założyć jego istnienie. Należało przyjąć, że możliwe jest poznawcze wydzielenie z rzeczywistości takiej całości społecznej oraz, że ludzie uprawiający wspinaczkę we własnym rozumieniu wytworzyli taką całość i podtrzymują jej trwanie. Epistemologiczny status owego założenia i fakt, że zgodnie z logiką metodologii badań naukowych przyjęte założenia nie podlegają sprawdzaniu ani weryfikacji pozwolił mi odsunąć z pola widzenia tą kategorię i nie koncentrować się na niej, ale na zaobserwowanych konkretach niższego rzędu: zdarzeniach, działaniach, interakcjach, wypowiedziach na tym wszystkim, co stanowiło zbierane przeze mnie dane, z których dopiero wznosiłam obraz tej całości. Po drugie, w całym projekcie badawczym kategoria świata społecznego służyła mi jako pojęcie uwrażliwiające (sensitizing concept) w rozumieniu Blumerowskim, a więc, tak jak wiele innych pojęć w naszej dyscyplinie, była z zasady instrumentem służącym uwrażliwianiu (Blumer 1998: 147). W przeciwieństwie do pojęć rozstrzygających (definitive concepts), które za pomocą jasnej definicji odnoszą się precyzyjnie do tego, co jest wspólne dla danej klasy obiektów i dostarczają przepisu co zobaczyć pojęcia uwrażliwiające zaledwie sugerują kierunek, w którym należy patrzeć (j.w.: ), dostarczając jedynie ogólnego znaczenia terminu i ukierunkowując poszukiwanie przypadków empirycznych. To samo dotyczyło pojęć takich jak: arena, granica świata czy tożsamość uczestnika, które nie zawierają w sobie żadnej wyczerpującej listy właściwości ani znaków identyfikacyjnych, pozwalających badaczowi przejść bezpośrednio do danego przypadku i związanej z nim treści empirycznej (j.w.), ale opierając się na ogólnym poczuciu tego, co istotne i znaczące pozostawały źródłem wstępnych idei, którymi należy się zająć, oraz pytań, jakie warto postawić (Charmaz 2009: 27). W tym sensie kategoria świata społecznego stanowiła jeden z elementów prekonceptualizacji wprowadzonych przeze mnie do projektu. Ale, jak podkreślają sami twórcy metodologii teorii ugruntowanej, prekonceptualizacji takiej po prostu nie da się 19

20 uniknąć (Glaser, Strauss 1967). Badacz rozpoczynający badanie zawsze wnosi w pole swoich poszukiwań posiadane pojęcia i koncepcje. Całkowity brak prekonceptualizacji byłby nie tylko nieosiągalny z punktu widzenia poznawczego, ale również czyniłby niemożliwym sam proces badania. O wiele ważniejsza wydaje się więc samoświadomość badacza dotycząca tego, jakie kategorie wprowadza on do projektu badawczego i jak one wyznaczają proces poszukiwań niż sztuczne amputowanie pojęć, które mogłyby nas doprowadzić do nowych odkryć i wzbogacać proces badawczy. Możliwe sposoby wykorzystania wyników OPIS WYBRANEGO ŚWIATA SPOŁECZNEGO Jak wykorzystać uzyskane wyniki? Przede wszystkim można je potraktować jako pogłębiony opis wybranego obszaru substantywnego. Wówczas stanowią one relację na temat istniejącego w rzeczywistości społecznej świata wspinaczki. Badanie zaświadcza o podejmowanych w jego ramach działaniach, rozwijanych technologiach, toczonych sporach i generalnie o sposobach podtrzymywania tej całości społecznej przez jej uczestników. Przeprowadzone badania są cenne pod względem eksploracyjnym dostarczają bowiem gęstego opisu praktyk podejmowanych przez uczestników świata wspinania również w wymiarze historycznym. Materiał zaprezentowany w rozdziałach: drugim (Działanie podstawowe), trzecim (Normatywne ramy działania) oraz czwartym (Działania towarzyszące) ma wartość faktograficzną i stanowi pogłębiony opis zbadanego fragmentu rzeczywistości społecznej. TEORETYZOWANIE NA TEMAT ŚWIATA WSPINACZKI W każdym świecie społecznym obecny jest pewien rodzaj praktyk dyskursywnych, które można określić jako teoretyzowanie, a polegających na podejmowaniu namysłu nad działaniem podstawowym, rozważaniem jego uwarunkowań, badaniem jego efektywności itd. Tego rodzaju działania komunikacyjne podejmowane w świecie wspinaczki opisuję szczegółowo w podrozdziałach Podtrzymywanie przestrzeni dyskursywnej oraz Teoretyzowanie na temat wspinania przyznając, że cała pierwsza część przedstawionej do oceny pracy, stanowi również rodzaj teoretyzowania na temat podstawowego działania w tym świecie i staje się jednym z jego przykładów. TEORETYZOWANIE NA TEMAT TEORII SOCJOLOGICZNEJ Ponadto sama praca zwłaszcza w rozdziałach teoretycznych (1. Co to jest świat społeczny?, 5. Teorie światów społecznych oraz 6.1. Ontologiczny status świata społecznego) 20

21 DR ANNA KACPERCZYK otwiera pole do rozważań nad teorią światów społecznych jako jedną z możliwych form teoretyzowania w socjologii. Walor teoretyczny można dostrzec zwłaszcza w tych punktach pracy, w których zastosowanie teorii rozmija się z uzyskanymi danymi lub nie do końca jest w stanie je objąć. Jak np. problem zakreślania granic badanego świata, w którym kategorie badacza i uczestnika mogą odnosić się do rozbieżnych obszarów doświadczenia (por. Kacperczyk 2016a: 594 i nast.). Refleksje te wskazują na potrzebę dalszej pracy nad teoriami życia społecznego, tak aby mogły one pracować (work) i być dopasowane (fit) do obserwacji, które może poczynić badacz. PRZEGLĄD I ANALIZA TEORII ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH FUNKCJA EDUKACYJNA Zaletą przeprowadzonych rozważań jest również zaprezentowanie polskiemu czytelnikowi historycznego przeglądu teorii światów społecznych pogłębionego o refleksję krytyczną. W istocie bowiem nie ma jednej ogólnej teorii światów społecznych, ale wiele podejść i aplikacji tego sposobu ujmowania rzeczywistości. W rozdziale piątym pt. Teorie światów społecznych przedstawiam kolejne odsłony tej koncepcji oraz sposoby problematyzowania fenomenu światów społecznych omawiając badania i analizy Paula G. Cressey a, Tamotsu Shibutaniego, Anselma L. Straussa, Howarda S. Beckera, Adele E. Clarke oraz Alfreda Schütza. Ten przegląd, mający stanowić wprowadzenie do następujących po nim refleksji metodologicznych, może z powodzeniem pełnić funkcje poznawcze i edukacyjne prezentuje bowiem i przybliża to, co wielcy socjologowie i badacze społeczni, głównie ci związani z tradycją szkoły chicagowskiej, wnieśli w sensie teoretycznym i empirycznym w obszar studiów nad światami społecznymi. PRZEGLĄD I ANALIZA MOŻLIWYCH METOD BADANIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH Treści zaprezentowane w rozdziałach szóstym (Jak badać światy społeczne?) oraz siódmym (Nota metodologiczna) mogą posłużyć innym badaczom w ich poszukiwaniach empirycznych, podpowiadając jak można pracować w terenie i jak poradzić sobie z uzyskanym materiałem. Młodym adeptom badań etnograficznych mogą wskazywać możliwe kierunki poszukiwań oraz zestaw metod i technik otrzymywania materiałów przydatnych w tego rodzaju przedsięwzięciach badawczych. W tym sensie część pracy może mieć także walor dydaktyczny oraz metodyczny. WSKAZANIE OBSZARÓW DO DALSZYCH BADAŃ Praca wskazuje także możliwości i obszary do dalszych badań. Przede wszystkim nasuwa się potrzeba prowadzenia analiz porównawczych dotyczących różnych światów społecznych, w których poszukiwano by podobnych procesów społecznych i zjawisk. 21

22 Stwarzałoby to szansę na generowanie i rozwijanie teorii formalnej dotyczącej wybranych procesów społecznego świata na przykład: wytwarzania kryteriów oceny podstawowego działania, specjalizacji i komercjalizacji działań, nagradzania osiągnięć, hierarchizowania struktury uczestników, wprowadzania innowacji technologicznych itd. PROMOWANIE UJMOWANIA RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ JAKO MOZAIKI ŚWIATÓW Pokazanie świata społecznego wspinaczy to nie tylko opis konkretnej zbiorowości ludzi pochłoniętych podobnym działaniem społecznym, ale także próba nowego, bardziej elastycznego spojrzenia na rzeczywistość społeczną oraz sugestia jej wielowymiarowej eksploracji. Promowanie takiego sposobu ujmowania rzeczywistości społecznej jako mozaiki niezliczonych światów społecznych może okazać się bardzo użyteczne we współczesnej myśli socjologicznej oraz praktyce badawczej. DO KOGO ADRESOWANA JEST PRACA? Omawiając sposoby wykorzystania wyników prezentowanych w pracy warto wskazać jej potencjalnych adresatów. Analiza ta zainteresować może socjologów, antropologów, etnologów, pedagogów i badaczy społecznych, którzy kierują swoją uwagę na złożone i dynamiczne całości społeczne oraz sposoby ich poznawania. Interesujące treści mogą też w niej odnaleźć studenci tych dyscyplin, chcący zapoznać się z typem badań usiłującym opisać światy społeczne. Pierwsza część pracy może zainteresować samych wspinaczy, pozwalając im przyjrzeć się własnemu społecznemu światu oczami socjologa. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych. Poza omówioną monografią, na mój dorobek naukowy po uzyskaniu stopnia doktora składają się: [1] jedna monografia w języku polskim (Kacperczyk 2006); [1] współredakcja monografii w języku polskim (Konecki, Kacperczyk 2010); [1] redakcja tematycznego numeru czasopisma w języku polskim (Kacperczyk 2014); [1] współredakcja tematycznego numeru czasopisma w języku polskim (Kacperczyk, Byczkowska 2012); [1] współautorstwo artykułu w języku angielskim (mój udział: ⅓ Konecki, Kacperczyk, Marciniak 2005); [1] współautorstwo książki w języku angielskim i hiszpańskim (mój udział: ¼ Konecki, Kacperczyk, Chomczyński, Albarracín 2013); 22

23 DR ANNA KACPERCZYK [8] osiem artykułów autorskich w polskojęzycznych publikacjach zbiorowych (Kacperczyk 2005a, 2005b, 2007b, 2007c, 2007d, 2008, 2010, 2016b); [5] pięć artykułów autorskich w czasopismach ogólnopolskich (Kacperczyk 2002, 2007a, 2012a, 2013, 2014); [6] sześć wstępów redakcyjnych w języku polskim w Przeglądzie Socjologii Jakościowej (Kacperczyk 2007f, 2007g, 2009, 2010b, 2010c, 2014c); [4] cztery opublikowane recenzje książek w języku polskim (Kacperczyk 2004, 2007e, 2012h, 2014); [6] oraz sześć opracowanych haseł w Słowniku Socjologii Jakościowej (Konecki, Chomczyński, red. 2012b-g). Spośród pozostałych moich osiągnięć pragnę omówić pięć, które wydają mi się istotne. Pierwszy wiąże się z problematyką (1) roli badacza procesie generowania danych, drugi, będący jego kontynuacją kieruje uwagę na (2) rolę cielesności w socjologicznych badaniach terenowych, trzeci dotyczy (3) wytwarzania wiedzy przy użyciu autoetnografii, czwarty to mój udział w wyjątkowym projekcie badawczym dotyczącym (4) rozwoju zrównoważonego małej miejscowości położonej w amazońskim lesie deszczowym; ostatni odwołuje się do moich (5) badań nad opieką paliatywną w Polsce. (1) PROBLEM ROLI BADACZA W PROCESIE GENEROWANIA DANYCH Problem roli badacza w procesie generowania i analizowania danych poruszam w dwóch artykułach Badacz i jego poszukiwania w świetle Analizy Sytuacyjnej Adeli E. Clarke (2007) oraz Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych na przykładzie badań nad społecznym światem wspinaczki (2012). W pierwszym z nich omawiając projekt analizy sytuacyjnej (situational analysis) autorstwa Adele E. Clarke, pokazuję, że proces badawczy rozgrywa się w umyśle i działaniach badacza jako podmiotu poznającego, który nie tylko musi być świadomy swoich własnych ograniczeń i wnoszonych przez siebie prekonceptualizacji, ale także musi wspierać własny proces analityczny i umieć za nim podążać. Dotyczy to zarówno umiejętności rozwijania nowych ścieżek analizy, wprowadzania nowych hipotez, jak i wycofywania się z podjętych już kierunków analizy, rezygnowania z pomysłów, które nie dostarczają adekwatnego opisu. W rozważaniach Adele E. Clarke pojawia się problem tożsamości badacza i jego odpowiedzialności za własne działania. Badacz powinien starać się refleksyjnie odnieść do swojego osobistego doświadczenia, bardzo starannie rekonstruując własne zaplecze intelektualne, posiadane wykształcenie, swoje zainteresowania i źródła inspiracji, sytuujące 23

24 go w określonej pozycji, z której się wypowiada. Ponieważ swojej uprzedniej wiedzy badacz nie może wymazać, ani usunąć ze świadomości, musi ją zacząć traktować jako wartościowy obszar merytoryczny (substantive field). Zamiast zasłaniać się i chować za metodą, powinien, zdaniem Clarke, stać się bardziej widoczny i odpowiedzialny za prowadzone badanie (Clarke 2005: 13). Etyczna odpowiedzialność badacza wymaga od niego także wysiłków zmierzających do wyartykułowania, jasnego sformułowania tego, co postrzega jako przemilczenia (sites of silence) w swoich danych. Nawiązując do często stosowanej w badaniach jakościowych metafory badacza jako instrumentu badawczego Clarke podkreśla, że instrument ten powinien być użyty w możliwie najpełniejszy sposób. W tym celu analityk powinien rozwijać własną wrażliwość poznawczą, która umożliwiałaby mu ujrzeć badaną sytuację bardzo szeroko, w całym jej wewnętrznym uwikłaniu. Celem analizy sytuacyjnej jako formy ćwiczenia analitycznego (analytic exercise) jest właśnie prowokowanie badacza do bardziej pogłębionej analizy, świadomego wykorzystywania zasobu swoich własnych doświadczeń oraz podejmowania trudu nieustannego samodoskonalenia siebie jako narzędzia poznania. W artykule polemizuję z Clarke i podejmuję refleksję krytyczną wobec jej koncepcji, jednakże podzielam w pełni jej podejście nakazujące uznać ucieleśnienie oraz sytuacyjność nas, jako twórców wiedzy (knowledge producers) zarówno badaczy jak i badanych (Clarke 2005: 20). (2) ROLA CIELESNOŚCI W SOCJOLOGICZNYCH BADANIACH TERENOWYCH Artykuł Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych (2012) jest w kontynuacją rozważań na temat roli badacza w procesie wytwarzania wiedzy, przy czym koncentruję się tutaj na kwestii cielesności w badaniach socjologicznych, omawiając tę problematykę na przykładzie prowadzonych przez siebie badań nad światem wspinaczki. Pokazuję, że w procesie wytwarzania wiedzy badacz jest aktywnym ucieleśnionym podmiotem, którego obecność w terenie badania ma realny fizyczny i cielesny wymiar, przekładający się na efektywność pracy badawczej, jakość zebranych danych oraz wnioski z analizy. W etnograficznych badaniach terenowych ciało pozostaje podstawowym instrumentem i zasobem, z którego korzysta badacz i przy pomocy którego wykonuje on (ona) swoje zadania poznawcze. Projekt badawczy jest realizowany przez żyjący i ucieleśniony podmiot ludzki, co jest szczególnie widoczne przy w projektach etnograficznych 24

25 DR ANNA KACPERCZYK oraz dotyczących aktywności fizycznej i ruchowej ludzi, związanej z pracą z ciałem i poprzez ciało. Badania tego rodzaju generują szereg sytuacji, w które zaangażowane jest ciało. W trakcie badania etnograficznego cielesność badanych ujawniać się może co najmniej na trzy sposoby: (1) ciało występuje jako podmiot działający badacza interesuje wówczas ucieleśniona aktywność aktora, a więc: Co robi badany? Jak używa własnego ciała?; (2) ciało stanowi źródło odczuć i doznań cielesnych podmiotu interesuje nas wówczas: Co czuje badany i jak odczuwa własne ciało? oraz (3) ciało może nas interesować jako temat autorefleksji podmiotu i obiekt teoretyzowania, chcemy wówczas wiedzieć: Co myśli badany o swoim ciele? Jakie strategie interakcyjne podejmuje wobec własnego ciała? Ale przecież te same reguły dotyczą także obecnego w terenie badacza: (4) jego ucieleśniona aktywność także jest elementem sytuacji badania to co robi ze swoim ciałem i jak go używa wpływa ostatecznie na efekty jego pracy; (5) cielesne odczucia badacza także nie pozostają bez wpływu, i wreszcie (6) jego własne teorie na temat ciała i pielęgnowane koncepcje cielesności wpływać będą nie tylko na to co myśli badacz o swoim ciele i jak je traktuje, ale także w jaki sposób będzie go używał w terenie oraz jak będzie skłonny konceptualizować temat ciała we własnym badaniu. Są to najczęściej przemilczane i traktowane marginalnie aspekty obecności badacza w polu wytwarzania wiedzy. A jednak z uwagi na liczne problemy metodyczne i metodologiczne, jakie mogą ze sobą nieść sugeruję uwzględnianie w projekcie badawczym świadomego namysłu nad nimi. Analizując relacje pomiędzy ucieleśnieniem konkretnych działań i aktywności badanych (tutaj: wspinaczy) a ucieleśnieniem samego procesu gromadzenia danych, podejmuję problem przejścia pomiędzy tożsamościami badacza i uczestnika badanego społecznego świata. Możliwość taką stwarza autoetnografia. Gdy badacz stanie się uczestnikiem badanego świata i podejmie aktywności typowe dla swoich badanych (np. wspinaczy) może włączyć do badania materiał autoetnograficzny dla lepszego zrozumienia oraz poprawnej interpretacji prowadzonych przez siebie obserwacji terenowych. Ciało badacza staje się wówczas łącznikiem pomiędzy dwoma światami: światem badacza i światem wspinacza, generatorem nowych warstw danych oraz zasobów interpretacyjnych. Warto nadmienić, że cały numer tematyczny Przeglądu Socjologii Jakościowej pt. Ciało w przestrzeni społecznej poświęcony był socjologicznej problematyce ciała i cielesności (Kacperczyk, Byczkowska 2012b). 25