BIBLIA TYSIĄCLECIA W RĘKU HISTORYKA. WYZWANIA NA PRZYSZŁOŚĆ 1

Transkrypt

1 ŁUKASZ NIESIOŁOWSKI- SPANÒ (Instytut Historyczny, Uniwersytet Warszawski) BIBLIA TYSIĄCLECIA W RĘKU HISTORYKA. WYZWANIA NA PRZYSZŁOŚĆ 1 (Referat wygłoszony podczas Sympozjum Biblia Tysiąclecia jako wyzwanie: język - kultura - duchowość?, Tyniec ) Abstrakt: Biblia Tysiąclecia nie ma dla siebie konkurencji wśród polskich przekładów Biblii, pod względem skuteczności docierania do odbiorców. W związku z tą wyjątkową i uprzywilejowaną pozycją na redaktorach kolejnych wydań BT ciąży wyjątkowa odpowiedzialność. Redakcyjna oprawa tekstu biblijnego, a zatem głównie wstępy oraz przypisy, powinna służyć przybliżaniu czytelnikom tekstu biblijnego. Autor apeluje o pilne podjęcie prac nad nowym zestawem komentarzy, które uległy widocznej dezaktualizacji w ciągu minionego półwiecza. W tekście przedstawiono postulat wprowadzenia wyraźnego zróżnicowania pomiędzy komentarz teologiczny oraz historyczny. W pierwszym znalazłoby się miejsce dla prezentacji katolickiej interpretacji ksiąg lub poszczególnych passusów biblijnych, podczas gdy typ drugi (komentarz historyczny, archeologiczny, filologiczny, czy z zakresu biblistyki i teologii niekatolickiej) mógłby pełnić ważną funkcje edukacyjną poprzez prezentację aktualnych poglądów naukowych na tekst i realia historyczne jego powstania. Słowa kluczowe: komentarz historyczny; komentarz teologiczny; Biblia Tysiąclecia. Mimo, że jestem historykiem, lub może właśnie dlatego, chciałbym spojrzeć na Biblię Tysiąclecia, nie jako na przedmiot badań historycznych, lecz jako na punkt wyjścia dla przyszłych działań. Przez Biblię, będę tu rozumiał nie tyle polski przekład Starego i Nowego Testamentu, lecz całość, jaką z przekładem stanowią wprowadzenia, komentarze i przypisy. Z racji swej popularności i niekwestionowanemu miejscu w świadomości polskiego społeczeństwa Biblia Tysiąclecia może być doskonałym narzędziem do wpływania na to społeczeństwo. Przekaz tam zawarty z racji autorytetu instytucji kościelnych uwierzytelniających tekst ma szansę skutecznie zmieniać świadomość czytających. Od tego co napisano w Biblii Tysiąclecia zależeć zatem będzie, co o Biblii wiedzieć będą jej odbiorcy. Nie ma co się łudzić, że jakikolwiek komentarz lub opracowanie naukowe może konkurować dostępnością i popularnością z tą Biblią. Jest zatem szczególnie ważne, by również w komentarzach i aparacie naukowym znajdowały się treści odpowiadające nie tylko nauczaniu kościoła, lecz również aktualnemu stanowi wiedzy. 1 Za zaproszenie do udziału w sympozjum bardzo dziękuję oo. Benedyktynom, a w szczególności Ojcu Opatowi Szymonowi Hiżyckiemu oraz braciom Maciejowi Pawlikowi i Michałowi Gronowskiemu, za ich niezrównaną gościnność i życzliwe przyjęcie. 1

2 Mając to na uwadze, pragnę zgłosić następujący apel: należy pilnie podjęcie prace nad aktualizacją naukowego aparatu, w jaki wyposażone były kolejne wydania Biblia Tysiąclecia. Rewizja odredakcyjnych tekstów w Biblii Tysiąclecia (wstępów do poszczególnych ksiąg i przypisów) wydaje się być potrzebą chwili. Konieczne jest przy tym stworzenie nowego języka komunikacji z czytelnikami Biblii, w sferze przekazu treści odredakcyjnych, uwzględniającej aktualny stan wiedzy w zakresie biblistyki, filologii, historii, archeologii i innych dziedzin wiedzy. Chcę zwrócić uwagę na dwa kluczowe aspekty. Po pierwsze, należy rozdzielać w komentarzach opis historyczny i literacki od teologicznego. Po drugie, oba typy komentarzy mogą, a nawet powinny posługiwać się innym językiem. Z racji swej funkcji, komentarz teologiczny zapewne nie może unikać stwierdzeń jednoznacznych i kategorycznych. W części historycznej jednak, otwarte zwracanie uwagi na wątpliwości badaczy i panujące pomiędzy nimi kontrowersje nie byłoby niczym nagannym. Wyraźne rozdzielenie takich dwóch typów komentarza przysłużyłoby się spoistości całego aparatu, w jaki wyposażona może być Biblia. Uniknęlibyśmy wówczas trudności, jaka wynika ze zbyt pochopnego stosowania sformułowań kategorycznych. Komentarz teologiczny Aktualna formuła teologicznego komentowania tekstu Biblii oparta jest na zasadzie ilustracji tekstu katolicką nauką kościoła. Oczywiście jest to postępowanie zrozumiałe, biorąc zwłaszcza pod uwagę fakt liturgicznego zastosowania Biblii Tysiąclecia. Niesie jednak ze sobą ten stan rzeczy pewne ograniczenia. W dobie upowszechniania ekumenicznego dialogu, ogranicza przecież repertuar komentarzy teologicznych do tych, stanowiących tradycje katolicką. By nie wychodzić poza sferę teologii chrześcijańskiej, wystarczy powiedzieć, że katolickość komentarza uniemożliwia de iure odwołanie się w nich np. do Orygenesa. Może dobrym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie graficznego rozróżniania odmiennych typów komentarza teologicznego. Komentarz wywodzący się z katolickiej nauki kościoła, jako kluczowy dla funkcji pastoralnej Biblii Tysiąclecia, mógłby być wyróżniony np. wytłuszczeniem tekstu. Pozwoliłoby to np. na podawanie w aparacie również interpretacji teologicznych pochodzących spoza kanonu katolickiego. Jakże ciekawe i kulturotwórcze byłoby na przykład ilustrowanie tekstu biblijnego nie tylko poglądami teologów katolickich, ale również protestanckich, muzułmańskich lub żydowskich. Jakie 2

3 obszary nowych rozumień tekstu otwierałby się przed czytelnikami w miejscach ukazujących zarówno odmienne w różnych wyznaniach, jak i zbieżnych interpretacji tekstu Biblii? Oczywiście zrozumiałe i właściwe jest dążenie do przybliżania Starego Testamentu świadomości chrześcijan, a katolików w szczególności. Nie należy jednak przy tym zacierać oryginalnego kontekstu, w jakim powstały teksty Starego Testamentu. Jakkolwiek żywa w chrześcijańskiej myśli i nauczaniu będzie Biblia Hebrajska, pozostanie ona zawsze dziełem żydowskim, dla którego religijnym punktem odniesienia pozostaje judaizm, a nie chrześcijaństwo. Kontekst powstania tekstów Starego Testamentu jest związany z działalnością Hebrajczyków, Judejczyków, Izraelitów, czy Żydów, i nikt ze starotestamentowych autorów nie był chrześcijaninem. Zwracam w tym kontekście uwagę na następujące sformułowanie: Estera, podobnie jak Judyta, dzięki uratowaniu ludu Bożego od zagłady uchodzi w tradycji i liturgii za typ Maryi (s. 473) 2. Wiemy oczywiście, że wspomniana liturgia i tradycja oznacza tradycję i liturgię katolicką, lecz gdy nie jest to zaznaczone otwarcie istnieje możliwość szerszego rozumienia tych terminów. A przecież w tradycji żydowskiej a zatem w takiej, która wywodzi się bezpośrednio z oryginalnego kontekstu tych ksiąg Estera i Judyta nie są przecież łączone z postacią Marii. Oto kilka analogicznych sformułowań, których wydźwięk wzbudza wątpliwości: W tradycji Hiob był uznawany za typ Chrystusa cierpiącego niewinnie (s. 538), Czasu przyszłego Bożego sądu Kohelet dokładnie nie określa. Wskazując jednak na niedoskonałość tradycyjnego pojmowania sprawiedliwej odpłaty za czyny człowieka ( ) otwiera drogę do przyjęcia objawienia NT (s. 734), Uwzględniając całość Objawienia biblijnego mamy w tym opisie [wieży Babel] pierwszy człon typologicznego tryptyku; jego antytypem historycznym będzie jedność przywrócona narodom przez Chrystusa w Jego Kościele (s. 32) 3, a zwłaszcza: 2 Lepiej, bo jednoznacznie brzmi tu zdanie z komentarza do ks. Judyty: Tradycja kościelna upatruje od dawna w Judycie typ Maryi (s. 459). Paginacja na podstawie wydania czwartego z 1989 roku. 3 Sformułowanie o typologicznym tryptyku i jego historycznym antytypie dalekie jest od języka przyjaznego zwykłym odbiorcom Biblii. 3

4 Tajemniczy ten pogański król Szalemu [Melchizedek], zapewne późniejszej Jerozolimy, i w jednej osobie kapłan Boga prawdziwego jest typem Chrystusa w mesjańskim Ps. 110 (109), 4 i w Hbr 7,1-21. (s. 34) Nie chcę w tym miejscu występować przeciw publikacji katolickiego odczytania Starego Testamentu. Taki postulat byłby po prostu niemądry. Chcę jednak zwrócić uwagę, o czym była mowa powyżej, że dla Biblii Tysiąclecia nie ma konkurencji jeśli idzie o skuteczność docierania do polskich czytelników. W związku z tym na redaktorach tej właśnie Biblii ciąży szczególna odpowiedzialność. Wypada przy tym pamiętać o wszelkich staraniach, jakie Kościół Katolicki, w tym również Kościół Katolicki w Polsce, dołożył do prowadzenia dialogu pomiędzy chrześcijaństwem a judaizmem. Mając tego świadomość, i głęboko przyswajając sformułowanie o Żydach, jako starszych braciach w wierze, można myśleć również o potencjalnym walorze dydaktycznym komentarzy w Biblii. Komentowaniu tekstu Biblii może, a twierdzę nawet że powinno, towarzyszyć dążenie do upowszechniania wiedzy, i to nie tylko z zakresu teologii katolickiej. Komentarz do Biblii może doskonale służyć krzewieniu wiedzy na temat Żydów i ich religii. Nie mamy przecież skuteczniejszego narzędzia upowszechnienia takiej wiedzy. Nie mówimy na szczęście o rugowaniu anty- żydowskich, lub anty- judaistycznych tradycji w komentowaniu Biblii. Choć żywe są one, gdzieniegdzie, jeszcze w polskim kościele, nie ma ich na kartach Biblii Tysiąclecia. Dobrym przykładem niewykorzystanej szansy jest komentarz do Rdz 17,1: Obrzezanie zabieg ten, praktykowany przez wiele ludów w starożytności jako wstęp do życia w małżeństwie i w klanie, tylko u Izraelitów ma charakter religijny, jest cielesnym znakiem i trwałą pamiątką przymierza przypieczętowanego własną krwią. (s. 36) Zastosowanie terminu Izraelici 4 zamiast Żydzi spowodowało, że komentarz tłumaczy jedynie realia starożytne, a nie współczesne. Gdyby to samo zdanie wspominało o rytuale praktykowanym przez Żydów, a nie tylko Izraelitów, zyskałoby dodatkowo wartość informacji o świecie współczesnym. Komentarz historyczny Jeśli idzie o komentarze w Biblii Tysiąclecia i ich miejsce wobec aktualnego stanu wiedzy historycznej, wydaje się, że jest szczególnie dużo do zrobienia. 4 Na temat znaczenie terminu Izrael, patrz poniżej. 4

5 Zacząć można od sprawy w zasadzie błahej, jak stosowana terminologia i jej ortografia. Konsekwentne oddawanie litery het przez ch w nazwach własnych powoduje, że nie wiadomo, np. czy Chetyci z Biblii i Hetyci z podręczników historii starożytnej to nazwy tożsame 5. Wydaje się, że spójność nazewnictwa winna brać górę nad konsekwencją transkrypcji, o znikomym przecież znaczeniu dla zwykłego czytelnika. Zarówno odredakcyjne wstępy, jak i przypisy często posługują się terminem naród izraelski (s. 21). Terminowi temu należy poświęcić chwilę uwagi. Istnieją dwie główne płaszczyzny rozumienia pojęcia Izrael. Jedną z nich jest metajęzyk Biblii, w którym istnieje wspólnota wiernych, określanych w tekstach biblijnych mianem Ludu Izraela, Synów Izraela, lub Izraela. Zazwyczaj granice określające tę wspólnotę nie są ostro wyznaczone, ale zawsze dotyczą wspólnoty występującej w Biblii. Tak rozumiany Izrael jest zbiorowym bohaterem np. opowiadania o wędrówce przez pustynię. Skoro biblijny Izrael jest tworem literackim, zatem niekoniecznie jest tożsamy z bytem istniejącym w rzeczywistości, w przestrzeni i czasie. Tak rozumiany Izrael to przecież nie cała wspólnota, lecz jedynie mieszkańcy, lub samo państwo zwane Królestwem Północnym, lub Samarią. Gdy zatem redaktor Biblii pisze o narodzie Izraela, w komentarzu historycznym to zapewne ma na myśli wspólnotę wykreowaną przez samą Biblię, a nie istniejących przez nie więcej niż dwa stulecia mieszkańców Samarii, tworzących państwo o nazwie Izrael. Jest tu zatem pomieszana płaszczyzna pojęć historycznych, z pojęciami rodem z kreacji biblijnej 6. Zaprezentuję poniżej kilka przykładów komentarzy odredakcyjnych, których treść wzbudza u historyka szczególnie silne wątpliwości 7. 5 Podobnie niekonsekwencja w zapisie dotyczy nazw Kanaan, ale Kananejszycy, a nie Kanaanejczycy. 6 Klasyczne już dziś opracowania dotyczące tego zagadnienia to Ph. R. Davies, In Search of Ancient Israel, Sheffield 1992 oraz K.W. Whitelam, The invention of ancien Israel: the silencing of Palestinian history, London Obszerniej zajmuje się tym zagadnieniem w: Ł. Niesiołowski- Spanò, Jednak»dzieje starożytnej Palestyny«, czyli kilka uwag terminologicznych, Ruch Biblijny i Liturgiczny 60, 1 (2007), W stosunku do czasów pisania pierwszej wersji komentarzy historycznych do Biblii Tysiąclecia jesteśmy w zupełnie innym miejscu w rozwoju naukowej wiedzy, czego wyrazem jest nie tylko obfita literatura naukowa, ale i podręczniki. Za szczególnie ciekawe i świadczące o zmianach paradygmatów mogą służyć: J.A. Soggin, Storia d Israele. Introduzione alla storia d Israele e Giuda dalle origni alla rivolta di Bar Kochbà, Brescia 2002 (wyd. 2, zmienione); M. Liverani, Oltre la Bibbia. Storia antica di Israele, Roma Bari 2003 (tłum. pol.: Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, Warszawa 2010); J.M. Miller, J.H. Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, Louisville 2006 (wyd. 2, zmienione); G. Garbini, Scrivere la storia d Israele, Brescia 2008; N.P. Lemche, The Old Testament between Theology and History. A Critical Survey, Louisville 2008; a ostatnio: A. Knauf, Ph. Guillaume, A History of Biblical Israel. The Fate of the Tribes and Kingdoms 5

6 Z Mojżeszem łączy ją [Pwt] tradycja ustna, podawana poprzez pokolenia, przechowywana przez kapłanów lewickich w północnym państwie Izraela (s. 172). Nawet jeśli uznać, że istotnie przed spisaniem praw, zawartych w Deuteronomium, funkcjonowały one w transmisji ustnej (co przecież nie jest samo w sobie oczywiste), to przypisanie kluczowej funkcji w owej transmisji lewickim kapłanom oparte jest jedynie na naukowej hipotezie. Nie ma na jej poparcie żadnej źródłowej podstawy. Niegdysiejsze przekonanie badaczy o archaiczności biblijnego prawodawstwa wspierano zazwyczaj przykładami analogii pomiędzy zapisani Biblii a prawami pochodzącymi z Mezopotamii lub świata Hetytów. Samo istnienie takich analogii nie jest jednak wystarczającym dowodem za współczesnością zapisów. Z faktu, że jakieś rozwiązanie prawne, lub nawet konkretne sformułowanie zaświadczone jest w tekstach klinowych II tys. p.n.e. nie wynika, że podobne do nich teksty biblijne również pochodzą z tego czasu. Istnieje przy tym wielka różnorodność biblijnego prawa i traktowanie go łącznie jest ryzykowne. I tak dla przykładu zapisy dotycząca życia społecznego w istocie jest bardzo trudno datować, gdyż realia, w których funkcjonowały ówczesne społeczeństwa ulegały bardzo powolnym przemianom 8. Z drugiej jednak strony zapisy dotyczące centralizacji kultu lub marginalnej roli króla zawarte w księdze Powtórzonego Prawa znacznie bardziej pasują do wczesnej epoki powygnaniowej, niż do epoki monarchicznej, nie wspominając o czasach sprzed upowszechnienia się pisma. Na osobną dyskusję zasługuje tu jednak wątek ustnego przekazu. Tradycyjnie uznaje się zazwyczaj, że za aktualnym tekstem biblijnym stoi długi proces transmisji tekstu w drodze przekazu ustnego 9. Taki proces przekazu ustnej tradycji ma jednak wątłe oparcie w źródłach (trudno za mocne podstawy uznać żydowską tradycje o istnieniu ustnej Tory, która równolegle do spisanego prawa była przekazywana z pokolenia na pokolenie), skoro wyraźnie mowa w tekście o spisywanie tekstu praw (np. Wj 24,4. 12; Lb 3,42; 4,41; Joz 8,32, 24,26). Należy zatem przyczyn tego przekonania szukać w innych niż źródłowe przesłankach. Jestem zdania, że u początków tego sądu i jego trwałości wciąż żywego w kręgach polskich biblistów znajdują się trzy from Merenptah to Bar Kochba, London Por. również popularyzatorskie książki: I. Finkelstein, N.A. Sielberman, Dawid i Salomon, Warszawa 2007 (oryg. ang.: 2006) i tychże, The Bible unearthed: archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its sacred texts, New York Por. E. Lipiński, Prawo bliskowschodnie w starożytności. Wprowadzenie historyczne, Lublin Por. S. Niditch, Oral world and written word: ancient Israelite literature, Louisville 1996; A. Weissenrieder, R. B. Coote (red.), The interface of orality and writing: speaking, seeing, writing in the shaping of new genres, Tübingen

7 przesłanki. Po pierwsze, dorobek takich badaczy jak William Robertson Smith 10, czy Herman Gunkel 11, którzy zestawiali literaturę biblijną z ludowymi podaniami żywymi na Bliskim Wschodzie. Ten nurt badawczy wywodził się z dziewiętnastowiecznego religioznawstwa i etnologii, dla których wehikułem wierzeń religijnych były zazwyczaj tradycje ludowe. Po drugie, pewne znaczenie miały też badania nad literaturą archaicznej Grecji i próby wykazania oralnego pochodzenie eposów Homera 12. Jest wreszcie i trzeci najważniejszy jak sądzę powód, a mianowicie przekonanie o archaiczności tekstu, lub proto- tekstu Biblii. Ponieważ większość badaczy uznaje religijne znaczenie Biblii, to nieświadomie, jak przypuszczam, stara się wzmocnić powagę i autorytet tekstu poprzez jego postarzanie. Taki archeologiczny, lub antykwaryczny punkt widzenia im coś starsze tym lepsze, jest zrozumiały, ale daleki od historycznej rzetelności. Choć nie wątpię, że część literatury biblijnej mogła był przekazywana w drodze transmisji ustnej, to jednak sądzę, że lwia jej część powstała i była przekazywana od początku na piśmie. Początki tekstów bez zastosowanie pisma mogą dotyczyć części biblijnej poezji i pewnej grupy praw. Większość literatury biblijnej powstała zapewne jednak na piśmie, w gronie piśmiennych elit z myślą o odbiorcach również należących do elity 13. W dalszej części tekstu wprowadzającego księgę Powtórzonego Prawa mowa o możliwym pochodzeniu najstarszego trzonu tekstu z VIII w. p.n.e. Znajdują się tam sformułowania nawet nie tyle kontrowersyjne, co z historycznego punktu widzenia niedopuszczalne. i dalej: Po upadku północnego państwa w roku 722 przed Chr. wierni przenieśli tę księgę do Jerozolimy, gdzie została umieszczona w świątyni, Pierwsze swoje zredagowanie zawdzięcza królowi Ezechiaszowi, troszczącemu się o moralne odnowienie Izraela. Ta jednak pierwsza redakcja zawierała tylko rozdz W tym stanie też 10 Lectures on the religion of the Semites, London Genesis, Göttingen 1901 oraz przekł. ang.: The Legends of Genesis, Chicago Z tradycji tej wyrasta m.in. monumentalne dzieło Stith Thompson, Motif- lndex of Folk- Literature: a classification of narrative elements in folktales, ballads, myths, fables..., t. 1-6, Bloomington A.B. Lord, Pieśniarz i jego opowieści, Warszawa Por. B. Patzek, Homer i jego czasy, Warszawa 2007, która opowiada się przeciw hipotezie o oralnej genezie eposów Homera. 13 Por. D. W. Jamieson- Drake, Scribes and schools in monarchic Judah a socio- archaeological approach, Sheffield 1991; Ph. R. Davies, Scribes and schools: The Canonization of the Hebrew Scripture, Louisville

8 znaleźli ją kapłani za czasów króla Jozjasza. Ostatecznej redakcji dokonano dopiero w czasie niewoli babilońskiej. (s. 172) Niemal każde przytoczone tu sformułowanie ma charakter hipotetyczny i nie powinno być podawane w tekście komentarza, jako zobiektywizowana prawda. Nie ma źródeł pozwalających na bezwarunkową akceptację poniższych twierdzeń: 1. księga Powtórzonego Prawa, lub jej część, istniała w VIII i VII wieku; 2. wierni (komu? czemu?) przenieśli ją gdziekolwiek; 3. na jej redakcję miał wpływ król Ezechiasz 14 ; 4. została odnaleziona w świątyni Jerozolimskiej w czasach Jozjasza 15. Można oczywiście prowadzić debatę naukową w obronie każdego z tych twierdzeń, choć we współczesnym dyskursie naukowym coraz głośniej dają o sobie znać badacze gotowi negatywnie odpowiedzieć na pytanie o zasadność powyższych stwierdzeń 16. Sam jestem sceptyczny co do możliwości dowiedzenia słuszności takich tez. Rozumiem oczywiście argumenty tych badaczy, którzy bronią tradycyjnego poglądu. Chcę jednak w tym miejscu podkreślić, że komentarz do tekstu Biblii upraszcza przekaz, a debata naukowa jest bardziej zniuansowana. Pierwsze wydanie księgi [Królewskiej] ukazało się prawdopodobnie jeszcze przed zburzeniem Jerozolimy, w czasie reformy Jozjasza ( ). To on uznał autorytet Prawa Mojżeszowego - i jest to fakt znamienny wobec tezy Autora, iż niezachowanie tego Prawa spowodowało wszelkie nieszczęścia Izraela. (s. 309) Pomimo zastosowania słowa prawdopodobnie stwierdzenie to ma charakter arbitralny i jeśli nie stawia mocno daty publikacji tekstu, to tylko z uwagi na brak pewności dotyczącej dokładności owej daty. Część historyków jednak nie ma pewności czy coś takiego, jak publikacja tego tekstu w zaprezentowanym tu rozumieniu w ogóle miała miejsca, i czy można mówić o tekście księgi Królewskiej przed epoką perską, powiedzmy, przed połową V wieku. Zupełnie bałamutny charakter ma stwierdzenie: 14 Nota bene, Ezechiach, który był królem Judy, troszczy się o morale Izraela, co ponownie miesza dyskurs historyczny (królestwo Judy), z meta- językiem Biblii (wirtualna wspólnota Izraela). O możliwości napływu do Jerozolimy mieszkańców Samarii pisze również M. Liverani, Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, Warszawa 2010, s Na ten temat por. m.in.: Ł. Niesiołowski- Spanò, Kiedy napisano historię Izraela?, Collectanea Theologica 75, n. 4 (2005), s Tradycyjnie ujmuje ten temat również M. Liverani, Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, Warszawa 2010, s T. L. Thompson, The Bible in History: How Writers Create a Past, London

9 Wykorzystanie tych oraz innych źródeł przez Autora świadczy o znajomości epoki oraz o chęci obiektywnego przedstawienia wydarzeń. Ten obiektywizm potwierdzają liczne świadectwa pozabiblijne: teksty i pomniki egipskie, asyryjskie, nowobabilońskie, palestyńskie oraz wykopaliska dokonane w różnych miejscowościach Palestyny i poza nią. (s. 310). Twierdzenie, że jakikolwiek starożytny pisarz, a historyk w szczególności, kierował się obiektywizmem jest nieporozumieniem. Historiografia starożytna opierała się na pewnych założeniach, lecz jako literatura piękna nie znała pojęcia obiektywizmu. Można mówić o wypadkach weryfikacji narracji biblijnej przy pomocy danych pozabiblijnych, lecz nie jest to przecież tożsame z obiektywizmem. Oto kolejny cytat: Odkrycia archeologiczne pozwoliły poznać nie tylko starożytność praw zawartych w Księdze Wyjścia, ale również ocenić wartość historycznych opowiadań zawartych w tejże księdze. Sam pobyt Izraelitów w Egipcie i ich ucisk nie może ulegać wątpliwości, gdyż o tym pobycie i wyjściu zachowała się żywa pamięć w historii izraelskiej. Ponadto źródła pozabiblijne potwierdzają analogiczne imigracje z Azji do Egiptu. Cały szereg tekstów egipskich wspomina o uciążliwych pracach obcokrajowców przebywających w Egipcie i oznaczonych nazwą Apiru, analogiczną do biblijnej Ibri, którą Wj oznacza przebywających w Egipcie Izraelitów. Odkrycia archeologiczne zdają się przemawiać za wyjściem Izraelitów w XIII w. przed Chr. Ostatnio poznanie form przymierzy chetyckich i ich porównanie z formą przymierza synajskiego wykazało nie tylko starożytność idei przymierza synajskiego, ale również i starożytność ujęcia tej idei w Biblii w obecnej formie. (s. 70) Obecne ustalenia historyczne i archeologiczne nie pozwalają na podzielanie optymizmu zawartego w powyższych twierdzeniach. Coraz rzadziej słychać głosy broniące historyczności niewoli egipskiej, wędrówki przez pustynię i podboju Kanaanu przez Jozuego 17. Okazuje się bowiem, że przy braku niekwestionowanych dowodów archeologicznych (nie są nimi przecież wszelkiego rodzaju analogie) łatwiej wytłumaczyć cały wielki korpus narracyjny, jako teologiczne dzieło literackie kreujące pewną rzeczywistość, a nie opisujący faktyczne zdarzenia 18. Na koniec jeszcze passus również ze Wstępu do księgi Wyjścia: Ze względu na wzmianki Wj o działalności pisarskiej Mojżesza (Wj 24,7; Wj 34,27) należy przyjąć, że niektóre części tej księgi zostały przez niego spisane. (s. 69) Zdanie to zdradza obecne u wielu biblistów podejście o którym pisałem powyżej zwane przeze mnie antykwarycznym, a mianowicie dążenie do możliwie wczesnego 17 W. G. Dever, Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?, Grand Rapids M. Liverani, Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, Warszawa 2010, s

10 datowania testów. Tak jakby im starszy, tym bardziej natchniony Widać tu też sporo dobrodusznej ufności, że wzmianka o czymś w tekście jest dowodem na jego istnienie. Historia zna nie jeden wypadek, gdy tekst służy jedynie wykreowaniu rzeczywistości, a nie jej ilustracji. Martin Buber napisał, że jeśli Mojżesz nie istniał naprawdę, to należało go wymyśleć 19. Mając to zdanie w pamięci, łatwiej zdobyć się na krytycyzm wobec prawdomówności Biblii 20. Przykładów takich można podać znacznie więcej. Chciałbym jednak zwrócić uwagę na zasadniczy cel mojej krytyki. Nie mam zamiaru dyskredytować autorów przywołanych tu passusów. Pisali w dobrej wierze, zgodnie z ówczesnymi ustaleniami naukowymi. To, w ciągu minionego półwiecza doszło do radykalnych zmian w sposobie odczytywania dziejów Hebrajczyków / Żydów w starożytności i interpretacji zjawisk prowadzących do powstania Biblii. Wykonaliśmy dzięki badaniom naukowym ogromny skok na przód w bardzo wielu obszarach wiedzy 21. Wielkim zaniedbaniem (nie śmiem tu mówić o grzechu zaniechania) jest utrzymywanie komentarzy do Biblii Tysiąclecia w niezmienionej formie. Dotarliśmy w ten sposób do tytułowych wyzwań na przyszłość. Gdyby chcieć wyrazić syntetycznie dezyderaty pod adresem przyszłej formy takich komentarzy, ująłbym to w następujący sposób. Należałoby przygotować spójny format komentarzy dla wszystkich ksiąg Biblii, obejmujący wstępy i przypisy. W ich obrębie wyraźnie powinno się zróżnicować odmienne typy komentarzy, tj. teologiczny od komentarza historycznego oraz filologicznego. Warto by poszerzyć zakres informacji dotyczących różnic i wariantów w tekście Biblii. W przygotowaniu takich komentarzy należy się kierować zasadą naukowej rzetelności. Należy przy tym zaufać czytelnikom. Nie zawsze mamy przecież do czynienia z naukowym konsensusem, zatem przedstawienie rozbieżnych opinii, najlepiej wraz z podaniem poszczególnych argumentów, pozwoli czytelnikom na wyrobienie samodzielnej opinii. Należy przy tym pamiętać, że treść zawarta w tych komentarzach uformuje możliwe, że na wiele lat świadomość Polaków na temat Biblii i świata, z którego się wywodzi. 19 M. Buber, Mojżesz, Warszawa Por. Ł. Niesiołowski- Spanò, Pisanie dziejów Izraela, Ruch Biblijny i Liturgiczny 56, z. 2 (2003), s ; tegoż, Jednak»dzieje starożytnej Palestyny«, czyli kilka uwag terminologicznych, Ruch Biblijny i Liturgiczny 60, 1 (2007), Por. Ł. Niesiołowski- Spanò, Stan badań nad historią i religią Starożytnego Izraela, Przegląd Historyczny 91, z. 3 (2000), s