Opinie społeczne o prywatyzacji

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Opinie społeczne o prywatyzacji Kwiecień 1992 Teresa Krynicka Informacja Nr 26 Wraz z rozpoczęciem procesu prywatyzacji w gospodarce polskiej zaczęły się krystalizować i różnicować opinie społeczne na ten temat. Od połowy 1990 roku opinie te ulegały dość istotnym zmianom. Analiza badań CBOS pokazuje, że społeczne przyzwolenie dla szybkich zmian własnościowych w Polsce stale malało. Poparcie to ograniczone jest do wybranych działów gospodarki i zgody na współwystępowanie w nich zarówno własności państwowej i prywatnej. Wzrosły obawy ankietowanych czy korzyści jakie przyniesie prywatyzacja gospodarce polskiej przewyższą spowodowane przez nią straty. Początkowo dość znaczny, deklarowany udział w zakupie akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw okazał się w rzeczywistości ograniczony do bardzo wąskich grup społecznych. Zmianom ulegały również opinie pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw (spadło poparcie dla zmian własnościowych głównie w przedsiębiorstwach prywatyzowanych "ścieżką kapitałową"). Przyczyną tego. było często niespełnienie wcześniej rozbudzonych oczekiwań : poprawy organizacji pracy i istotnego wzrostu płac.

2 - 1 - Od ponad dwóch lat toczy się w Polsce dyskusja wśród ekonomistów i polityków na temat zakresu, tempa i celów jakie ma spełniać prywatyzacja*. Pojawiają się odmienne koncepcje, a wybór między nimi decyduje o określeniu konkretnych metod i kierunków prywatyzacji. Pojęcie prywatyzacji nie jest jednoznaczne i używa się go w co najmniej dwóch znaczeniach : 1. określa się nim proces zmian własnościowych w przedsiębiorstwach państwowych, polegający na przekazywaniu tych przedsiębiorstw w ręce prywatne. O takiej prywatyzacji najczęściej pisze prasa, mówi radio i telewizja. O opinie o takiej prywatyzacji pytają socjologowie w swoich badaniach. W takim też rozumieniu termin "prywatyzacja" jest używany w tym opracowaniu; 2. prywatyzacja gospodarki o dominacji sektora państwowego oznaczać może także rozwijanie sektora prywatnego, tak aby uzyskał on dominujący udział w gospodarce. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych jest wtedy tylko jednym z wielu procesów prowadzących do zmiany całego systemu gospodarczego. Proces prywatyzacji jest niewątpliwie złożony, jego wprowadzanie powoduje zmiany nie tylko w gospodarce kraju ale też w życiu społecznym (przez zmianę relacji między poszczególnymi grupami społecznymi, w szczególności grupami pracowniczymi). Przyjęcie konkretnych rozwiązań powoduje określone konsekwencje dla tych grup. Jedną z przesłanek do podjęcia decyzji o tempie, zakresie i celach prywatyzacji może być wiedza o opiniach i postawach społecznych związanych z tym procesem. Opracowanie przedstawia wyniki badań prowadzonych przez CBOS w latach na reprezentatywnej próbie dorosłej ludności Polski a dotyczące opinii społecznych o prywatyzacji (część I) oraz wyniki badań prowadzonych przez różne ośrodki badawcze wśród pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych (część II). I OPINIA SPOŁECZNA O PRYWATYZACJI NA PODSTAWIE BADAŃ CBOS Opinia społeczna o prywatyzacji to w rzeczywistości opinia o ogólnym kierunku przemian, których elementem są zmiany stosunków własności i zarządzania w przedsiębiorstwach państwowych. Opinie te kształtowane są w przeważającej mierze na podstawie treści i ocen propagowanych w środkach masowego przekazu, a nie na podstawie własnych doświadczeń, 1 ponieważ prywatyzacja objęła na razie zbyt małą część przedsiębiorstw państwowych aby doświadczenia te mogły być powszechne. W końcu września 1991 r. w przedsiębiorstwach, w których rozpoczął się proces prywatyzacji pracowało 5,6% ogółu zatrudnionych w sześciu działach gospodarki. Kolejne 5,2% było zatrudnione w przedsiębiorstwach wytypowanych do programu powszechnej prywatyzacji w 1992 r. W przedsiębiorstwach, które już "przebyły" pewien etap na swoich "ścieżkach prywatyzacyjnych" (sprywatyzowane spółki skarbu państwa, przedsiębiorstwa, których majątek został sprzedany lub przekazany do odpłatnego korzystania spółkom) pracuje tylko 1,6% ogółu zatrudnionych w sześciu działach gospodarki narodowej. 2 Aprobata ogólnego kierunku przemian Dobrym wskaźnikiem aprobaty kierunku przemian własnościowych w Polsce może być ocena tempa tych zmian; można przyjąć, że zdecydowani zwolennicy prywatyzacji, to ci, którzy oceniają tempo zmian jako zbyt wolne, przeciwnicy - jako zbyt szybkie. * Niektóre koncepcje dotyczące tempa, zakresu i celów jakie ma spełniać prywatyzacja zaprezentowano na końcu pracy, s. 8.

3 - 2 - Zmiany w kierunku sprywatyzowania gospodarki przebiegają: (dane w % odpowiedzi) VI'90 X'90 I'91 IV'91 X'91 XI'91 zbyt wolno wystarczająco szybko zbyt szybko trudno powiedzieć Analizując powyższe dane można zauważyć znaczny wzrost odsetka osób uznających tempo prywatyzacji za zbyt szybkie w drugiej połowie 1991 r. Być może wpływ na to miała krytyka metod prywatyzacji prowadzona przez niektóre ugrupowania w trakcie kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu. Od połowy 1990 r. do końca 1991 r. ponad dwukrotnie zwiększyła się grupa osób uznająca tempo zmian za zbyt szybkie (o 20 punktów procentowych). Przyjmując założenie, że osoby te są przeciwnikami prywatyzaqi, w listopadzie 1991 r. na realizowany kierunek zmian prywatyzacyjnych nie wyrażała zgody jedna trzecia społeczeństwa. Były to częściej osoby starsze (ponad 50 lat), mieszkańcy małych miast, osoby z podstawowym wykształceniem, rolnicy i robotnicy najemni w rolnictwie i leśnictwie, osoby określające swoja sytuację materialna jako złą, deklarujące poglądy lewico-we. Grupa zdecydowanych zwolenników szybkich przemian zmalała w tym okresie z 47% do 35 %.. W listopadzie 1991 r. były to częściej osoby z wyższym i średnim wykształceniem, mieszkańcy dużych miast, mężczyźni w wieku lat, prywatni przedsiębiorcy, inteligencja i kadra kierownicza, ludzie o najwyższych dochodach, członkowie NSZZ "Solidarność", deklarujący poglądy prawi- Popierany zakres przemian Zdecydowana większość respondentów badań CBOS z października 1991 r. opowiedziała się za prywatyzacją "tylko niektórych działów gospodarki" (66%). Za prywatyzacją całej gospodarki optowało 15% badanych, a 7% było przeciwnych jakimkolwiek zmianom własnościowym w przedsiębiorstwach państwowych. Stopień akceptacji ekspansji własności prywatnej zależy w dużej mierze od działu gospodarki, którego ma dotyczyć. Na wyłącznie prywatną formę własności (całkowitą prywatyzację) większość respondentów zgodziła się tylko w stosunku do małych zakładów przemysłowych (57%). Można przypuszczać, że ten wysoki stopień akceptacji wynika z pozytywnej oceny dynamicznie rozwijającego się w ostatnich dwóch latach sektora prywatnego (w zdecydowanej większości są to male zakłady), które m.in. tworzą nowe miejsca pracy dla rosnącej liczby bezrobotnych***. Najmniej zwolenników ma prywatyzacja, zarówno całkowita (istnienie tylko własności prywatnej) i częściowa (współwystępowanie własności państwowej i prywatnej), szpitali, szkół i wielkich przedsiębiorstw. ** W styczniu 1992 Sopocka Pracownia Badań Socjologicznych przeprowadziła sondaż, w którym m.in. pytano czy szybciej prywatyzować polską gospodarkę. Otrzymano nieco ponad 20% odpowiedzi twierdzących. Wynik ten wskazywałby na pewne zmniejszenie się ( w stosunku do listopadowego sondażu CBOS) grupy zwolenników szybkich przemian własnościowych. (Dokładne porównanie wyników CBOS i Sopockiej Pracowni nie jest możliwe ze względów metodologicznych). *** Od końca 1989 do końca 1991 r. liczba zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wzrosła o 75%. O taki sam procent wzrosło zatrudnienie w tych zakładach i wynosiło w dniu ponad dwa i pół miliona osób. Liczba spółek prawa handlowego w ciągu 1991 r. wzrosła o 65%.

4 - 3 - Ponad 50% ankietowanych w październiku 1991 r. sądziła, że powinny one pozostać wyłącznie własnością państwa. Na poparcie większości społeczeństwa może liczyć częściowa prywatyzacja (istnienie zarówno prywatnych i państwowych) banków, sklepów, hoteli i hurtowni. Wyniki te potwierdzają wnioski dotyczące zróżnicowania poparcia dla prywatyzacji, (w zależności od zakresu i dziedziny jakie ona obejmuje), z wcześniejszych badań prowadzonych przez Władysława Adamskiego w latach Porównując wyniki tych badań z wynikami CBOS, (dokładne porównanie wyników nie jest możliwe ze względów metodologicznych) można zauważyć zmiany między jesienią 1990 r. a końcem 1991 r., co do stopnia aprobaty dla częściowej i całkowitej prywatyzacji w stosunku do niektórych rodzajów podmiotów gospodarczych: - zmniejszył się odsetek osób popierających częściową prywatyzację wielkich zakładów przemysłowych, a znacznie zwiększył zwolenników monopolu własności państwa w tych zakładach, - zmniejszył się odsetek osób popierających całkowita prywatyzacje handlu, a zwiększył zwolenników współwystępowania w tej dziedzinie własności państwowej i prywatnej. Warto dodać, że ponad 1/4 (27%) 4 społeczeństwa sądzi, że dawne zasady regulacji cen, kształtowanych głównie przez państwo, lepiej zabezpieczają ich interesy niż zasady obowiązujące w modelu wolnorynkowym, - zmniejszył się odsetek zwolenników całkowitej prywatyzacji szpitali, wzrósł zwolenników wyłącznej własności państwa w tej dziedzinie, - zmniejszył się odsetek zwolenników całkowitej prywatyzacji banków, wzrósł zwolenników częściowej ich prywatyzacji, - ogólnie zmalała grupa osób nie umiejących określić swego stosunku do prywatyzacji, szczególnie jeśli chodzi o zakres prywatyzacji wielkich zakładów przemysłowych i banków. Ocena korzyści, jakie przyniesie prywatyzacja W momencie wprowadzania zmian prywatyzacyjnych istniał dla nich przychylny klimat w społeczeństwie polskim. Jednak w ciągu roku opinie te uległy dużym zmianom. Zmalała grupa osób nie umiejących określić skutków prywatyzacji, zmniejszyła się grupa osób pozytywnie oceniających skutki prywatyzacji, a znacznie zwiększyła - spodziewających się strat. Na osobiste korzyści płynące z prywatyzacji najbardziej liczą prywatni przedsiębiorcy i osoby o najwyższych dochodach. Ludzie o najniższych dochodach najczęściej sądzą, że prywatyzacja przyniesie im więcej strat niż korzyści. 16% ankietowanych przez CBOS w październiku 1991 r. uważało, że prywatyzacja przyniesie im więcej korzyści niż strat, odwrotnego zdania było 32%. W ciągu roku procent osób wiążących nadzieję na osobiste korzyści z prywatyzacją spadł z 26% do 16%. Odsetek uważających, że prywatyzacja przyniesie im więcej strat niż korzyści wzrósł z 18 do 32. W ciągu roku (od listopada 1990 do października 1991) zmalała także grupa osób spodziewających się korzyści płynących z prywatyzacji dla gospodarki polskiej (z 43% do 32%). Znacznie zwiększyła się (z 8% do 30% ) grupa spodziewających się negatywnych skutków zmian własnościowych dla gospodarki kraju. Spodziewający się korzyści płynących z prywatyzacji dla gospodarki, to częściej ludzie młodzi, mieszkańcy dużych miast, osoby z wykształceniem co najmniej średnim, inteligencja, kadra kierownicza, i prywatni przedsiębiorcy, osoby o stosunkowo wysokich dochodach, oceniający swe warunki materialne jako dobre, deklarujący poglądy prawicowe. Oceniający negatywnie skutki prywatyzacji to częściej osoby w wieku powyżej 30 lat, mieszkańcy wsi, osoby z podstawowym wykształceniem, osoby o najniższych dochodach, oceniający swoje warunki materialne jako złe, deklarujący poglądy lewicowe. Spośród tych, którzy udzielili odpowiedzi na pytanie kto najwięcej zyskuje na prywatyzacji, w

5 - 4 - sondażu CBOS z października 1991 r., ponad połowa (51%) wymieniła " ludzi bogatych" lub "cwaniaków i kombinatorów". W dalszej kolejności wymieniano "gospodarkę kraju" (15%), "przedstawicieli władzy" (10%), "byłą nomenklaturę komunistyczną" (10%), "kapitał zagraniczny" (7%). Zdaniem 74% respondentów tego samego sondażu (spośród tych, którzy udzielili odpowiedzi) najwięcej tracą na prywatyzacji: "przeciętni obywatele", "robotnicy" lub "chłopi". 13% ankietowanych wymienia "gospodarkę kraju", 4% pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw, 4% "byłą nomenklaturę komunistyczną". Deklarowany i potwierdzony udział w wykupie akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw Jedną z najprostszych form zaangażowania się w przemiany własnościowe, dostępną dla wszystkich, jest kupowanie akcji (w ramach oferty publicznej) sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Od jesieni 1990 r. do wczesnej wiosny 1991 r. odsetek osób deklarujących chęć zakupu akcji spadł z 24% do 8%. Rok po rozpoczęciu sprzedaży akcji pierwszych sprywatyzowanych przedsiębiorstw 1/3 pytanych przez CBOS nic nie wiedziała na ten temat, mimo dość intensywnej, wcześniejszej kampanii reklamowej. W sondażu CBOS z lipca 1991 r, po ogłoszeniu programu powszechnej prywatyzacji, pytano respondentów co zamierzają zrobić z częścią otrzymanego majątku w ramach tego programu. 17% zamierzało przeznaczyć go na zakup akcji konkretnych przedsiębiorstw, 14% chciało sprzedać swoje udziały, 37% - zatrzymać licząc na zyski, a aż 27% nie wiedziało jeszcze co zrobi. W styczniu 1992 r. Pracownia Badań Społecznych w Sopocie s przeprowadziła sondaż, w którym m.in. pytano respondentów co zrobią z udziałami otrzymanymi w ramach powszechnej prywatyzacji; 63% odpowiedziało, że zatrzyma je na "jakiś czas żeby zobaczyć czy ich wartość rzeczywiście wzrośnie", 30% sądziła, że natychmiast je sprzeda, a 6% przewidywało, że dokupi nowe akcje. W jakim stopniu konkretne działania będą zgodne z tymi deklaracjami trudno w tej chwili ocenić. Wpływ na to będzie miało szereg czynników, np. skuteczność kampanii edukacyjnej i reklamowej, która powinna być szczególnie nastawiona na te grupy społeczne, których dotychczasowy udział w prywatyzacji jest znikomy, ale decydującym może się okazać proces ubożenia i brak środków w budżetach domowych wielu grup społecznych. W sondażu CBOS z października 1991 r. faktyczne nabycie akcji potwierdziło 2% ankietowanych, w sondażu z marca tego roku również 2% respondentów stwierdziło, że jest właścicielami akcji. 1% posiadało akcje sprywatyzowanych przedsiębiorstw, ale je sprzedało. Zastanawiało się nad ich kupnem dalsze 17% respondentów, którzy jako główny powód rezygnacji wskazywali brak pieniędzy. Wśród innych przyczyn wymieniane były: "brak zaufania do prywatyzowanych przedsiębiorstw", "zbyt mało informacji", "chęć inwestowania w inny sposób". Kupno akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw nie zostało uznane przez respondentów marcowego sondażu CBOS, za dobrą lokatę kapitału w przeciwieństwie do kupna nieruchomości, "zainwestowania w prywatny interes" lub lokat bankowych. Wśród respondentów, którzy potwierdzili w październiku 1991 r. zakup akcji nie było ani jednego przedstawiciela robotników, rolników lub mieszkańców wsi. W marcu tego roku 6% robotników wykwalifikowanych i 3% robotników niewykwalifikowanych stwierdziło, że jest posiadaczami akcji sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Akcje kupowali też prywatni przedsiębiorcy (3%), kadra kierownicza i inteligencja (6%) oraz pozostali pracownicy umysłowi (5%). Częściej myślały o zakupie akcji fale ich nie kupiły) osoby w wieku lat, mieszkańcy dużych miast, osoby z co najmniej średnim wykształceniem, prywatni przedsiębiorcy, kadra kierownicza i inteligencja oraz inni pracownicy umysłowi.

6 - 5 - Obawy przed bezrobociem Wzrost bezrobocia powszechnie wiązany jest w świadomości społecznej ze zmianami strukturalnymi gospodarki polskiej, jako negatywny efekt tych przemian. We wrześniu 1991 r. aż 86% pytanych przez CBOS uważało, że "cena jaką płacimy za dokonujące się przemiany gospodarcze w postaci bezrobocia" jest za wysoka. Rok wcześniej taki pogląd prezentowało 57% badanych. Nieco mniej wzrósł odsetek osób czynnych zawodowo obawiających się utraty pracy; od 48% w XI' 90 do 57% w XI' 91. Osoby obawiające się utraty pracy rekrutują się w głównie spośród robotników najemnych w rolnictwie i leśnictwie, robotników niewykwalifikowanych i wykwalifikowanych, osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz osób o najniższych dochodach. Wnioski Z badań CBOS wynika, że od końca 1990 do końca 1991 roku zmienił się stopień i zakres poparcia społecznego dla prywatyzacji. Dominacja zwolenników szybkiej prywatyzacji została zastąpiona równowaga zwolenników i przeciwników przyspieszenia zmian własnościowych. Osoby pozytywnie nastawione do szybkich zmian prywatyzacyjnych rekrutowały się częściej spośród osób z wyższym lub średnim wykształceniem, inteligencji i kadry kierowniczej, prywatnych przedsiębiorców, mieszkańców dużych miast, osób o najwyższych dochodach, mężczyzn w wieku lat, osób deklarujących poglądy prawicowe. Także w tych grupach znajdowało się najwięcej o-sób sądzących, że prywatyzacja przyniesie korzyści gospodarce polskiej oraz najwięcej chętnych do zakupu akcji. Przeciwnicy prywatyzacji występowali częściej wśród osób z wykształceniem podstawowym, rolników, osób powyżej sześćdziesiątego roku życia, osób deklarujących poglądy lewicowe. Wśród tych grup stosunkowo częściej występowały także opinie o negatywnych skutkach prywatyzacji. W przeciwieństwie do tendencji z roku 1990****, zmniejszyła się grupa popierających prywatyzacje w niektórych działach gospodarki np. w przemyśle (w szczególności popierających prywatyzację wielkich zakładowi, w ochronie zdrowia fw szczególności popierających prywatyzacje szpita-10. Nie oznaczało to jednak (w listopadzie 1991 r.) przewagi niechętnych opinii wobec prywatyzacji. Załamaniu się tendencji rosnącego przyzwolenia dla prywatyzacji gospodarki polskiej w ciągu 1991 roku towarzyszyły zmiany innych opinii m.in.: spadek ocen własnej sytuacji materialnej, wzrost negatywnych ocen kierunku przemian gospodarczych, wzrost obaw przed bezrobociem. Większość społeczeństwa popiera prywatyzacje tylko wybranych działów gospodarki i dopuszcza współwystępowanie w nich własności państwowej i prywatnej. Wyjątkiem są małe zakłady przemysłowe, gdzie istnieje zgoda większości na wyłącznie własność prywatną. Autorzy 6 ekspertyzy sporządzonej w sierpniu 1991 r. w Polskiej Akademii Nauk przestrzegają przed zbyt optymistycznym traktowaniem zgody na "częściową prywatyzację", która w praktyce może oznaczać "...całkowitą dowolność kryteriów w poszczególnych, konkretnych przypadkach. Jest to bowiem często w przekonaniu respondentów wygodna furtka dla, w razie potrzeby, zanegowania prywatyzacji ich zakładu przy ogólnej akceptacji przekształceń własnościowych. **** Porównując wyniki badań prowadzonych przez Władysława Adamskiego w 1989 i w 1990 roku, można stwierdzić, że "tendencją nadrzędną, mimo pewnych wahań i załamań, jest rosnąca w miarę upływu czasu akceptacja dla prywatyzacji polskiej gospodarki. Odnosi się to jednak bardziej do jej umiarkowanej, niż do skrajnej postaci (...)postawy negatywne wobec wszelkiej prywatyzacji ulegają erozji w odniesieniu do każdego z rozpatrywanych działów gospodarki". Analizując wyniki sondaży CBOS przeprowadzanych w ciągu 1991 roku można mieć wątpliwości czy tendencja zaobserwowana przez Wł. Adamskiego utrzymała się. Nie jest możliwe pełne porównanie tych wyników - różny był zakres i sposób zadawania pytań.

7 - 6 - Uczestnictwo w procesie prywatyzacji przez wykupienie akcji z oferty publicznej dotyczy niewielu osób z różnych grup społecznych. Największą przeszkodą dla tych, którzy zrezygnowali z zakupu akcji okazał się brak kapitału (dotyczy to głównie osób z wyższym wykształceniem, inteligencji i kadry kierowniczej, ludzi młodych). Inne grupy nawet w sferze deklaracji nie wykazują dużego zainteresowania kupnem akcji. Poza brakiem kapitału istotnymi barierami w wykupowaniu akcji i angażowaniu się w inne formy przemian własnościowych mogą być; - brak dostatecznej wiedzy o zasadach gospodarki rynkowej, a w szczególności o procesie prywatyzacji, - negatywna ocena korzyści jakie płyną z posiadania akcji (spośród dziewięciu pierwszych notowanych na giełdzie firm rynek wycenił wyżej od ceny emisyjnej tylko Exbud - 303% ceny emisyjnej, Wedla - 146%, oraz Żywiec - 141% ) 7, - nieumiejętność zmiany zachowań i nawyków oraz zmiany sposobu patrzenia na rzeczywistość społeczną. Ostatnia z tych przyczyn może okazać się jedną z najtrudniejszych do przełamania. "Zmiana systemu jest przede wszystkim zmianą ludzkich zachowań. Te zaś wyznaczone są nie tylko przez obecne możliwości instytucjonalne, lecz również, a może przede wszystkim, przez nawyki społeczne, zakorzenione w strukturalnych właściwościach społeczeństwa będących produktem minionych rozwiązań systemowych. Mimo, że system realnego socjalizmu nie istnieje już w swoim wymiarze instytucjonalnym, to jednak trwa nadal w każdym z nas w postaci nieuświadamianych schematów poznawczych i motywacyjnych,»znaturalizowanych«oczekiwań i sposobów reagowania na rzeczywistość społeczną, traktowanych jako oczywiste roszczeń i wymagań adresowanych do instytucji i władz państwowych. Mogą one ulec przekształceniu wyłącznie pod wpływem nowych doświadczeń, które przewartościują zyski i straty płynące z dotychczasowych technik życia". 8 Wydaje się, że nowe doświadczenia w sferze prywatnej przedsiębiorczości nie wpłynęły jeszcze w znacznym stopniu na zmiany sposobów widzenia rzeczywistości społecznej i motywacji w skali społecznej. Zdaniem niektórych badaczy 9 prywatyzacja postrzegana jest przez większość społeczeństwa (szczególnie przez robotników) jako proces zewnętrzny, w którym się nie uczestniczy samemu, nie ma na niego wpływu i który często jest oceniany jako niezgodny ze wcześniejszymi oczekiwaniami i wyobrażeniami. Badania CBOS przeprowadzane w latach nie pozwalają na wyciągnięcie wniosków dotyczących opinii i ocen poszczególnych sposobów prywatyzacji (metody kapitałowej, likwidacyjnej, programu powszechnej prywatyzacji, prywatyzacji sektorowej). Nie można także określić na podstawie tych badań stopnia wiedzy społecznej o samym procesie prywatyzacji. Niektóre opinie o przebiegu prywatyzacji metodą kapitałową i likwidacyjną przedstawione są w drugiej części opracowania. II OPINIE I POSTAWY WOBEC PRYWATYZACJI WŚRÓD PRACOWNIKÓW PRYWATYZOWANYCH ZAKŁADÓW Socjologowie, analizując przebieg procesów prywatyzacyjnych w przedsiębiorstwach państwowych, wskazują często jako powód wzrostu negatywnych opinii o zachodzących zmianach wśród pracowników niektórych z tych zakładów, niespełnienie wcześniej rozbudzonych oczekiwań: poprawy organizacji pracy i zarządzania oraz istotnego wzrostu płac. 10 Dzieje się tak przede wszystkim w zakładach prywatyzowanych metodą kapitałową, polegającą (w pierwszym etapie) na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę skarbu

8 - 7 - państwa. Metodą tą objęto do dnia przedsiębiorstw zatrudniających ponad 250 tys. pracowników. 11 Inicjatorami wniosków o dokonanie przekształcenia w tych przedsiębiorstwach byli w przeważającej mierze dyrektorzy razem z radą pracowniczą - w 67% przypadków, sami dyrektorzy - w 23%. Wyjątkowo z wnioskami takimi występowały związki zawodowe. Tylko w 12% przedsiębiorstw nastąpiła zmiana dyrektora, a zmiany w strukturze organizacji dokonało niecałe 4% przedsiębiorstw. Po przekształceniu tych zakładów w jednoosobowe spółki zatrudnienie spadło o ok.9%, zwolnienia dotyczyły głównie robotników 12. Wiosną 1991 roku zespół socjologów z Uniwersytetu Warszawskiego przeprowadził badania w 10 skomercjalizowanych przedsiębiorstwach 13. Oto niektóre wnioski zawarte w raporcie z tych badań. W odczuciu pracowników brak było dostatecznej informacji o przygotowaniach i przebiegu procesu prywatyzacji w ich zakładach. Sprowadzała się ona często tylko do "jednorazowej kampanii", której celem było przekonanie załogi do komercjalizacji (ustawa nakłada wymóg uzyskania zgody na przekształcenie rady pracowniczej i walnego zebrania wszystkich członków lub delegatów załogi). "Zaniedbania polityki informacyjnej były z pewnością jednym z ważniejszych powodów, dla których zarządy nie cieszyły się najmniejszym nawet zaufaniem załóg". 14 Natomiast kadra kierownicza wręcz odwrotnie, postrzegała fakt informowania załogi - jako potencjalne zagrożenie i źródło kłopotów. Poczuciu alienacji towarzyszy przekonanie robotników, że to oni głównie ponoszą koszty prywatyzacji ich przedsiębiorstw; zwolnienia z pracy, brak oczekiwanych podwyżek przy wysokich wynagrodzeniach dla dyrektorów i zarządów, utrata wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem po likwidacji rad pracowniczych. Sytuacja ta powoduje wzrost niechętnych opinii wśród robotników o procesie prywatyzacji ich zakładów, rodzi też poczucie niesprawiedliwości i upośledzenia w stosunku do innych grup pracowników. Wydaje się, że wbrew założeniom, motywacją inicjatorów przekształceń własnościowych dużych przedsiębiorstw nie była chęć zmiany systemu zarządzania i wzrostu efektywności firmy, a nadzieja na przetrwanie dzięki częściowemu zwolnieniu z opodatkowania popiwkiem i dywidendą (podobne wnioski wyciągnęli też kontrolerzy NIK ) 15. Dodatkowo, dyrektorzy liczyli na likwidację rad pracowniczych i poprawę swoich zarobków. Załogi były przekonywane do komercjalizacji jako jedynej szansy przetrwania - szansy na ograniczenie redukcji zatrudnienia i podwyższenie płac. Zdaniem autorów omawianego raportu, powodem dla którego nie doprowadzono do zmian zarządzania i wzrostu efektywności w prywatyzowanych (metodą kapitałową) zakładach jest fakt, że w "skomercjalizowanym przedsiębiorstwie nie pojawił się wyraźnie określony, widoczny dla wszystkich grup, dysponujący kapitałem, a przede wszystkim zainteresowany rozwojem firmy właściciel" 16. Szansę na pojawienie się takiego właściciela miały tylko przedsiębiorstwa, których kontrolny pakiet akcji wykupił t. zw. inwestor strategiczny (np. w Wedlu). Właściciel, choć nie zawsze dysponujący kapitałem pojawił się także w przedsiębiorstwach prywatyzowanych metodą likwidacyjną w oparciu o art.37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Większość spośród 353 zatrudniających ok. 32 tys. osób ( stan w dniu ) 17 przedsiębiorstw sprywatyzowanych w tym trybie zostało przekazane do odpłatnego korzystania spółkom osób fizycznych, w tym spółkom pracowniczym. Metoda likwidacyjna była przeznaczona przede wszystkim dla przedsiębiorstw małych, skorzystały z niej też zakłady zaliczane do średnich (zatrudniających do 500 pracowników). Według danych zgromadzonych przez Instytut Badawczo-Doradczy "Zmiany" 18, z wnioskiem o dokonanie przekształcenia występowała najczęściej rada pracownicza, wraz z dyrektorem lub sama, rzadziej niż w przedsiębiorstwach prywatyzowanych metodą kapitałową, z takim wnioskiem występował sam dyrektor. Po przekształceniu w 16% przedsiębiorstw nastąpiła zmiana dyrektora, zatrudnienie spadło o 10%, i zwolnienia dotyczyły wszystkich grup pracowników.

9 - 8 - Zdaniem jednego z członków Rady Przekształceń Własnościowych, J.Pańkówa 1, prywatyzacja w trybie art.37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zwraca uwagę swoją małą konfliktogennością, spontanicznym i dobrowolnym charakterem. "Swój stosunek do prywatyzacji ludzie wyrażają w tym przypadku w sposób najbardziej przekonywujący, bowiem poprzez wyłożenie własnych pieniędzy lub też podjęcie ryzyka związanego z zaciągnięciem kredytów." Według Instytutu "Zmiany" udziały w spółkach objęło 78% pracowników. W ponad 50% wszystkich spółek powstałych z przekształcenia "ścieżką likwidacyjną" istnieją aktywni inwestorzy posiadający co najmniej 20% udziałów 20. Istnieje szansa, że staną się oni "prawdziwymi właścicielami" gwarantującymi rozwój i wzrost efektywności tych zakładów. W ocenie Ministerstwa Przekształceń Własnościowych 21 ta forma prywatyzacji cieszy się rosnącym zainteresowaniem dyrektorów, samorządów pracowniczych i inwestorów zewnętrznych. Wśród pracowników słabną postawy roszczeniowe, rośnie akceptacja udziału w spółkach inwestorów zewnętrznych. Opinie te zmieniają się jednak, w tym też oceny, prywatyzacji, z chwilą pojawienia się w przedsiębiorstwie kłopotów ekonomicznych, zagrożenia bankructwem. Ta obserwacja i inne wnioski dotyczące zmiany opinii o procesach prywatyzacyjnych w komercjalizowanych przedsiębiorstwach wydają się potwierdzać hipotezę Władysława Adamskiego, że "...w sytuacji długotrwałego kryzysu gospodarczego wielkość poparcia lub dezaprobaty, jakich jednostki lub grupy społeczne skłonne są udzielać prywatyzacji zależeć będzie głównie od tego czy proces ten postrzegany będzie jako zagrożenie egzystencjalne dla interesów danej grupy społecznej, czy też jako szansa poprawy warunków jej bytu i statusu w społeczeństwie." *** Niektóre koncepcje dotyczące tempa, zakresu i celów jakie ma spełniać prywatyzacja Wśród różnych celów jakie spełniać ma prywatyzacja wymienia się najczęściej: - wprowadzenie gospodarki rynkowej, efektywnej i konkurencyjnej na rynkach światowych, opartej na własności prywatnej. Niezbędnym elementem funkcjonowania takiego systemu jest kreacja rynku papierów wartościowych; - powstanie "silnej klasy średniej", dysponującej określonym kapitałem i zabiegającej w życiu politycznym o zagwarantowanie swoich interesów. Klasa ta powinna być szczególnie zainteresowana trwałością zmian systemowych w Polsce; - zadośćuczynienie pewnym wymogom sprawiedliwości społecznej w oparciu o założenie, że majątek dotychczas wypracowany przez całe społeczeństwo jest własnością wszystkich jego (dorosłych) członków. Cel ten uznawany jest przez zwolenników programu powszechnej prywatyzacji (jako jednej z metod prywatyzacji). Teoretyczne koncepcje zakresu zmian własnościowych: - prywatyzacji powinny podlegać wszystkie przedsiębiorstwa państwowe, ponieważ skuteczne przejście do systemu rynkowego możliwe jest tylko w warunkach całkowitej likwidacji sektora państwowego i własności państwowej; - nie wszystkie przedsiębiorstwa państwowe muszą zmieniać właściciela, niektóre bowiem gdy znajdą się w otoczeniu zdominowanym przez sektor prywatny, zostaną zmuszone do podporządkowania się zasadom rynku i działania sprawnie i efektywnie. Można mówić o dwóch koncepcjach tempa prywatyzacji: - należy prywatyzować szybko i duża liczbę przedsiębiorstw (nawet dopuszczając ryzyko pomyłek) przez sprzedaż (pokonując n.p. barierę braku kapitału bezpłatnym rozdawnictwem tytułów własności), a przedsiębiorstwa nie nadające się do sprzedaży likwidować;

10 należy prywatyzować wtedy, gdy spełnione są określone warunki; najpierw dokonać trzeba "prywatyzacji zarządzania" w przedsiębiorstwach państwowych (pełne usamodzielnienie dyrekcji i uwolnienie jej od wszelkiej bieżącej ingerencji biurokratycznej), sprzedawać jeśli znajdzie się dobry kupiec (np. gwarantujący utrzymanie poziomu zatrudnienia i inwestycje unowocześniające zakład), natomiast główny nacisk należy położyć na rozwój przedsiębiorczości prywatnej, czyli "prywatyzacji założycielskiej". PRZYPISY 1/ Z. Sufin: Dominujące wartości w poglądach i dążeniach. Referat wygłoszony na seminarium Instytutu Gospodarki Narodowej w dn / Prywatyzacja Przedsiębiorstw Państwowych, GUS, Warszawa, grudzień 1991, s.18. 3/ Wł. Adamski: W obliczu prywatyzacji: poparcie i sprzeciw, [w:] "Polacy '90. Konflikty i zmiana", IFiS PAN, ISP PAN, Warszawa / Komunikat CBOS, październik / Raport z Badań sondażowych stycznia 1992, Pracownia Badań Społecznych, Sopot. Badanie przeprowadzono na zlecenie Instytutu Badań Gospodarki Rynkowej. 6/ M. Jarosz, P. Płoszajski: Społeczne problemy prywatyzacji, IFiS PAN, INE PAN, sierpień 1991, s.14. 7/ Rynek kapitałowy w Polsce, opracowanie Biura Rozwoju Rynku Kapitałowego w Ministerstwie Przekształceń Własnościowych, s.2. 8/ M. Marody: Co nam zostało z tych lat... Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, Aneks, Londyn 1991, s / Z. Sufin: Dominujące wartości..., M. Jarosz, P. Płoszajski: Społeczne problemy..., s / Prywatyzacja Przedsiębiorstw Państwowych, s.17 i / K Balwajder, K Popiołek: Postawy wobec prywatyzacji, "Życie Gospodarcze", nr 34 z r. 12/ Wstępne wyniki badań Rady Przekształceń Własnościowych przy prezesie Rady Ministrów i Instytutu Badawczo-Doradczego "Zmiany" n.t. przebiegu prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Informacje zebrano w 76% skomercjalizowanych do 31 sierpnia' 91 przedsiębiorstw. 13/ D. Chełmiński, A Czynczyk: Społeczne bariery prywatyzacji. Prawomocność ładu instytucjonalnego w przedsiębiorstwach skomercjalizowanych. Raport z badań, Warszawa, sierpień Raport wykonano dla "Centrum Prywatyzacji. Międzynarodowa Fundacja Rozwoju Rynku Kapitałowego i Przekształceń Własnościowych w Rzeczpospolitej Polskiej". 14/ Tamże, s.8. 15/ Raport NIK dotyczący przebiegu prywatyzacji państwowych przedsiębiorstw, sierpień / D. Chełmiński, A. Czynczyk: Społeczne bariery..., s / Prywatyzacja Przedsiębiorstw Państwowych, GUS..., s.17 i / P. Ruszecki: Wstępna informacja statystyczna na temat przedsiębiorstw sprywatyzowanych metodą likwidacyjną ( w trybie art.37 ppp), Instytut Badawczo-Doradczy "Zmiany", listopad 1991, maszynopis. Dane zebrano wśród 63% przedsiębiorstw sprywatyzowanych w trybie art.37 ustawy o ppp do ). 19/ J. Pańków: Społeczeństwo wobec prywatyzacji, maszynopis, s.5. 20/ J. Drygalski: Prywatyzacja likwidacyjna: osiągnięcia, zagrożenia, nowe problemy. Ministerstwo Przekształceń Własnościowych, listopad maszynopis. 21/ J. Drygalski: Prywatyzacja..., s.2 22/ Wł. Adamski: Prywatyzacja: poparcie i sprzeciw..., s.82.