Historia Państwa Kościelnego. Darmowy fragment

Transkrypt

1 Historia Państwa Kościelnego

2 Najlepszej Żonie

3 Historia Państwa Kościelnego Jan Gordziałkowski Kraków 2007 Wydawnictwo WAM BIBLIOTEKA HISTORII KOŚCIOŁA

4 Wydawnictwo WAM, 2007 Redakcja naukowa Prof. dr hab. Henryk Pietras SJ Redakcja Barbara Cabała Projekt okładki i stron tytułowych Sebastain Stachowski ISBN WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel fax wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel fax handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel fax Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika Kraków

5 OD PATRIMONIUM SANCTI PETRI DO CITTA DEL VATICANO Powstanie Patrimonium Sancti Petri kończy ostatecznie trwający od tzw. edyktu mediolańskiego, ogłoszonego przez cesarzy Konstantyna Wielkiego ( ) i Licyniusza ( ) w 313 roku 1, okres wpływów Cesarstwa Rzymskiego, a następnie Bizantyjskiego na Kościół zachodni. Konflikty papiestwa z imperium, których przyczyną był cezaropapizm, herezja ikonoklastyczna, brak zainteresowania Cesarstwa sprawami Italii, doprowadziły do zastąpienia związków z Konstantynopolem sojuszem z Królestwem Franków. Wydarzenia, do których doszło w 756 roku, oznaczały faktyczny kres stosunków między papiestwem a Bizancjum, zapoczątkowując przekształcenie się w 800 roku frankońskiej monarchii w Cesarstwo Rzymskie, a z Namiestnika Rybaka będącego servus servorum Dei uczyniły z czasem świeckiego władcę Państwa Kościelnego, co sprzeczne było ze słowami Chrystusa: Królestwo moje nie jest z tego świata (J 18, 36) i stanowiło dychotomię w misji ewangelizacyjnej Kościoła. Będzie też budzić sprzeciw rozpowszechniająca się od X wieku wśród papieży i biskupów troska o dobra doczesne, korupcja, symonia i nepotyzm oraz mający charakter utylitarny dla obu stron sojusz tronu z ołtarzem. Zlekceważenie cnót ubóstwa, służby i miłości bliźniego doprowadziło w konsekwencji do powstania w XIII wieku zakonów żebraczych radykalnego nurtu franciszkańskiego: spirytualistów lub fratricelli i dolcinistów, wystąpienia Jana Husa ( ), a w XVI wieku Reformacji i upadku autorytetu Kościoła. 5

6 OD PATRIMONIUM SANCTI PETRI DO CITTA DEL VATICANO Sobór trydencki ( ) 2 zahamował rozpad Kościoła i powstrzymał wpływy Reformacji. Jednak dopiero likwidacja Państwa Kościelnego w roku 1870 uwolniła papieża od sprawowania władzy świeckiej, a konstytucje soborowe przyjęte przez Vaticanum Secundum ( ) 3 pozwoliły Kościołowi powrócić w pełni do ewangelicznego źródła.

7 PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU W dwa lata po śmierci Justyniana ( ), załamało się panowanie Cesarstwa Rzymskiego nad opanowaną z tak wielkim trudem i nakładem sił gocką Italią 4. Niszcząc w wieloletniej wojnie potencjały: militarny Ostrogotów i gospodarczy Italii, Justynian pozbawił ją jedynej siły zdolnej zapewnić przed nowymi najazdami barbarzyńców skuteczną obronę. Tym należy tłumaczyć zasięg i trwałość rozpoczętego w 567 roku najazdu wyzna- jącego arianizm germańskiego plemienia Longobardów 5, nie uznających zwierzchnictwa Konstantynopola 6. Doprowadził on do zajęcia przez nich całego niemal Półwyspu Apenińskiego, z wyjątkiem kilku izolowanych enklaw oraz wysp: Sycylii, Sardynii i Korsyki. Najeźdźcom dopomógł sprawowany przez urzędników z Konstantynopola fiskalny ucisk ludności Italii 7. Wielokrotnie manifestowała ona wrogość do Cesarstwa, deklarując nawet gotowość współpracy z barbarzyńcami. Niepowodzenie całkowitego wyparcia Cesarstwa z Italii wynikało z braku floty oraz upadku władzy centralnej po śmierci króla Klefa ( ) 8, a także zdecydowanej przewagi ludności italskiej nad Longobardami 9. W przeciwieństwie do Ostrogotów, którzy, zachowując pełną kontrolę nad wojskiem, oddali administrację państwa w ręce rzymskich urzędników z całym systemem instytucjonalnym Cesarstwa i z wydatnym udziałem senatores, Longobardowie nie mieli swego Kassjodora, pełniącego kluczowy urząd prefekta pretorium za panowania Teodoryka, nie zabiegali o współpracę z rzymskimi eli- 7

8 PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU tami w rządach i nie starali się chronić dawny porządek społeczny 10. W patrymonialnej monarchii Longobardów nie było żadnej innej władzy poza wojskową, a terminy populus i exercitus używano zamiennie 11. Ich najazd rozpoczyna w dziejach Italii średniowiecze, dla którego charakterystyczne będzie jej rozbicie polityczne trwające aż do 1870 roku. Pozostającą pod kontrolą Cesarstwa część Italii nazywano odtąd Romania. W jej skład wchodziły: Istria, Liguria, Wenecja, część Emilii i późniejszej Romanii (tzw. Pentapolis). Południową Romanię tworzyło Lacjum, określane jako Ducatus Romanus, oraz Umbria, część Kampanii i Toskanii. Należała do niej też Kalabria i nadmorskie miasta Apulii. Najważniejszy był obszar rozciągający się przez całą środkową część Italii, od Rzymu do Rawenny. Został on zreorganizowany przez cesarza Maurycjusza ( ) 12 jako egzarchat Italii z siedzibą w Rawennie podlegający bezpośrednio cesarzowi w Konstantynopolu. Egzarcha był najwyższym wojskowym i cywilnym zwierzchnikiem na terenie Romanii 13. W miarę upływu czasu na obszarze Rzymu i dukatu coraz większe znaczenie zaczynał mieć biskup Rzymu. Przełomowy był pontyfikat św. Grzegorza Wielkiego ( ), potomka rzymskiego rodu Anicetów 14. Dał on miastu kilku konsulów i prefektów oraz dwóch papieży: Feliksa II ( ) i Agapita ( ). Cesarz Justyn II ( ) mianował go w roku 573 prefektem Rzymu (praefectus Urbis). Potem został mnichem benedyktyńskim i najbliższym współpracownikiem papieża Pelagiusza II ( ). W latach był jego nuncjuszem (apokrysiarios) w Konstantynopolu, gdzie został ojcem chrzestnym Teodozjusza, najstarszego syna Maurycjusza, i nawiązał liczne znajomości z miejscowymi elitami, chociaż nigdy nie nauczył się greckiego języka 15. Gdy Pelagiusz w roku 590 padł ofiarą zarazy grasującej w Rzymie, duchowieństwo, senat i lud rzymski zgodnie postanowiły powierzyć mu urząd biskupa Rzymu 16. Grzegorz wzbraniał się przed przyjęciem tej godności i usilnie prosił cesarza Maurycjusza, by nie poparł wniosku ludu o powierzenie mu urzędu biskupa Rzymu 17. Stało się jednak inaczej. Do siostry cesarza Teoktisty pisał: tak oto najjaśniejszy pan, cesarz, rozkazał małpie, by stała się lwem. I zaiste, z jego rozkazu może ona nazwać się lwem, nie może jednak stać się lwem 18. Grzegorz 3 sierpnia konsekrowany został w Bazylice św. Piotra z rozkazu cesarza Maurycjusza 19, stając 8

9 PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU się, jak sam pisze, konsulem Boga, by cieszyć się triumfem 20. Listem synoptycznym skierowanym do czterech patriarchów Wschodu, Jana z Konstantynopola, Eulogiusza z Aleksandrii, Grzegorza z Antiochii, Jana z Jerozolimy i byłego patriarchy Aleksandrii Atanazego notyfikował swój wybór i przedstawił wizję pontyfikatu 21. W czasie jego trwania był nie tylko biskupem, ale i zwierzchnikiem cywilnym rzymskiego dukatu. Po wyborze na papieża Grzegorzowi miał ukazać się, nad zbudowanym około 138 roku mauzoleum cesarza Hadriana i jego następców, anioł chowający miecz do pochwy na znak końca gniewu Bożego zarazy 22. Dlatego otrzymało ono po 590 roku obecną nazwę Zamek św. Anioła, co upamiętnia pomnik ustawiony w XVI wieku na jego szczycie. Przez tysiąc lat Zamek będzie miejscem schronienia papieży w razie zewnętrznego zagrożenia Wiecznego Miasta. O znaczeniu pontyfikatu św. Grzegorza dla Kościoła napisano tomy 23. Stanowi on cezurę między kościołem starożytnym i średniowiecznym. Żaden papież nie przyczynił się bardziej do wzrostu znaczenia papiestwa, tak w sensie politycznym, jak i najwyższego duchowego autorytetu na terenie Italii. Wpłynęły na to przywileje i nadania cesarzy oraz nieudolność egzarchów Rawenny. Papież dbał o moralny i intelektualny poziom duchowieństwa, poprawił organizację Kościoła, prowadził działalność misyjną. Były praefectus Urbis był też doskonałym administratorem. Dochody na utrzymanie i działalność rzymskiego Kościoła czerpał z papieskich majątków określanych słowem patrimonia. Nazwa ta kojarzy się z patrimonium imperialis, z którą Patrimonium Sancti Petri wykazuje analogię. Wykaz dochodów, polipticus, istnieje od pontyfikatu św. Gelazego ( ) w archiwum laterańskim 24. Były to papieskie domeny, położone w różnych prowincjach Italii i sąsiednich krajów, przekazane przez władców i prywatne osoby Kościołowi lub włączone do jego posiadłości poprzez różne przedsięwzięcia prawne (np. przejęcie spadku po zmarłych biskupach). Gelazy polecił 17 stycznia 493 roku Korwinowi, diakonowi Stolicy Rzymskiej, by opisał wartość i dochody, które przynoszą pewne posiadłości znajdujące się w prowincji Picenum. Dodał, by na początku Wielkiego Postu przybył do Rzymu w celu uzyskania godności kapłańskiej 25. Papież ten zachęcił też Firminę, znakomitą niewiastę, by pewne zajęte przez barbarzyńców lub Rzymian dobra postarała się restytuować dla św. Piotra, 9

10 PAPIESTWO I CESARSTWO OD VI DO VIII WIEKU co tym łatwiej będzie uczynić mogła, gdyż z większości różnych prowincji, spustoszonych przez wojnę, uciekła znaczna część Rzymian. Dochody z nich miały być przeznaczone na wykarmienie ubogich, których wojny zmusiły do osiedlenia się w Rzymie 26. Są to pierwsze w korespondencji papieskiej wzmianki o patrimonium. Na inne natrafić można sporadycznie, np. w listach Pelagiusza I ( ), który poleca Sapandowi, biskupowi Arles, upomnieć patrycjusza Placyda, by wysłał czynsze zebrane u dzierżawców majątków kościelnych, ponieważ posiadłości ziemskie w Italii zostały spustoszone. Zaleca mu też informować go o swych posiadłościach i by ubrania zakupione z zebranych pieniędzy, które Placyd zgromadził z dochodów pochodzących z kościelnych majatków, przesłał do Rzymu 27. Termin patrimonium w czasach Grzegorza używany był obok określeń saltus, massae, fundi, zarządzanych przez subdiaconi et rectori patrimonii 28. Najwięcej domen było na Sycylii. Zarządzał nimi subdiaconus Petrus jako rector patrimonii Siculi. Rekomenduje on Piotra, we wrześniu 590 roku, Iustynowi, pretorowi Sycylii. W innych listach poleca mu przesłać do Rzymu zboże z zaleceniem, by zabrano je, nie wyrządzając krzywdy osadnikom kościelnym. Zaleca też: Jednak miej w swym doświadczeniu na uwadze pożytek Kościoła świętego, pomny, że wobec najświętszego ciała błogosławionego Piotra otrzymałeś władzę nad jego ojcowizną 29. Papież w lipcu 592 roku wezwał go do Rzymu, polecając mianować dwóch administratorów na swoje miejsce, jednego w Syrakuzach, drugiego w Palermo. Chociaż jestem chory pisał do Piotra pragnę Cię zobaczyć. Zostaw kogoś doświadczonego na swym stanowisku, jeśli masz kogoś takiego w okolicy Syrakuz... Benenata zaś pisarza również posłałem, aby w części panormitańskiej zajął twoje miejsce w majątku 30. Podział ten utrzymał się długo, gdyż diakon Cyprian ( ) 31, który miał pod swoją opieką administrację, a pod jurysdykcją wszystkie sycylijskie patrimonia, oddał domeny w rejonie Palermo pisarzowi Fantinowi, a syrakuzańskie Romanowi, który niech zostanie sprawdzony jako zarządca w syrakuzańskiej części, natomiast notariusza Benenata, którego przeniósł do regionu Palermo, niech tam ustanowią administratorem papieskiego majątku 32. Grzegorz pisał do niego: (...) a ponieważ wielokrotnie przekonaliśmy się, że ty, obrońco Romanie, byłeś wierny i zapo- 10