L.dz. 76/2013, Tyniec, dnia r. o. Konrad Małys OSB, przeor administrator

Transkrypt

1 Bibliografia patrystyczna 1

2 2

3 Wojciech Stawiszyński 3 Bibliografia patrystyczna

4 4 Redakcja naukowa: Krzysztof Bielawski Zestawienie, redakcja i korekta: Jakub Muchowski Skład: Paweł Bębenek Korekta: Aleksandra Małysiak Projekt okładki: Katarzyna Bruzda Imprimi potest: Opactwo Benedyktynów L.dz. 76/2013, Tyniec, dnia r. o. Konrad Małys OSB, przeor administrator ISBN Wydanie drugie, Kraków 2013 Copyright by Wojciech Stawiszyński Copyright by TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów ul. Benedyktyńska Kraków tel. (012) tel./fax (012) zamowienia@tyniec.com.pl Druk i oprawa: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów druk@tyniec.com.pl

5 5 Spis treści Wprowadzenie (Krzysztof Bielawski)... 7 Wstęp... 9 Wykaz Skrótów Część I: Literatura grecka i łacińska Część II: Inne Literatury europejskie Część III: Literatury orientalne Część IV: Apokryfy Nowego i Starego Testamentu Część V: Sobory i synody Suplement: Indeks nazwisk...619

6 6

7 7 Krzysztof Bielawski Wprowadzenie Czasy dzisiejsze naznaczone są głębokim paradoksem: z jednej strony kultura humanistyczna oparta na znajomości języków klasycznych poniosła, jak się zdaje, ostateczną i nieodwracalną klęskę, a z drugiej obserwujemy rzeczywisty renesans studiów nad antykiem zarówno pogańskim, jak i chrześcijańskim, ujawniający się w publikacjach naukowych i popularnych, nawet w beletrystyce oraz sympozjach. Nigdy jeszcze w Polsce nie ukazywało się tyle przekładów literatury antycznej i patrystycznej, tyle opracowań i studiów. Studia te w znacznej mierze oparte są na przekładach, a nie na tekstach źródłowych, co z całą pewnością osłabia ich wartość jakkolwiek by patrzeć, ich podstawą są materiały pochodzące z drugiej ręki. Z drugiej strony, nie ma sensu płakać nad wylanym mlekiem. Pozostaje walczyć o nadzieję, że te wtórne studia rozbudzą apetyty humanistów i doprowadzą ich z powrotem do greckich i łacińskich gramatyk. Z jeszcze innej strony w epoce zamierania znajomości języków, na których zbudowana jest zachodnia kultura europejska, to właśnie ilość i jakość przekładów dzieł literatur antycznych może być swoistą miarą kondycji kultury humanistycznej. Dzisiejszy humanista, nie tylko akademik, nie może już, jak jego przedwojenny odpowiednik, sięgnąć po Patrologię Migne a, Corpus Christianorum czy krytyczną edycję Teubnera. Współczesny system kształcenia wytrącił mu z ręki konieczne do tego narzędzia, a tempo życia nie pozwala na skupione studium greckich aorystów. Biadanie nad tymi faktami i rejtanowskie krzyki nie mogą już dziś prowadzić do żadnych kreatywnych skutków. Trzeba przyjąć rzeczywistość i twórczo ją modyfikować w ramach, jakie sama sobie wyznaczyła. Epokowa zmiana, jaka dokonała się w podejściu do starożytności, ma też swoje dobre strony przesunęła ona akcent z samego języka, jako osi i szkieletu humanistycznego wykształcenia, na szeroko pojętą kulturę antyczną. Nawet w szkołach, w których nauka łaciny cudem ocalała, nazwę przedmiotu zmieniono na język łaciński i kulturę antyczną, z zaznaczeniem, że obydwa te elementy muszą pozostawać w równowadze. W tej perspektywie jakościowej zmiany kształtu badań nad antykiem i pierwszymi wiekami chrześcijaństwa świadomość i dostępność istniejących przekładów literatury starożytnej ma znaczenie zupełnie podstawowe i jest pierwszym krokiem w procesie poznawczym i badawczym. Niestety przekłady te, zwłaszcza po uwolnieniu się i gwałtownym rozroście rynku wydawniczego, rozproszone

8 8 Bibliografia patrystyczna są w niewiarygodnej mnogości publikacji i bardzo często pozostają całkowicie nieznane nawet specjalistom. Stanowią wielkie bogactwo, ale dotarcie do nich jest zadaniem, które niejednokrotnie przekracza siły i możliwości badacza, nawet jeśli uczynił on swym udziałem błogosławieństwo Internetu. Potrzebna jest mapa, by móc czerpać z owoców pracy polskich patrologów, filologów i tłumaczy. Niniejsza publikacja autorstwa Wojciecha Stawiszyńskiego to bibliograficzna mapa o skali pozwalającej zajrzeć w najbardziej nawet ukryte zakamarki polskiej patrologii. Wykonana z dokładnością i precyzją właściwą benedyktyńskim maurynom, odnotowuje ponad 13 tysięcy polskich przekładów dzieł patrystycznych, wykonanych w ciągu XX wieku. Spisy bibliograficzne zazwyczaj cieszą się tyleż wielką estymą, co niewielkim zainteresowaniem. W tym wypadku powinno być inaczej. Patrolodzy, historycy, archeologowie, teologowie i filozofowie powinni szukać tu przekładów inspirujących lub weryfikujących ich badania, autorzy i tłumacze wszelkiego rodzaju prac (łącznie z beletrystyką czy publicystyką) odnoszących się do chrześcijańskiego antyku odruchowo sprawdzać, czy przywoływane przez nich dzieło nie istnieje w polskim tłumaczeniu. Akademicki obyczaj nakazuje przywoływać istniejące opracowania, nawet jeśli wymagają one korekty lub komentarza z merytorycznego czy stylistycznego punktu widzenia. Osobnym opusculum w tym monumentalnym opus jest spis wydań zbiorczych, serii patrystycznych, edycji monograficznych, zamieszczony na początku jako Spis skrótów. Spisy takie ukazywały się w Patrologii ks. Szczepana Pieszczocha (Gniezno 1994, t. I, ss ) czy w Literaturze Grecji starożytnej w zarysie autorstwa Jerzego Łanowskiego i Marka Starowieyskiego (Warszawa 1996, ss ) są to jednak wydania już przedawnione i siłą rzeczy niepełne. Lektura Bibliografii patrystycznej napawa optymizmem wykazuje, że kondycja i zakres polskich badań nad antykiem chrześcijańskim jest dobra, a jeśli spojrzeć na nią dynamicznie, zdecydowanie nabiera tempa i rozmachu. Łącznie ze stronami internetowymi prowadzonymi przez polskich patrologów: Henryka Pietrasa ( Rafała Zarzecznego ( Jana Słomki ( tworzy kompendium wiedzy o stanie i kierunkach rozwoju polskiej myśli patrystycznej. Wbrew utartemu przekonaniu na temat spisów bibliograficznych praca Wojciecha Stawiszyńskiego może być lekturą pasjonującą, tym bardziej że jest owocem szczerej pasji autora. Nie jest on patrologiem, akademikiem ani tłumaczem. Decyzja o poświęceniu kilku lat osobistego życia na sporządzenie Bibliografii patrystycznej musi zdumiewać. Miesiące spędzone w bibliotekach czy przed komputerem w całkowicie bezinteresownej potrzebie żmudnego wyszukiwania najmniejszych nawet passusów patrystycznych tłumaczeń budzi szacunek i podziw, i domaga się ze strony patrologów, akademików i zwykłych czytelników tekstów starochrześcijańskich najwyższego uznania i wdzięczności.

9 9 Wstęp Literatura starochrześcijańska cieszy się w Polsce coraz większym powodzeniem. Coraz liczniej ukazują się pisma Ojców Kościoła w polskim przekładzie, antologie, monografie i artykuły szczegółowe. Brakowało natomiast całościowej bibliografii współczesnych polskich tłumaczeń tekstów starochrześcijańskich. Znakomita bibliografia Czesława Mazura Recepcja antyku chrześcijańskiego w Polsce XVI-XVIII w. odnotowuje teksty do końca XVIII w. Wiek XIX czeka na opracowanie, ja postanowiłem zająć się wiekiem XX. Pierwotnie bibliografia miała obejmować lata , lecz przedłużanie się pracy nad nią rozszerzyło zakres do tekstów wydanych do 31 XII 2004 roku i kilku pozycji z początku roku W założeniu ma ona uwzględniać wszystkie teksty pisarzy starochrześcijańskich wydane w całości lub we fragmentach w wydaniach książkowych, antologiach, czasopismach naukowych i popularnych, jako dodatki do artykułów poświęconych antykowi chrześcijańskiemu, monografii itd., więc w jakiś sposób wyróżnionych. Nie uwzględniłem natomiast, z nielicznymi wyjątkami, setek fragmentów dzieł Ojców, nieraz bardzo ważnych i ciekawych, będących częścią artykułów bądź opracowań, przerastałoby to bowiem moje siły. Bibliografia obejmuje pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa, włączyłem więc do niej też autorów wczesnośredniowiecznych zwykle pomijanych, których nie uwzględniają klasyczne podręczniki patrologii (a w Polsce historia średniowiecza zaczyna się od Mieszka I). W przypadku autorów greckich rok tysięczny jest datą umowną w jeszcze większym stopniu niż w przypadku autorów łacińskich. Zdecydowałem, że ostatnim uwzględnionym autorem będzie Symeon Nowy Teolog. Literatury orientalne zostały potraktowane swobodniej i zdarzają się tam teksty jeszcze późniejsze, do XIV wieku. Dużą ich część stanowią apokryfy Starego i Nowego Testamentu również w tym przypadku odnotowuję teksty późniejsze wzorując się na wydaniach apokryfów Marka Starowieyskiego. W każdej jednostce bibliograficznej zastosowałem system czterech jedności: jeden autor starożytny, jeden tekst tegoż autora, jedno tłumaczenie i jedno wydanie. Poszczególne pozycje umieszczone są chronologicznie: najpierw najstarsze pełne wydanie danego dzieła, następnie przedruki fragmentów, kolejne wydanie, znów przedruki, nowe pełne tłumaczenie, przedruki i wreszcie fragmenty przełożone przez innych tłumaczy. Na końcu zamieszczam fragmenty opublikowane w Liturgii Godzin.

10 10 Bibliografia patrystyczna Całość podzielona jest następująco: Część pierwsza: Literatura grecka i łacińska. Autorzy uporządkowani są alfabetycznie. Imiona podaję w wersji powszechnie przyjętej w języku polskim, w nawiasie w wersji łacińskiej oraz stronę Słownika wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa Starowieyskiego (można tam znaleźć informację bio- i bibliograficzną o tych autorach). Jeżeli autor nie figuruje w SWP podaję odpowiednie strony z Manzanaresa, Encyklopedii Katolickiej lub rok jego śmierci. Tytuły dzieł poszczególnych autorów podaję w wersji łacińskiej zgodnie z Clavis Patrum Latinorum i Clavis Patrum Graecorum. Gdy Clavis nie obejmuje danego dzieła podaję tytuł łaciński w wersji użytej przez tłumacza lub zgodnej z Patrologia Latina (Graeca). Ponieważ ogromna większość przekładów jest dokonana z języka oryginału, zaznaczam wyłącznie przypadki tłumaczeń z innych języków. Następnie podaję nazwisko tłumacza, miejsce, gdzie ukazało się tłumaczenie, i odpowiednie strony. Część druga: Inne literatury europejskie. Obejmuje literaturę irlandzką i starosłowiańską. Część trzecia: Literatury orientalne. Obejmuje literatury: arabską, armeńską, etiopską, gruzińską, hebrajską, koptyjską i syryjską. Niestety nie dysponujemy Clavisem do żadnej z nich. Opierałem się więc głównie na Słowniku wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa Wschodu Starowieyskiego, wydaniach CSCO, PO i SCh. Tutaj za każdym razem o ile jest to możliwe podaję język z jakiego dokonano tłumaczenia oraz informację o źródle. Część czwarta: Apokryfy Nowego i Starego Testamentu. W tej części mogłem, w większości przypadków, korzystać z Clavisów Nowego i Starego Testamentu. Jeżeli chodzi o apokryfy ST, to uwzględniłem zarówno te, które powstały przed narodzeniem Chrystusa, jak i te powstałe po narodzeniu Chrystusa w środowisku judaizmu. Wierzę, że jest to usprawiedliwione ze względu na ich rolę w teologii jak i na to, że przetrwały w środowisku chrześcijańskim. Część piąta: Sobory i synody. W pierwszej kolejności opisuję osiem Soborów ekumenicznych, a następnie synody uporządkowane chronologicznie (uznałem, że będzie to wygodniejsze dla czytelnika niż uporządkowanie geograficzne). Bibliografia obejmuje w tej części zarówno wyznania wiary i kanony, jak i dokumenty towarzyszące np. listy synodalne itp. W pracy niniejszej szczególny nacisk kładłem na w miarę jednoznaczną identyfikację każdej pozycji bibliograficznej: autor, numer listu czy homilii, rozdział itd. W praktyce oznaczało to, że większość opisywanych dzieł miałem w ręku, sprawdzałem i porównywałem w razie potrzeby z wydaniem tekstu oryginalnego lub z innymi tłumaczeniami. W wypadku tekstów orientalnych (np. św. Efrem) było to szczególnie niewdzięczne zadanie mam nadzieję, że mu sprostałem. Oprócz haseł osobowych w bibliografii uwzględniłem takie pozycje jak inskrypcje, hymny, czy teksty liturgiczne. Dodatkowo umieściłem także tych autorów i te

11 Wstęp 11 dokumenty, które znamy wyłącznie z cytatów znajdujących się w dziełach innych Ojców i pisarzy kościelnych (np. Dionizy Aleksandryjski). Mam nadzieję, że pomoże to czytelnikowi w szybszym dotarciu do tekstów autora, który go interesuje. W tym krótkim wprowadzeniu pojawiają się wyrażenia najczęściej, w większości przypadków i podobne bogactwo piśmiennictwa antyku chrześcijańskiego sprawia, że niemożliwością jest zamknięcie go w jednolity system. Wyjątki okazały się wręcz nieuniknione, także ze względu na jasność i czytelność tej i tak obszernej pracy. Korzystając z okazji, chciałbym złożyć wyrazy wdzięczności Księdzu Profesorowi Markowi Starowieyskiemu za umożliwienie mi korzystania z zasobów Biblioteki Patrystycznej przy Seminarium Duchownym w Warszawie, a także ze swoich zbiorów prywatnych. Zresztą to właśnie rozmowa z Księdzem Profesorem przed wielu laty zainicjowała powstanie tej bibliografii. Szczególnie gorąco dziękuję również Księdzu Profesorowi Wincentemu Myszorowi za konsultację w kwestiach literatury koptyjskiej i nie tylko, oraz za życzliwą ocenę mojej pracy. Dziękuję wszystkim, którzy mi pomagali, doradzali i podtrzymywali na duchu, przepraszam, że ich nie wymieniam, lecz boję się, że mógłbym kogoś pominąć. Na koniec dziękuję swojej Żonie bez jej cierpliwości i zachęty nigdy bym tej książki nie ukończył. Praca ta jest wyrazem wdzięczności złożonym tłumaczom, wydawcom i redaktorom pism starochrześcijańskich. Pamięci Ojca poświęcam Wojciech Stawiszyński