Łacińska terminologia prawnicza z elementami retoryki

Transkrypt

1 Łacińska terminologia prawnicza z elementami retoryki dr hab. Jacek Wiewiorowski Katedra Prawa Rzymskiego i Historii Prawa Sądowego Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu ul. Św. Marcin 90, sala nr Poznań rzym.amu.edu.pl wiew@amu.edu.pl tel. (48) Dyżury: Wtorki, godz sala 101 CI Czwartek, godz sala 1.2. CIN

2 Reguły dotyczące obowiązywania prawa stanowionego cessante ratione legis cessat ipsa lex - Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa (insp. D Papinianus libro 18 quaestionum: Falsam causam legato non obesse verius est, quia ratio legandi legato non cohaeret: sed plerumque doli exceptio locum habebit, si probetur alias legaturus non fuisse. inter arma (enim) silent leges wśród szczęku oręża (zatem) milczą prawa etym. Cicero, Pro Milone, 4,

3 lex iniusta/iniustissima non est lex - ustawa niesłuszna/ najbardziej niesłuszna nie jest ustawą Św. Augustyn, Św. Tomasz z Akwinu Formuła Gustawa Radbrucha 1946 r. - Gesetzliches Unrecht und übergesetzliches Recht - Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo tłum. J. Zajadło) - Jeśli ustawa narusza elementarne poczucie sprawiedliwości - Jeśli ustwaodawca świadomie dąży do niesprawiedliwości, wówczas jego postanowienia nie zasługują na miano prawa M. Szyszkowska, Zarys filozofii prawa. Białystok 2000, s ; J. Zajadło, Formuła Radbrucha. Filozofia prawa na granicy pozytywizmu prawniczego i prawa natury, Gdańsk 2001

4 lex iniusta/iniustissima non est lex - ustawa niesłuszna/ najbardziej niesłuszna nie jest ustawą Świadome dążenie ustawodawcy do marginalizacji instytucji prawnej/ organu ochrony prawnej wbrew aktom prawnym wyższego rzędu (np. Konstytucji) ex iniuria ius non oritur (z bezprawia nie powstaje prawo) konkurująca, zwłaszcza w doktrynie prawa międzynarodowego z maksymą ex factis ius oritur (prawo powstaje z faktów) DYSKUSYJNE Apices iuris non sunt iura sztuczki prawne to nie prawo (Ad. D ) spór o TK: art ust. 1 a 197 Konstytucji RP) L. L. Fuller, Moralność prawa, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1978 Wewnętrzna moralność prawa - niesprzeczność (lex superior derogat legi inferiori) - prawo nakłada obowiązki, które można spełnić J. Zajadło (red.), Łacińska terminologia prawnicza, Warszawa 2013 (drugie wydanie)

5 Pojęcia i zwroty lex Reguły dotyczące innych problemów interpretacji tekstów prawnych (prawa stanowionego) - benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur ustawy są właściwiej interpretowane, gdy zachowuje się ich ducha (D Celsus libro 29 digestorum) Publius Iuventius Celsus Titus Aufidius Hoenius Severianus II w. n.e. - Scire leges non hoc est verba larum tenere, sed vim ac potestatem Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania (D Celsus libro 26 digestorum) - In legibus magis simplicitas quam difficultas placet - W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość (I )

6 Pojęcia i zwroty lex Reguły dotyczące innych problemów interpretacji tekstów prawnych (prawa stanowionego) - consuetudo est optima legum interpres - Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa (D Paulus libro primo quaestionum: optima enim est legum interpres consuetudo) - ubi lex non distinquit, nec nos distinguere debemus = lege non distinguente nec nostrum est distinguere - tam, gdzie ustawa nie wprowadza rozróżnień nie powinniśmy my takich rozróżnień wprowadzać Glossa Pretium ad D : Gaius libro septimo ad edictum provinciale. De pretio vero soluto nihil exprimitur: unde potest coniectura capi, quasi nec sententia praetoris ea sit, ut requiratur, an solutum sit pretium (Nic nie mówi się natomiast o zapłacie ceny. Przypuszczalnie nie było wolą pretora, by badano, czy cena została zapłacona).

7 Ubi lex non distinguit nec noc distinguere debemus OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO VERICY TRSTENJAK przedstawiona w dniu 28 września 2010 r. Sprawa C 241/09 Fluxys SA przeciwko Commission de régulation de l électricité et du gaz (CREG) Według art. 1 ust. 1, odpowiednio, dyrektywy 2003/55 oraz rozporządzenia nr 1775/2005, oba te akty dotyczą transportu gazu. Zgodnie z art. 2 pkt 3 dyrektywy 2003/55 oraz z art. 2 rozporządzenia nr 1775/2005 transport gazu oznacza przesył gazu ziemnego siecią gazociągów wysokociśnieniowych z wyłączeniem sieci gazociągów kopalnianych, w celu dostarczenia go odbiorcom, ale nie oznacza dostaw. Definicja transportu gazu nie dokonuje zatem rozróżnienia pomiędzy wewnętrznym przesyłem gazu i transgranicznym przesyłem gazu. Zgodnie z zasadą ubi lex non distinguit, nec nos distinguere debemus przemawia to za porównywalnością działalności w zakresie przesyłania i w zakresie tranzytu. (...)

8 Clara non sunt interpretanda - nie dokonuje się wykładni tego, co jasne (POLSKA - krytykowana Maciej Zieliński: omnia sunt interpretanda. Zob. EJ%20ZIELI%C5%83SKI,%20MAREK%20ZIRK-SADOWSKI %20RPEiS% pdf) interpretatio cessat in claris- wykładnia kończy się wtedy, gdy osiągamy jasność (Petrus Paulus Parisius, Consilia II, Frankfurt a.m 1590, Cons. 6 nr 5, fol. 12.) ALE In dubio contra proferentem - wątpliwości tłumaczy się przeciwko autorowi wzorca umownego in ambiguitas contra stipulatorem - sformułowanie dwuznaczne rozumieć należy przeciw składającemu oświadczenie (zobowiązania umowne) Sygn. akt I CSK 211/11, WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z 27 stycznia 2012 r. Wątpliwości interpretacyjne, które nie dają się usunąć w drodze ogólnych dyrektyw wykładni oświadczeń woli, powinny być rozstrzygnięte na niekorzyść strony, która zredagowała tekst wywołujący te wątpliwości (in dubio contra proferentem) podobnie Wyrok SN z dnia 8 października 2004 r., V CK 670/03

9 Pojęcia i zwroty lex Zwroty określające przepisy ustawy z uwagi na sankcję ich naruszenia lex imperfecta ustawa niedoskonała (brak sankcji) lex minus quam perfecta ustawa mniej niż doskonała (opatrzona sankcją ale nie pozbawiająca ważności czynności) lex perfecta ustawa doskonała (sankcja nieważności) lex plus quam perfecta ustawa bardziej niż doskonała (sankcja nieważności i kara) Tituli ex corpore Ulpiani/ Epitome Ulpiani pr. 2 (III/IV w. n.e.): Minus quam perfecta lex est, quae vetat aliquid fieri, et si factum sit, non rescindit, sed poenam iniungit ei, qui contra legem fecit Ustawa mqp jest to ustawa, która zakazuje czegoś, ale jeśli zostało dokonane, nie czyni nieważnym ale nakłada karę.

10 Pojęcia i zwroty lex konkretny porządek prawny - Normy kolizyjne lex causae prawo właściwe w danej sprawie lex domicilii prawo miejsca zamieszkania lex fori prawo prawo miejsca siedzibysądu lex loci actus prawo miejsca dokonania czynności lex loci celebrationis prawo miejsca dokonania aktu uroczystego (ceremonii) lex loci contractus prawo miejsca, w którym została zawarta umowa lex patriae prawo ojczyste lex rei sitae prawo położenia rzeczy

11 Pojęcia i zwroty ius privatum Hereditas Bonum / bona Res corporales et incorporales Possessio Dominium Iura in re aliena Obligatio / obligationes

12 Pojęcia i zwroty ius privatum ( ) hominum causa omne ius constitutum sit -Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka D Hermogenianus libro primo iuris epitomarum (Aurelius Hermogenianus III/IV w. n.e.) Nawiązanie w art. 30 Konst. RP?: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

13 Paremia łacińska Nasciturus pro iam nato habetur quitiens de commodis eius agitur - dziecko poczęte uważa się za już narodzone, o ile chodzi o jego korzyści W ścisłym nawiązaniu do źródeł rzymskich - sformułowana w okresie średniowiecza wpływ prawa kanonicznego (termin nasciturus łacina średniowieczna) Titulus 1,5 De statu hominum D.1,5,7 (Paulus, libro singulari de portionibus, quae liberis damnatorum conceduntur) qui in utero est, perinde ac si in rebus humanis esset, custoditur, quoties de commodis ipsins partus quaeritur, quamquam alii, antequam nascatur, nequaquam prosit. Tytuł 1,5 o statusie człowieka D. 1,5,7 (Paulus, w Pojedynczej księdze o udziałach majątkowych które będą obciążały dzieci zasądzonego). To, które znajduje się w brzuchu matki jest chronione tak, jakby już było na świecie, gdy chodzi o jego korzyści, choćby z jego urodzenia nikt inny nie miał korzyści.

14 Nasciturus Zdolność prawna człowieka wolnego zaczynała się w momencie jego urodzenia ale dyskusyjne znaczenie aktu tollere liberos często w prawach feudalnych inne kryteria - krzyk dziecka, podniesienieuznanie przez ojca etc. Gdy chodziło o korzyści (D. 1,5,7: commoda) lub prawa (D. 50,16,231: ius) dziecka poczętego (nasciturus), zakładano fikcję wcześniejszego urodzenia - stąd uwzględniano przy dziedziczeniu dziecko urodzone dopiero po śmierci ojca, zwane pogrobowcem (postumus). W ścisłym nawiązaniu do źródeł rzymskich powstała jedna z najszerzej recypowanych paremii prawniczych, według której tego, kto ma się urodzić, uznaje się za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści (nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius quaeritur). Realizowana jest ona w różnej postaci we współczesnych ustawodawstwach w tym polskie prawo (dodatkowo odszkodowanie za szkody powstałe w okresie prenatalnym). Dla prawa rzymskiego nieistotny dylemat momentu wcielenia duszy rozważana od czasów starożytnych; najsilniejszy impuls chrześcijaństwo brak dogmatycznego uściślenia (moment poczęcia - stanowisko Kościoła katolickiego ustalone dopiero XIX w. a współczesna medycyna)

15 Paremia łacińska nasciturus pro iam nato habetur quitiens de commodis eius agitur Komentarz do art. 8 KC (red. A. Kidyba, Warszawa 2009). Syntetycznie rzecz ujmując, w doktrynie wyróżnić można cztery zasadnicze nurty zapatrywań na sytuację cywilnoprawną nienarodzonego jeszcze dziecka w świetle art.. 8 k.c. Zdaniem jednych nie ma ono zdolności prawnej, zdaniem drugich ma ono tę zdolność jeszcze przed urodzeniem, lecz pod warunkiem rozwiązującym martwego urodzenia, z kolei trzecia, najbardziej liczna grupa badaczy, opowiada się za konstrukcją zdolności pod warunkiem zawieszającym żywego urodzenia, a ostatnia wreszcie czwarta koncepcja opowiada się za pełną zdolnością prawną nasciturusa. Trzy pierwsze grupy poglądów występowały przed nowelizacją z 1993 r., a dla wszystkich badaczy wspólne były dwa elementy: po pierwsze, nikt nie utrzymywał, że nasciturus ma pełną zdolność prawną, ale z drugiej strony nie kwestionowano zasady Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur, przyjmującej życzliwie dla dziecka poczętego, że po urodzeniu nabywa ono należne mu korzyści powstałe jeszcze przed tą chwilą, która stała się uznanym powszechnie minimalnym standardem ochrony nasciturusa. Dyskusyjna natomiast jest interpretacja charakteru implikacji, jakie ta zasada wywołuje. Art Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

16 Nasciturus Wyrok SN z dnia 26 września 1996 r. III ARN 40/96 Dziecko urodzone w czasie transportu do Polski z miejsca przymusowego pobytu matki na zesłaniu lub deportacji w b. Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, jest osobą represjonowaną ( ) Podobnie podzielić trzeba stanowisko, że pojęcie "osób" użyte w przytoczonym wyżej przepisie art. 4 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kombatantach, odnosi się także do dziecka poczętego, które urodziło się żywe (nasciturus). Podmiotowość nasciturusa ma charakter warunkowy, a jego sytuacja prawna jest zbieżna z sytuacją dziecka już urodzonego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1966 r., II PR 139/66, OSN 1966 poz. 158).

17 Pojęcia i zwroty ius quod ad personas pertinet Matrimonium putativum Matrimonium legitimum Martimonium = coniux / maritus / vir + coniux / marita / uxor

18 Pojęcia i zwroty ius quod ad personas pertinet Parentes / genitores ascendentes/ descendentes Cognatus, affinis, persona,» Mater / mater semper certa est Pater / pater est quem nuptiae demonstrat

19 Domniemanie ojcowstwa w prawie rzymskim? D Paulus libro quarto ad edictum (De in ius vocando - o wezwaniu do sądu) Quia semper certa est, etiam si volgo conceperit: pater vero is est, quem nuptiae demonstrant. (...) Ponieważ ta [tj. matka] zawsze jest pewna, nawet jeśli pocznie z nieprawego łoża; ojciec jest zaś to ten, na którego wskazuje małżeństwo. Wśród romanistów toczona jest stąd ożywiona dyskusja na temat znaczenia paremii w starożytności: 1. D rzekome 'domniemanie prawne' (praesumptio iuris) zdanie wystąpiło tylko raz w źródłach okresu klasycznego i nie jest dowodem istnienia domniemania ojcostwa w prawie klasycznym związek jedynie z De in ius vocando. Brak praesumptiones iuris w prawie rzymskim - ewentualnie dopiero w ramach kompilacji justyniańskiej 2. D dowód istnienia co najmniej elementów koncepcji domniemania ojcostwa w prawie rzymskim okresu klasycznego

20 Domniemanie ojcowstwa nawiązania w późniejszym prawie celem ustalenie ojcostwa (niepewność ojcostwa mężczyzny potwierdzenia ze strony współczesnej biologii) tylko na te dzieci, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego zakończenia naturalne doświadczenie oraz Hippokrates (ok p.n.e.) lekarz grecki, jeden z najwybitniejszych prekursorów współczesnej medycyny, obdarzony przydomkiem "ojca medycyny (przysięga Hippokratesa - Wbrew powszechnej opinii jej autorem nie był sam Hipokrates, lecz jego uczniowie, należący do kręgu pitagorejczyków (stąd między innymi niechęć do leczenia operacyjnego). Zaś samo sformułowanie podstawowych zasad etycznych zawodu lekarza wielu przypisuje Egipcjaninowi Imhotepowi - pierwszy architekt i lekarz znany z imienia z pisanych źródeł historycznych, twórcy m.in.. piramidy schodkowej Dżesera w Sakkarze z ok p.n.e).

21 Domniemanie ojcostwa w świetle nauk biologicznych Współcześni ludzie są potomkami osobników, którzy odnieśli sukces reprodukcyjny i pozostawili po sobie płodne potomstwo, czemu sprzyjało wykształcenie się u ludzi szeregu przystosowań korzystnych dla uzyskania sukcesu reprodukcyjnego, odmiennych dla kobiet i mężczyzn (psychologia ewolucyjna) - Ludzie dzielą z innymi ssakami niepewność co do ojcostwa podczas gdy pochodzenie dziecka od matki było do niedawna oczywiste; dodatkowo kobiecy cykl płodności charakteryzuje się ukrytą owulacją utrudniającą możliwość ustalenia okresu koncepcyjnego - Homo sapiens - należy do zaledwie 5 procent gatunków Mammalia, u których osobniki płci męskiej biorą aktywny udział w opiece i dbaniu o potomstwo do niedawna element kluczowy dla przeżycia i sukcesu życiowego (długotrwałe dzieciństwo)

22 W tym kontekście zrozumiałe staje się to, iż zdanie zanotowane przez Paulusa w D , z pewnością przy analizie problemu związanego z in ius vocatio (wezwania do sądu) odwołało się do kwestii powszechnie zrozumiałej, nie tylko przez Rzymian ale czytelnej w innych epokach. D w kontekście możliwości pozywania do sądu występowała w pismach autorów średniowiecznych - Ale już wówczas, prawdopodobnie przede wszystkim pod wpływem rozwoju refleksji nad zagadnieniem pokrewieństwa w średniowiecznym prawie kanonicznym - niezwykle ważnym także dla rodzimych praw zwyczajowych - oraz być może rozwoju konstrukcji praesumptio iuris, zdanie Paulusa stało się jednym z najważniejszych wkładów Rzymian w rozwoju reguł dotyczących domniemania ojcostwa. - W XVI w. na bazie powiedzenia Mater semper certa est... powstała nawet paremia Pater semper incertus (Ojciec jest zawsze niepewny).

23 Ius quod ad personas... I. 1.2 Ius naturale es quod natura omnia animalia docuit ( ) hinc descendit maris atque feminae coniunctio quam nos matrimonium apellamus (...) Prawo naturalne jest to, czego natura nauczyła wszystkie istoty żywe ( ) Stąd wywodzi się związek mężczyzny z kobietą, który my nazywamy małżeństwem (...) słowo matrimonium definiuje główną funkcję małżeństwa dla Rzymian (od mater matka)- prokreacja; celem małżeństwa posiadanie legalnych potomków a Państwo nowych obywateli Związki jednopłciowe legalne nieznane 'homoseksualne' (terminologia XIX w.!) praktyki ale nie tak powszechne jak wśród starożytnych Greków

24 The prevalence of homosexuality is constant in every human community. Permanently exhibits homosexual behaviour about 2-7% of people, and homosexuality declares about 1.4% of women and 2.8% of men. Also, a lot of people declaring their heterosexuality, show in different periods of their life the bisexual behaviour.

25 Ius privatum Persona Res Hereditas Obligatio/obli gationes Bonum/Bona Res Corporales/ Res Incorporales Possessio Dominium Iura in re aliena

26 Pojęcia i zwroty obligatio Obligatio est vinculum iuris, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iuria- zobowiązanie jest węzłem prawnym, który który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa (I pr. ) Creditor debitor Obligatio ex contractu / obligatio ex delicto Obligatio quasi ex contractu / obligatio quasi ex delicto Brak zasady pacta sunt servanda w prawie rzymskim okresu starożytności obligatio ex lege obligatio naturalis / obligatio civilis obligatio in solidum (Solidarność niewłaściwa - po stronie zobowiązanej występuje kilku dłużników, z których każdy może spełnić świadczenie co uwalnia pozostałych) / obligatio pro rata (zobowiązanie podzielone na części reguła w prawie rzymskim)

27 WYROK Dnia 15 marca 2012 r. Sąd Najwyższy o uchylenie wyroku sądu polubownego, Nie można podzielić twierdzenia pozwanego, że zasady odpowiedzialności cywilnej za wyrządzenie szkody nie należą do podstawowych zasad porządku prawnego w Polsce. Na gruncie prawa cywilnego, a więc w stosunkach prywatnoprawnych, w których na skutek rozmaitych zdarzeń, zwłaszcza działań niebezpiecznych, wynikających z działalności gospodarczej, ruchu pojazdów, a także z czynności prawnych, powstawanie szkód ma rozmiary powszechne i wymaga regulacji prawnych, gwarantujących odpowiedzialność odszkodowawczą. Przepisy w tym zakresie należą do podstawowych norm prawa zobowiązań i w ramach odpowiedzialności ex delicto i ex contractu mogą zostać uznane za tworzące jedne z podstawowych zasad porządku prawnego w państwie. Innymi słowy, jeżeli ktokolwiek doznaje szkody i są spełnione przesłanki odpowiedzialności w ramach któregoś z reżimów odpowiedzialności cywilnej, to w granicach przewidzianych prawem (art i 2 k.c.)

28 Wyrok z dnia 30 marca 2011 r., III CSK 165/10 Po uprawomocnieniu się wyroku wstępnego podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia jest bezskuteczne. Odstąpiono wtedy m.in. od zasady uwzględniania przedawnienia z urzędu, powracając do zawartej w kodeksie zobowiązań klasycznej koncepcji prawa uchylania się dłużnika od spełnienia świadczenia po upływie określonego czasu; jego wykonanie nadawało zobowiązaniu charakter obligatio naturalis. Kodeks zobowiązań wprost zakazywał sądowi uwzględnienia przedawnienia z urzędu (art k.z.).

29 Pojęcia i zwroty causa (przyczyna prawna) to cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli. Causa obligandi vel acquirendi - celem jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia Causa solvendi składający oświadczenie zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego (zwrot pożyczki). Causa donandi składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta (darowizna). iusta causa traditionis iusta causa possidendi ale causa criminalis causa civilis

30 Sygn. akt II CSK 546/11 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Dnia 24 maja 2012 r. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2005 r. II CSK 592/04 (OSP 2006/3/36), wydanym na tle art pr. upadł., celem spełnienia świadczenia jest zwolnienie się z zobowiązania (causa solvendi), co przy odwołaniu się do konstrukcji czynności kauzalnych, charakteryzuję tę czynność jako odpłatną.

31 Sygn. akt IV CSK 344/10 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Dnia 17 marca 2011 r. Skoncentrowanie się przez Sąd Apelacyjny jedynie na postaci nienależnego świadczenia objętej kondykcją indebiti, doprowadziło ten Sąd do naruszenia art. 410 k.c. przez przyjęcie, że inne niż uzyskanie od pozwanej świadczenia z umowy zobowiązującej motywy postępowania skarżącego, nie mają żadnego znaczenia dla zasadności zgłoszonego roszczenia. Tymczasem, z perspektywy condictio causa data causa non secuta są istotne inne motywy, niż te mieszczące się w ramach causa solvendi czy causa obligandi vel acquirendi.

32 Culpa in custodiendo Culpa in eligendo Pojęcia i zwroty culpa culpa neglegentia dolus Culpa lata Culpa levis Culpa in concreto Culpa in abstracto Culpa in contrahendo dolus premeditatus dolus repentinus dolus subsequens dolus directus dolus coloratus dolus evetualis

33 Pojęcia i zwroty Volenti non fit iniuria - Chcącemu nie dzieje się krzywda (D : Ulpianus libro 56 ad edictum ( ) quia nulla iniuria est, quae in volentem fiat. Działanie za zgodą pokrzywdzonego prawo karne okoliczności wyłączające bezprawność (XIX w. - najpierw obrona konieczna) Kontratyp (W. Wolter) zachowanie wypełniające znamiona czynu zabronionego nadal jest czynem zabronionym, ale nie jest przestępstwem. Innymi słowy uchyla on karną bezprawność czynu. Kontratyp określony w przepisach prawa karnego nie musi uchylać bezprawności czynu w innych gałęziach prawa.

34 OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO ELEANOR SHARPSTON przedstawiona w dniu 26 października 2006 r. Urząd Harmonizacji w ramach Rynku Wewnętrznego(znaki towarowe i wzory) (OHIM) przeciwko Kaul GmbH Jednakże odstępstwo od powyższej zasady usprawiedliwione jest w sytuacji, w której osoba uprawniona z patentu wyrazi zgodę na rozważenie nowej podstawy sprzeciwu: volenti non fit iniuria. W pewnych sytuacjach rozpoznanie takiej podstawy w scentralizowanym postępowaniu przed EUP może nawet leżeć w interesie tej osoby. Oczywiste jest jednak, że podstawę taką może przywołać wyłącznie izba odwoławcza, a jeżeli przywoła ją strona wnosząca sprzeciw, to winna zostać dopuszczona w postępowaniu, tylko o ile zostanie prima facie uznana przez tę izbę za mającą bardzo istotne znaczenie dla sprawy. Jeżeli dopuszcza się nową podstawę sprzeciwu, to biorąc pod uwagę wyżej wskazany cel postępowania odwoławczego, sprawę należy przekazać do dalszego rozpoznania przez organ pierwszej instancji, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne powody. Można w tym miejscu dodać, że jeśli osoba uprawniona z patentu nie wyrazi zgody na uzupełnienie sprzeciwu o nową podstawę, to podstawa ta nie może być rozważana merytorycznie w decyzji izby odwoławczej. Decyzja taka może zawierać jedynie wzmiankę o poruszeniu takiej kwestii

35 Pojęcia i zwroty Casus fortuitus/ casus mixtus Casus a nullo praestantur Casus sentit dominus

36 Pojęcia i zwroty Vis maior Vis Vis absoluta

37 Ulpian, księga trzydziesta druga komentarza do edyktu (D.19,2,15,2) Gdy wystąpiła nawałnica o katastrofalnej sile, to zobaczmy, czy wydzierżawiający powinien odpowiadać za cokolwiek wobec dzierżawcy. Servius mówi, że właściciel powinien odpowiadać wobec dzierżawcy [za następstwa] siły, której nie można się przeciwstawić, jak na przykład: powódź, sójki, szpaki i to, co podobnie występuje, albo wkroczenie wroga. Ale jeśli wada wynika z samej rzeczy, to szkodę ponosi dzierżawca. Na przykład: jeśli wino skwaśnieje, gdy plony zostaną zniszczone przez robaki lub chwasty. Lecz jeśli osunięcie ziemi spowodowałoby utratę całości plonów, szkoda nie powinna obciążać dzierżawcy i nie powinien być zobowiązany do zapłaty czynszu powyżej wartości utraconych nasion. Jeśli susza zniszczy zbiór oliwek, albo to zdarzyłoby się z powodu nadzwyczajnego działania słońca, szkodę ponosi właściciel. Gdy nie zdarzyło się nic nadzwyczajnego, szkodę ponosi dzierżawca. To samo można powiedzieć [w przypadku], gdy przechodzące oddziały wojskowe coś zabiorą. Lecz jeśli trzęsienie ziemi tak zniszczy grunt, że ten już nie istnieje, szkoda obciąża właściciela. Stąd jest on zobowiązany wydać dzierżawcy grunt, aby ten mógł uzyskiwać pożytki.

38 Sygn. akt I PK 88/11 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Dnia 12 stycznia 2012 r... Na gruncie prawa cywilnego pojęcie siły wyższej ujmowane jest obiektywnie, co oznacza, że siłę wyższą odróżnia się od zwykłego przypadku (casus) tym, że chodzi tu o zdarzenie nadzwyczajne, zewnętrzne i niemożliwe do zapobieżenia (vis cui humana infirmitas resistere non potest [siła, której ludzka słabość nie może się oprzeć]). W prawie pracy przyjęte jest takie samo rozumienie siły wyższej Parafraza D (De obligationibus et actionibus)1.4 Gaius libro secundo aureorum: Et ille quidem qui mutuum accepit, si quolibet casu quod accepit amiserit, nihilo minus obligatus permanet: is vero qui utendum accepit, si maiore casu, cui humana infirmitas resistere non potest, veluti incendio ruina naufragio, rem quam accepit amiserit, securus est. Alias tamen exactissimam diligentiam custodiendae rei praestare compellitur, nec sufficit ei eandem diligentiam adhibere, quam suis rebus adhibet, si alius diligentior custodire poterit. Sed et in maioribus casibus, si culpa eius interveniat, tenetur, veluti si quasi amicos ad cenam invitaturus argentum, quod in eam rem utendum acceperit, peregre proficiscens secum portare voluerit et id aut naufragio aut

39 Wieloznaczność terminu casus OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO M. POIARESA MADURA przedstawiona w dniu 29 czerwca 2004 r. Sprawa C 181/03 P Albert Nardone przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich Obecna sprawa ma więc dwojaki charakter. Trzeba będzie bowiem wypowiedzieć się jednocześnie co do wykładni orzecznictwa Trybunału i co do zastosowania przepisów regulaminu w szczególnych okolicznościach, jakie legły u podstaw niniejszego sporu. Zawiłość sprawy polega na tym, że ani orzecznictwo, ani regulamin nie były tworzone z myślą o zastosowaniu ich w podobnych okolicznościach(7). (7) D. 1,3,10 Iulianus 59 dig.: Neque leges neque senatus consulta ita scribi possunt, ut omnes casus qui quandoque inciderint comprehendantur, sed sufficit ea quae plerumque accidunt contineri. Ani ustawy, ani uchwały senatu nie mogą być pisane tak, aby obejmowały wszystkie przypadki, które mogą się zdarzyć, lecz wystarczy, że zawierają te, które zdarzają się najczęściej.

40 Pojęcia i zwroty periculum Periculum locatoris Periculum debitoris Periculum in mora

41 Pojęcia i zwroty Lucrum cessans Damnum emergens Damnum/ Damnum compensare

42 Pojęcia i zwroty solutio Datio in solutum res ; tempus, locum

43 Sygn. akt I CSK 10/10 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Dnia 2 grudnia 2010 r. strony przewidziały w umowie możliwość zawarcia porozumienia modyfikacyjnego", odwołującego się do art. 453 k.c. Rozumieć przez nie należy, że stronom mogło chodzić o zastosowanie konstrukcji prawnej datio in solutum

44 Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) jest zobowiązaniem, którego wykonanie polega na tym, że dłużnik (debitor) może spełnić jedno z kilku alternatywnych świadczeń (solutio). Zasadniczo wybór świadczenia należy do dłużnika. Może on dokonać wyboru przez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie albo też po prostu spełniając dane świadczenie. Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) polega na tym, że dłużnik (debitor) może zwolnić się od swojego zobowiązania, spełniając inne świadczenie. Upoważnienie przemienne powstaje z umowy lub w przypadkach przewidzianych szczególnymi przepisami prawnymi.

45 Pojęcia i zwroty 1. mora debitoris = mora solvendi 1.1. interpellatio - wezwanie/ mora ex rei fit - z treści umowy wynika, kiedy dane świadczenie ma być wykonane i automatycznie jeśli nie zostanie wykonane to bez wezwania ma miejsce zwłoka 1.2. fur semper moram facere videtur - Złodziej postrzegany jest zawsze jako będący w zwłoce ad. D Tryphoninus libro 15 disputationum (De condictione furtiva - o skardze [z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia] z powodu rzeczy skradzionej): Licet fur paratus fuerit excipere condictionem et per me steterit, dum in rebus humanis res fuerat, condicere eam, postea autem perempta est, tamen durare condictionem veteres voluerunt, quia videtur, qui primo invito domino rem contrectaverit, semper in restituenda ea, quam nec debuit auferre, moram facere perpetuatio obligationis dosł. Uwiecznienie zobowiązania - Przeniesienie ryzyka 2.Mora creditoris = mora accipienti

46 Pojęcia i zwroty ważność umowy Utile per inutile non vitiatur to, co jest skuteczne, nie doznaje uszczerbku ze strony tego, co jest nieskuteczne. Dotyczy problemu częściowej nieważności czynności prawnej. Częściowa nieważność czynności nie powoduje całkowitej nieważności te czynności. Accursius ( ) glossa non tenere ad. D (De legatis et fideicommissis) Maecenatus libro primo fideicommissorum: Si ita fuerit fideicommissum relictum: "ad quemcumque ex testamento meo vel ab intestato" vel ita: "ad quemcumque quoquo iure bona mea perveniant": hac oratione et eius, qui postea natus erit inve familiam venerit et eius, qui postea cognatus esse coeperit, fidei commissum videtur: eius quoque, quae nondum nupta erit, sed postea eo casu, quo ex edicto ad uxorem bona mariti intestati solent pertinere. ale Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere - To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu - D Paulus libro octavo ad Sabinum

47 Pojęcia i zwroty ważność umowy Ratihabitio (enim) mandato comparatur potwierdzenie równa się zleceniu D Ulpianus libro 30 ad Sabinum (De solutionibus et liberationibus - o wykonanich i zwolnieniach z zobowiązania): Sed et si non vero procuratori solvam, ratum autem habeat dominus quod solutum est, liberatio contingit: rati enim habitio mandato comparatur.

48 Pojęcia i zwroty contractus Contractus ab initio voluntatis est, ex post facto necessitatis - Zawarcie kontraktu jest dobrowolne, lecz wykonanie przymusowe C Imperatores Diocletianus, Maximianus. Sicut initio libera potestas unicuique est habendi vel non habendi contractus, ita renuntiare semel constitutae obligationi adversario non consentiente minime potest.[ ] (a. 293) Contractus bilateralis - contractus multilateralis Contractus innominatus brak zaskarżalności w prawie rzymskim (nie obowiazywała zasada pacta sunt servanda) Contractus vitalitus (aż do śmierci jednej ze stron)

49 Pojęcia i zwroty contractus Essentialia contractus - przedmiotowo istotne składniki treści kontraktu Np. Emptio-venditio: consensus, merx, pretium Naturalia contractus - przedmiotowo nieistotne składniki treści kontraktu, powinny się znaleźć w jej treści, jednakże jeśli strony ich do tej treści nie włączą; czynność jest ważna, a brakujące elementy można ustalić na podstawie np. zasad współżycia społecznego, innych przepisów, zwyczajów (np. ustalenie miejsca wykonania umowy Accidentalia contractus nie wpływają na istotę kontraktu (np. na to, czy daną umowę uznamy za umowę sprzedaży czy najmu), jednakże mocą woli stron zostały podniesione do rangi istotnych (np. termin, warunek, polecenie).

50 Paremia łacińska pacta sunt servanda umów należy dotrzymywać D.2,14,7,7 (Ulpian libro IV ad edictum) Ait praetor: Pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversus leges plebis scita senatus consulta dectreta edicta principium, neque quo fraus cui eorum fiat, facta erunt, servabo. D.2,14,7,7 (Ulpian, księga IV komentarza do edyktu) Pretor powiada: będę chronił nieformalne porozumienia które nie są podstępne, ani nie są sprzeczne z ustawami, plebiscytami, uchwałami senatu, wyrokami lub edyktami cesarza i które nie zmierzają do ich obejścia. Kanonistyka pojęcie grzechu; Hugo Grotius ( ) O prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis) z 1625 r. - początkowo na gruncie prawa międzynarodowego publicznego ale Już w XI w. - prawnicy bizantyńscy Meditatio de nudiis pactis

51 Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale di Genova (Włochy) w dniu 21 października 2011 r. -Mattia Manzi, Compagnia Naviera Orchestra przeciwko Capitaneria di Porto di Genova (Sprawa C-537/11) Przepis art. 4a dyrektywy 1999/32/WE2 zmienionego dyrektywą 2005/33/WE należy dokonywać - z poszanowaniem międzynarodowej zasady dobrej wiary i zasady lojalnej współpracy między Wspólnotą a państwami członkowskimi bo w innym przypadku ( ) jest bezprawny ze względu na sprzeczność z ogólną zasadą prawa międzynarodowego pacta sunt servanda oraz z zasadą lojalnej współpracy między Wspólnotą a państwami członkowskimi, ponieważ wymusza na państwach członkowskich, które przystąpiły do załącznika VI i ratyfikowały go, uchybienie zobowiązaniom przyjętym przez nie w stosunku do innych państw będących stronami załącznika VI konwencji MARPOL 73/78

52 J. Haidt, Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, tłum. A. Nowak-Młynikowska, Sopot 2014 (oryg. The Righteous Mind. Why Good People Are Divided by Politics and Religion, New York 2012 poczucie sprawiedliwości jest jednym z kilku wrodzonych filarów moralności na których opiera się myślenie moralne u ludzi Moral Foundations Theory - potrzeba bycia fair jest w ogóle podstawą idei sprawiedliwości

53 Pojęcia i zwroty contractus Rebus sic stantibus [omnis contractus intellegitur] dosł. ponieważ sprawy przybrały taki obrót - każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach św. Tomasz z Akwinu ( ) Summa theologiae(theologica) 2, 2, 110, 3 rat. 5 Seneca (Lucius Annaeus Seneca (4 BC 65 AD) De beneficiis 4, 34, 3-4, 35

54 Pojęcia i zwroty contractus Impossibilium nulla obligatio est - Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe D. 50, 17, 185 Celsus libro octavo digestorum tradycja romanistyczna OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO NIILA JÄÄSKINENA przedstawiona w dniu 21 marca 2013 r. Sprawa C 241/11 Komisja Europejska przeciwko Republice Czeskiej Jednakże, uwzględniając zasadę impossibilium nulla obligatio est, Trybunał w ramach oceny wagi naruszenia do celów ewentualnego nałożenia kar pieniężnych może uwzględnić rzeczywiste trudności, jakich państwo członkowskie może doświadczać w procesie wykonania wyroku na mocy art. 258 TFUE. (...)

55 Ex maleficio non oritur contractus - Kontrakt nie rodzi się z czynu bezprawnego Wyprowadzona na podstawie D Gaius libro decimo ad edictum provinciale (De contrahenda emptione et de pactis inter emptorem et venditorem compositis et quae res venire non possunt - o kontrakcie kupna, umowach zawartych między kupującym i sprzedającym i o rzeczach, które nie mogą być zbywane):si quis amico peregre eunti mandaverit, ut fugitivum suum quaerat et si invenerit vendat, nec ipse contra senatus consultum committit, quia non vendidit, neque amicus eius, quia praesentem vendit: emptor quoque, qui praesentem emit, recte negotium gerere intellegitur. i D Gaius libro primo de verborum obligationibus (De fideiussoribus et mandatoribus - o poręczycielach i dajacych zlecenia): Id quod volgo dictum est maleficiorum fideiussorem accipi non posse non sic intellegi debet, ut in poenam furti is, cui furtum factum est, fideiussorem accipere non possit (nam poenas ob maleficia solvi magna ratio suadet), sed ita potius, ut qui cum alio cum quo furtum admisit, in partem, quam ex furto sibi restitui desiderat, fideiussorem obligare non possit, et qui alieno hortatu ad furtum faciendum provectus est, ne in furti poena ab eo qui hortatus est fideiussorem accipere possit. In quibus casibus illa ratio impedit fideiussorem obligari, quia scilicet in nullam rationem adhibetur fideiussor, cum flagitiosae rei societas coita nullam vim habet

56 Pojęcia i zwroty contractus Contractus stricti iuris Contractus bonae fidei

57 Pojęcia i zwroty bona fides bona fides - mala fides venire contra factum proprium (nemini licet) - nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów Azo (?- 1230) Brocardica sive generalia iuris, 10,28: venire contra proprium factum nulli conceditur na podstawie D.1,7,25pr. (Paulus, lib. 5 opinionum; De adoptionibus et emancipationibus et aliis modis quibus potestas solvitur - o adopcjach i emancypacjach oraz innych sposobach wyjścia spod władzy [ojcowskiej]: Post mortem filiae suae, quae ut mater familias quasi iure emancipata vixerat et testamento scriptis heredibus decessit, adversus factum suum, quasi non iure eam nec praesentibus testibus emancipasset, pater movere controversiam prohibetur. = tu patere legem quam fecisti - powinieneś przestrzegać prawa, które uczyniłeś

58 Pojęcia i zwroty bona fides turpitudinem suam allegans nemo audiatur - Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany (ad C a. 223): Si creditoribus satisfactum fuerit, ancillae, quae pignori obligatae a debitore manumissae erant, liberae fiunt. Nam ipse manumissor si fraudem se fecisse creditoribus, ut revocet libertates, audeat dicere, audiri non debet nec heredes eius dolo facit qui petit quod redditurus est - Działa podstępnie ten, kto żąda tego, co będzie musiał zwrócić (D.50,17,173,3 Paulus libro sexto ad Plautium)

59 Pojęcia i zwroty Interpretacja umów: in conventionibus contrahentium voluntas potius quam verba spectanda sunt - W umowach bardziej uwzględnia się zamiar stron, niż dosłowne brzmienie D Papinianus libro secundo responsorum - De verborum significatione. in ambiguitas contra stipulatorem- wątpliwości tłumaczy się na niekorzyść tego, kto złożył oświadczenie w sposób niejasny (Anonim) - D Celsus libro 26 digestorum: Cum quaeritur in stipulatione, quid acti sit, ambiguitas contra stipulatorem est (De rebus dubiis - o rzeczach wątpliwych). In contractibus tacite insunt, quae sunt moris et consuetudinis - w umowach zawierają się milcząco także wymagania wynikające z obyczajów i zwyczaju (ad. D Ulpianus libro primo ad edictum aedilium curulium - De aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris - o edykcie edylów i [o skargach] o odstąpienie od umowy i obniżenie ceny [z powodu wad fizycznych rzeczy sprzedanej]: Quia adsidua est duplae stipulatio, idcirco placuit etiam ex empto agi posse, si duplam venditor mancipii non caveat: ea enim, quae sunt moris et consuetudinis, in bonae fidei iudiciis debent venire.