Zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu i nara enie na œrodowiskowy dym tytoniowy kobiet ciê arnych bêd¹cych pod opiek¹ poradni dla kobiet na wsiach

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Alina KOWALSKA Magdalena ZAWADZKA Adam RZE NICKI Jan KRAKOWIAK Zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu i nara enie na œrodowiskowy dym tytoniowy kobiet ciê arnych bêd¹cych pod opiek¹ poradni dla kobiet na wsiach Behaviour concerning smoking tobacco and exposure to environmental tobacco smoke among pregnant women under the care of country health centres Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej Uniwersytet Medyczny w odzi Kierownik: Prof. dr hab. med. Wojciech Drygas Adres do korespondencji: Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu œrodowiskowy dym tytoniowy kobiety ciê arne wieœ Additional key words: smoking tobacco environmental tobacco smoke pregnant women countryside Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w odzi z funduszu statutowego Zak³adu Medycyny Spo³ecznej nr 503/ / Adres do korespondencji: Dr n. med. Alina Kowalska Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej Uniwersytet Medyczny w odzi ódÿ, ul. eligowskiego 7/9 Tel.: alina.kowalska@vp.pl Nastêpstwa zdrowotne palenia papierosów s¹ obecnie dobrze znane. Badania epidemiologiczne dowodz¹, e palenie tytoniu jest najwa niejsz¹, pojedyncz¹ a jednoczeœnie mo liw¹ do unikniêcia przyczyn¹ zgonów na œwiecie. Palenie papierosów w okresie rozrodczym stanowi powa ny czynnik ryzyka dla zdrowia matki i dziecka. Ponadto palenie tytoniu przez ciê arn¹ mo e powodowaæ odleg³e konsekwencje zdrowotne u jej dzieci. Celem pracy jest przedstawienie udzia³u kobiet pal¹cych papierosy oraz nara onych tytoniowego wœród pacjentek spodziewaj¹cych siê dziecka, bêd¹cych pod opiek¹ poradni dla kobiet na wsiach. Badanie prowadzono w okresie marzec - maj 2011 roku w 16 wybranych losowo poradniach dla kobiet na terenie gmin wiejskich województwa ³ódzkiego o najmniejszej liczbie ludnoœci. Pacjentki oczekuj¹ce na poradê proszono kolejno o wype³nienie kwestionariusza ankiety. W okresie prowadzonych badañ do poradni zg³osi³y siê 133 pacjentki spodziewaj¹ce siê dziecka: w tym 106 kobiet ciê arnych oraz 27 kobiet w celu potwierdzenia rozpoznania ci¹ y. Odpowiadaj¹c na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety 36 respondentek (27,1%) przyzna³o siê do palenia papierosów w okresie 6 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie lub d³u ej. Wœród pal¹cych w analizowanym okresie 25 kobiet by³o w ci¹ y a 11 pacjentek zg³osi³o siê w celu potwierdzenia ci¹ y. A 24 respondentki (18,0%) stwierdzi³y, e pali³y papierosy równie w okresie prowadzenia badania: w tym 15 kobiet ciê arnych i 9 kobiet spodziewaj¹cych siê ci¹ y. Na wdychanie œrodowiskowego dymu tytoniowego w domu by³y nara one 73 respondentki (54,9%). Du y udzia³ pal¹cych papierosy kobiet oczekuj¹cych na narodziny dziecka oraz niepokoj¹co du y odsetek respondentek nara- onych na wdychanie dymu tytoniowego w œrodowisku domowym wskazuje Health aftermath of smoking are very well known nowadays. Epidemiological research prove that smoking is individually the most important and at the same time the one most likely to be avoided cause of death in the world. Smoking in the breeding period is a serious risk factor both for the mother and a child. Apart from that, smoking during pregnancy may pose distant health consequences for a woman's children. The aim of the work is to present participation of women smoking cigarettes and exposed to inhaling environmental tobacco smoke among pregnant patients under the care of country health centres. The research was carried out between March and May 2011 in 16 randomly chosen health centres in the countryside of lodzkie voivodeship with the lowest number of population. Patients awaiting medical advice were asked to complete a questionnaire. During the time of research, 133 patients expecting a baby came to the health centre, including 106 pregnant women and 27 women seeking a pregnancy confirmation. While answering the questions included in the questionnaire, 36 respondents (27.1%) admitted to smoking in the period of 6 months or longer prior to the test. Among the smoking in the analyzed period, 25 women were pregnant and 11 patients were seeking a pregnancy confirmation. As many as 24 respondents (18.0%) stated they were smoking also during the time of test, including 15 pregnant women and 9 women expecting a pregnancy. 73 respondents (54.9%) were exposed to inhaling tobacco smoke at home. A high ratio of smoking women expecting a baby and a worryingly high ratio of those exposed to inhaling tobacco smoke at home, points to the necessity of undertaking actions directed at eliminating such an important factor as tobacco smoke. The time of pregnancy seems reasonable for introducing actions directed at strengthening 886 A. Kowalska i wsp.

2 na koniecznoœæ podjêcia dzia³añ ukierunkowanych na wyeliminowanie tak wa nego czynnika ryzyka jakim jest dym tytoniowy. Okres ci¹ y wydaje siê byæ odpowiednim do wdro enia dzia³añ ukierunkowanych na umacnianie zdrowia rozwijaj¹cej siê rodziny poprzez wskazywanie korzyœci p³yn¹cych z ycia w œrodowisku wolnym od dymu tytoniowego. the health of a family through pointing at benefits of living in environment free from tobacco smoke. Wstêp Nastêpstwa zdrowotne palenia papierosów s¹ obecnie dobrze znane, a badania epidemiologiczne dowodz¹, e palenie tytoniu jest najwa niejsz¹, pojedyncz¹, a jednoczeœnie mo liw¹ do unikniêcia przyczyn¹ zgonów na œwiecie. Palenie papierosów w okresie rozrodczym stanowi powa ny czynnik ryzyka dla zdrowia matki i dziecka [14,17,18]. Pocz¹wszy od koñca lat 50-tych wiele badañ epidemiologicznych potwierdzi- ³o, i palenie papierosów w czasie ci¹ y zwiêksza ryzyko wyst¹pienia powik³añ takich jak: przedwczesne pêkniêcie pêcherza p³odowego, przedwczesne oddzielenia siê ³o yska, ³o ysko przoduj¹ce, poronienia samoistne, porody przedwczesne, hipotrofia p³odu, zespó³ nag³ej œmierci niemowlêcia. Ponadto skutki palenia przez ciê arn¹ mog¹ mieæ odleg³e konsekwencje zdrowotne u jej dzieci, przyczyniaj¹c siê do zwiêkszonego ryzyka zachorowania na choroby alergiczne, infekcje dróg oddechowych, niektóre nowotwory oraz mog¹ negatywnie wp³ywaæ na rozwój neuro-behawioralny [9, 12]. Martin i Bracken stwierdzili, e nara enie ciê arnej na bierne palenie zmniejsza masê urodzeniow¹ noworodka o 24g, wed³ug Brooke'a, o oko³o 0,5%, natomiast Haddow oceni³, e dzieci matek nara onych na bierne inhalowanie dymu tytoniowego rodz¹ siê l ejsze œrednio o 107g [10,11]. Rozpowszechnienie palenia tytoniu ró ni siê miêdzy krajami. W wielu pañstwach wysokorozwiniêtych uda³o siê uzyskaæ tendencje spadkow¹, w innych natomiast zjawisko to narasta szczególnie w grupie m³odych kobiet. Z literatury wynika, e na rozpowszechnienie palenia maj¹ wp³yw czynniki socjodemograficzne, szczególnie wykszta³cenie oraz wiek kobiet ciê arnych. Te same czynniki maj¹ wp³yw na zmianê nawyku palenia w okresie ci¹ y. Badania epidemiologiczne wykaza³y, e znaczna czêœæ kobiet rezygnuje z palenia tytoniu w ci¹ y, ale ok. 67% z nich wraca do na³ogu w czasie pierwszych trzech miesiêcy po porodzie, a 90% w ci¹gu 6 miesiêcy po rozwi¹zaniu [15]. Celem pracy jest przedstawienie udzia- ³u kobiet pal¹cych papierosy oraz nara onych tytoniowego wœród pacjentek spodziewaj¹cych siê dziecka, bêd¹cych pod opiek¹ poradni dla kobiet na wsiach. Materia³ i metody Badanie prowadzono w okresie marzec - maj 2011 roku w 16 wybranych losowo Poradniach dla Kobiet na terenie gmin wiejskich województwa ³ódzkiego o najmniejszej liczbie ludnoœci. Pacjentki oczekuj¹ce na poradê proszono kolejno o wype³nienie kwestionariusza ankiety zawieraj¹cego 33 pytania dotycz¹ce problemu palenia tytoniu i nara enia na œrodowiskowy dym tytoniowy. W okresie prowadzonych badañ ankietowych do poradni zg³osi³y siê 133 pacjentki spodziewaj¹ce siê dziecka: w tym 106 kobiet ciê arnych oraz 27 kobiet w celu potwierdzenia rozpoznania ci¹ y. Zebrany materia³ opracowano statystycznie stosuj¹c metody opisowe oraz metody wnioskowania statystycznego. W przypadku analizowania ma³ych podgrup wskaÿniki przedstawiono w postaci frakcji (f), w pozosta³ych przypadkach wyra- ano je w procentach. Wyniki Wœród 133 respondentek, najwiêksz¹ grupê stanowi³y osoby w wieku lat (63 osoby, to jest 47,4%), a nastêpnie w wieku lat (40 osób, to jest 30,1%). Oznacza to, e 77,4% badanych (103 osoby) znajdowa³o siê w przedziale wieku lata (rycina 1). Wiêkszoœæ respondentek mia³a wykszta³cenie œrednie (69 osób, to jest 51,9%). Wykszta³ceniem podstawowym legitymowa³o siê 5,3% badanych (7 osób), a 12,0% (16 osób) odpowiedzia³o, e posiada wykszta³cenie wy sze ze stopniem magistra (rycina 2). Wœród pacjentek bior¹cych udzia³ w badaniu, 21,8% (29 osób) stanowi³y osoby samotne, a 78,2% (104 badane) by³o mê- atkami lub konkubinami. Wiêkszoœæ respondentek, to jest 63,2% (84 osoby) utrzymywa³o siê z pracy zawodowej, 22,5% (30 osób) by³o na utrzymaniu rodziny, a pozosta³e badane posiada³y inne Ÿród³a dochodu (rycina 3). Wœród 133 respondentek objêtych badaniem ankietowym, by³o 106 kobiet ciê arnych (79,7%) oraz 27 kobiet (20,3%), które do lekarza zg³osi³y siê w celu potwierdzenia samodzielnie rozpoznanej ci¹ y. Odpowiadaj¹c na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety, 36 respondentek (27,1%) przyzna³o siê do palenia papierosów w okresie 6 miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie ankietowe lub d³u ej (rycina 4). Wœród pal¹cych w wy ej wymienionym okresie, by³o 25 kobiet ciê arnych (f=0,69) oraz 11 pacjentek (f=0,31), które zg³osi³y siê w celu potwierdzenia ci¹ y. Do palenia papierosów w okresie prowadzenia badania ankietowego przyzna³y siê 24 respondentki, to jest 18,1% (rycina 5). Wœród aktualnie pal¹cych, 15 kobiet by³o w ci¹ y (f=0,63), a 9 kobiet (f=0,37) zg³osi³o siê do lekarza w celu potwierdzenia ci¹ y. W grupie 24 kobiet aktualnie pal¹cych, 5 respondentek (f=0,21) przyzna³o siê do wypalania w ci¹gu doby 5 do 10 sztuk papierosów, a 4 osoby stwierdzi³y, e wypalaj¹ powy ej 10 papierosów (rycina 6). Wœród 9 kobiet wypalaj¹cych w ci¹gu doby od 5 sztuk papierosów do powy ej 10 sztuk, 4 respondentki (f=0,44) by³y w ci¹ y, a 5 respondentek (f=0,56) zg³osi³o siê w celu potwierdzenia samodzielnie rozpoznanej ci¹ y. Wœród respondentek inhaluj¹cych dym tytoniowy w okresie badania, 5 osób (f=0,21) pali³o papierosy przez 10 lat lub d³u- ej - w tym jedna osoba pali³a d³u ej ni 20 lat, równie 5 osób (f=0,21) pali³o powy ej 5 lat, a sta palenia pozosta³ych kobiet by³ krótszy (rycina 7). Pacjentkom objêtym badaniami ankietowymi zadano równie pytanie dotycz¹ce nara enia na dym tytoniowy w œrodowisku domowym. Wœród 133 kobiet tylko 43,2% (60 osób) stwierdzi³o, e u nich w domu nikt nie opali papierosów. Ponad 10% ankietowanych (14 respondentek) zamieszkiwa³o z kilkoma osobami pal¹cymi tytoñ. Wœród 106 kobiet ciê arnych, 40,6% (43 kobiety) zamieszkiwa³o w domu wolnym od dymu tytoniowego, a wœród 27 kobiety, które do poradni zg³osi³y siê w celu potwierdzenia ci¹- y, 17 osób (f=0,63) nie musia³o wdychaæ œrodowiskowego dymu tytoniowego inhalowanego przez inne osoby (rycina 8). Omówienie W Polsce palenie tytoniu jest zjawiskiem powszechnym. Wed³ug danych pochodz¹cych z ogólnoœwiatowego badania sonda- owego GATS (Global Adult Tobacco Survey) przeprowadzonego równie w Polsce w latach w gospodarstwach domowych osób powy ej 15 roku ycia, wynika, e codziennie pali tytoñ 33,5% doros³ych mê czyzn (5,2 miliona) i 21% doros³ych kobiet (3,5 miliona). Ogó³em w okresie prowadzenia badañ pali³o papierosy okazjonalnie lub codziennie 30,3% doros³ych Polaków (9,8 miliona). Na wdychanie dymu tytoniowego w domu by³o nara onych 44,2% doros³ych (14,1 miliona). Z analiz epidemiologicznych wynika, e 52% kobiet jest nara- onych na bierne inhalowanie dymu tytoniowego w domu. Niewielki odsetek kobiet zaprzestaje palenia w okresie ci¹ y, a ograniczenie palenia deklaruje 50%. Czynnikiem, który sk³ania kobiety do niepalenia, jest obawa przed szkodliwym wp³ywem zwi¹zków chemicznych zawartych w dymie tytoniowym na ich potomstwo. Mimo du ej œwiadomoœci negatywnego wp³ywu palenia tytoniu na zdrowie, nie motywuje ona wiêkszoœci kobiet do zerwania z na³ogiem[6]. Z badañ przeprowadzonych w województwie ³ódzkim przez Hanke i wsp. najwiêkszy odsetek kobiet ciê arnych pal¹cych papierosy odnotowano na terenie odzi (19,7%). W innych miastach wynosi³ on 16,4%, a najni szy by³ na wsi - 12,4% [4]. Podobne wyniki uzyska³ Chazan i wsp. w badaniu przeprowadzonym w trzech gminach wiejskich w Polsce, w których odsetek kobiet ciê arnych pal¹cych papierosy wyniós³ 12,5% [3]. W badaniu przeprowadzonym przez Borkowskiego i wsp. palenie papierosów zadeklarowa³o 16,7% kobiet, a 14,4% stwierdzi- ³o, e pali³y w ostatnim roku poprzedzaj¹cym ci¹ ê. W badaniu bêd¹cym przedmiotem analizy w niniejszej pracy, 24% kobiet ciê arnych przyzna³o siê do palenia papierosów w okresie ostatnich szeœciu miesiêcy przed ci¹ ¹. Po przeprowadzeniu badañ w 2007 roku w odzi i Opocznie wœród

3 Rycina 1 Struktura badanych wg wieku. Structure of the surveyed according to their age. Rycina 2 Struktura badanych wg wykszta³cenia. Structure of the surveyed according to their education. Rycina 4 Zachowania respondentek dotycz¹ce palenia tytoniu w okresie sze ciu miesiêcy poprzedzaj¹cych badanie. Behaviour of female respondents concerning their smoking habits in the six months prior to the test. Rycina 3 Struktura badanych wg ród³a utrzymania. Structure of the surveyed according to their income source. Rycina 5 Zachowanie respondentek dotycz¹ce palenia tytoniu w okresie prowadzenia badania. Behaviour of female respondents concerning their smoking habits in the time of test. 888 Rycina 6 Struktura respondentek wg liczby wypalanych papierosów w ci¹gu doby Structure of female respondents according to the number of smoked cigarettes per day. A. Kowalska i wsp.

4 Rycina 7 Struktura respondentek pal¹cych w okresie prowadzenia badania wg liczby lat palenia. Structure of female respondents smoking during the time of test according to the number of smoking years. Rycina 8 Nara enie badanych tytoniowego w domu wg g³ównego celu wizyty w poradni. Exposing the surveyed to inhaling environmental tobacco smoke at home, according to the main aim of visit at the health centre. (Pytanie wielokrotnego wyboru - liczba udzielonych odpowiedzi jest wiêksza od liczby badanych). pacjentek poradni dla kobiet okaza³o siê, e 36,3% kobiet przyzna³o siê do palenia tytoniu [13]. Z piœmiennictwa wynika, e wœród kobiet, które kiedykolwiek pali³y, œrednia liczba wypalanych papierosów w ci¹gu doby wynosi³a 10,3 sztuki [1]. Wyniki badania w³asnego wykaza³y, e kobiety pal¹ce papierosy w okresie ci¹ y najczêœciej wypala³y do czterech papierosów w ci¹gu doby. Wed³ug Dejin-Karlsson i wsp. na kontynuowanie palenia papierosów w czasie ci¹- y ma wp³yw niski stan socjo-ekonomiczny ciê arnej, nieplanowana ci¹ a, brak wsparcia partnera jak równie m³ody wiek, niski poziom wykszta³cenia oraz ciê ka praca fizyczna [5]. W badaniu przeprowadzonym w ICZMP w odzi najliczniejsz¹ grupê pal¹cych stanowi³y ciê arne w wieku lat (f=0,35) oraz lat (f=0,35). Potwierdza to wiele wyników z wczeœniej przeprowadzonych badañ, wskazuj¹cych, e czêstoœæ palenia zmniejsza siê z wraz wiekiem ciê- arnych. Zaobserwowano równie, e najczêœciej pali³y kobiety z wykszta³ceniem podstawowym i œrednim. Wydaje siê, e tego typu zachowania wynikaj¹ z wiêkszej wiedzy i œwiadomoœci na temat skutków palenia tytoniu u osób z wy szym wykszta³ceniem [16]. Powa nym problemem jest równie nara enie kobiet ciê arnych na wdychanie dymu tytoniowego znajduj¹cego siê w œrodowisku. W czasie biernego palenia tytoniu dochodzi do wdychania oko³o 1/3 objêtoœci bocznego strumienia dymu tytoniowego [2]. Za znacz¹ce doniesienie o szkodliwoœci wp³ywu biernej ekspozycji kobiet ciê arnych na dym tytoniowy uwa a siê badania przeprowadzone przez Underwooda w 1967 roku. W badaniu przedstawiono dowody, e œrednia masa urodzeniowa noworodków, których ojcowie palili by³a ni sza o 42 g od noworodków, których oboje rodzice nie palili [21]. Badanie przeprowadzone w 1986 roku przez Rubin i wsp. dowiod³y istnienia zjawiska dawka-odpowiedÿ w przypadku biernej ekspozycji na dym tytoniowy [19]. Doniesienia te zosta³y potwierdzone przez Saito i wsp., który wykaza³ obni enie œredniej masy urodzeniowej cia³a o oko³o 33 g noworodków, których wy³¹cznie ojcowie palili przez ca³y okres ci¹ y, oraz o oko³o 100 g, gdy oboje rodzice palili, w porównaniu do masy noworodków rodziców niepal¹cych. Ponadto zauwa ono gwa³towny spadek masy cia³a noworodków w przypadku, gdy ojcowie wypalali 40 lub wiêcej papierosów w obecnoœci kobiety ciê arnej [20]. W badaniu przeprowadzonym przez Florek i wsp. w grupie 133 ciê arnych, 22,6% pali³o w czasie ci¹ y, natomiast oko³o 60% by³o nara- onych na bierne inhalowanie dymu tytoniowego [7]. Wyniki badania przeprowadzonego w województwie ³ódzkim przez Hanke i wsp. Wykaza³y, e 47,2% kobiet ciê arnych by³o nara onych przez co najmniej jedn¹ godzinê tytoniowego. W 55,1% przypadków ekspozycja mia³a miejsce w domu, 47,2% kobiet zadeklarowa³o palenie papierosów przez mê a lub partnera [6]. Ponadto w badaniu przeprowadzonym przez Gacek biern¹ ekspozycjê na dym tytoniowy zadeklarowa³o 50% ciê arnych w wieku lat i 56,5% w wieku lat [8]. Dostêpne wyniki wielu badañ dowodz¹, e kobieta w okresie rozrodczym powinna byæ wolna od na³ogu palenia papierosów oraz powinna unikaæ kontaktu ze œrodowiskowym dymem tytoniowym. adne uwarunkowania kulturowe czy spo³eczne nie powinny stanowiæ czynnika akceptuj¹cego palenie przez kobiety. Wnioski 1. Wysoki odsetek pal¹cych papierosy kobiet ciê arnych oraz du y udzia³ ciê arnych nara onych na wdychanie dymu tytoniowego w œrodowisku domowym wœród wszystkich kobiet oczekuj¹cych na urodzenie dziecka, wp³ynie negatywnie na p³ód oraz na zdrowie ich potomstwa. 2. Okres ci¹ y wydaje siê byæ odpowiednim do wdro enia dzia³añ ukierunkowanych na umacnianie zdrowia rozwijaj¹cej siê rodziny poprzez wskazywanie korzyœci p³yn¹cych z ycia w œrodowisku wolnym od dymu tytoniowego a tak e poprzez zapewnienie osobom pal¹cym niezbêdnej opieki lekarskiej i psychologicznej. 3. Istnieje potrzeba uaktywnienia dzia- ³añ lekarzy, po³o nych i pielêgniarek w poradniach dla kobiet, polegaj¹cych na uwzglêdnianiu problemu palenia tytoniu w czasie udzielanych porad. 4. Istnieje koniecznoœæ prowadzenia systematycznych wielokierunkowych badañ i analiz w celu umo liwienia oceny kierunku zachodz¹cych zmian w czêstoœci inhalowania dymu tytoniowego i nara enia na palenie bierne kobiet ciê arnych oraz kobiet planuj¹cych urodzenie dziecka w przysz³oœci. 889

5 Piœmiennictwo 1. Borkowski W., Mielniczuk H.: Uwarunkowania palenia papierosów i zmiany nawyków palenia u kobiet w czasie ci¹ y. Przegl. Epidemiol. 2005, 59, Brazowski J., Czerwionka-Szaflarska M.: Bierne palenie tytoniu - niedoceniony problem w populacji wieku rozwojowego. Pediatria Polska 2009, 84, Chazan B., Szymborski J., Zatoñski W. i wsp.: Ocena postaw kobiet w wieku rozrodczym wobec palenia tytoniu. Medycyna Wieku Rozwojowego 1997, 1, Cieœla B., Sudo³-Jednorowicz E.: Zdrowa rodzina - ochrona przed biernym paleniem. Zdrowie Publ. 2003, 113, Dejin-Karlsson W., Hanson B.S., Ostergren P.O. et al.: Psychosocial resources and persistent smoking in early pregnancy a population study of women in their first pregnancy in Sweden. J. Epidemiol. Community Health 1996, 50, Florek E., Piekoszewski W.: Leczenie uzale nienia od nikotyny u kobiet w ci¹ y. Ginekol. Prakt. 2008, 16, Florek E., Piekoszewski W., Rybakowski., Moczko J.: Using the questionnaire and cotinine concentration in urine for study smoking habit and exposure to ETS of pregnant women. Przegl. Lek. 2004, 61, Gacek M.: Niektóre zachowania zdrowotne oraz wybrane wskaÿniki stanu zdrowia grupy kobiet ciê arnych. Problemy Higieny i Epidemiologii 2010, 91, Gieruszczak-Bia³ek D., Korniszewski L.: U ywki stosowane przez matkê a wady wrodzone i rozwój dziecka. Klin. Pediat. 1996, 4, Hanke W., Kalinka J., Szymczak W.: Spo³ecznozawodowe czynniki ryzyka hipotrofii p³odu i porodu przedwczesnego. Med. Pracy 1995, XLVI, Kalinka J., Hanke W.: Rola palenia tytoniu jako czynnika ryzyka hipotrofii p³odu i porodu przedwczesnego. Przegl. Epidemiol. 1996, 50, Kielan-Gumna I., Feleszko W., Kulus M.: Czynniki ryzyka rozwoju alergii. Klin. Ped. 2007, 15, Kowalska A., Szymañski P., RzeŸnicki A., Stelmach W.: Zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet. Przegl. Lek. 2007, 64, 10, Lu Y., Tong S., Oldenburg B.: Determinants of smoking and cessation during and after pregnancy. Health Promotion International 2001, 16, Merritt T.A., Philips R., Armstrong S. et al.: When You Smoke Your Baby Smokes: Advancing Maternal and Child Health through an Academic to Improve Health of Mothers and their Infants. Przegl. Lek. 2010, 67, Nowakowska-G³¹b A., Nowakowska D., Wilczyñski J., Maniecka-Bry³a I.: Czynniki determinuj¹ce zaprzestanie palenia tytoniu przez kobiety ciê arne. Przegl. Lek. 2010, 67, Polañska K., Hanke W.: Palenie papierosów przez kobiety ciê arne a przebieg i wynik ci¹ y - przegl¹d badan epidemiologicznych. Przegl. Epidemiol. 2004, 58, Polañska K., Hanke W.: Palenie papierosów przez kobiety w ci¹ y a stan zdrowia dzieci - przegl¹d badañ epidemiologicznych. Przegl. Epidemiol. 2005, 59, Rubin D.H., Leventhal J.M., Krasilnikoff P.A. et al.: Effect of passive smoking on birth-weight. The Lancet 1986, 328, Saito R.: The smoking habits of pregnant women and their husbands, and the effect on their infants. Nippon Koshu Eisei Zasshi 1991, 38, Underwood P.B., Kesler K.F., O'lane J.M., Callagan D.A.: Parental Smoking Empirically Related to Pregnancy Outcome. Obstetrics & Gynecology 1967, 29, A. Kowalska i wsp.