oszpicin.pl Między wojnami

Transkrypt

1 Między wojnami Lata międzywojenne po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stanowiły okres najbardziej dynamicznego i wszechstronnego rozwoju społeczności żydowskiej Oświęcimia. Oświęcimska gmina żydowska podobnie jak w poprzednim okresie obejmowała swoim zasięgiem 45 miejscowości, a w roku 1921 liczyła 5904 członków, z czego w samym Oświęcimiu 4950 Żydów (40,6%). Miasto liczyło wówczas mieszkańców. W kolejnych latach liczby te wzrastały. Niektóre źródła podają, że w roku 1931 Oświęcim liczył już mieszkańców, nie podają jednak informacji, jak liczna była wówczas społeczność żydowska. Dane odnoszące się do roku 1939 podają rozbieżne liczby, mówiące o mieszkańców ogółem, w tym 8200 Żydów (58,6%). Inne podają natomiast jedynie 7000 Żydów. field name=miedzy_wojnami_01] Wraz ze wzrostem liczby ludności podniósł się stopień urbanizacji miasta, szczególnie w latach Oświęcim należał w tym względzie do najintensywniej rozwijających się miast regionu (zachodnia część województwa krakowskiego). Liczba budynków w roku 1921 wynosiła 481 a w roku 1931 już 638, dając tym samym wysoki, 33% wzrost. Na wspomnianą sytuację wpływało z pełnością stosunkowo dobre uprzemysłowienie, bliskość Śląska, dobre połączenia komunikacyjne, a także fakt, że Oświęcim w latach był miastem powiatowym. Aktywność społeczności żydowskiej wyrażała się poprzez niezwykle bogate życie społeczne, działalność dziesiątek stowarzyszeń dobroczynnych, religijnych, kulturalnych, klubów sportowych, synagog, szkół, jak również partii politycznych, reprezentujących różne odłamy i nurty żydowskiego życia. Żydzi oświęcimscy posiadali znaczącą reprezentację w wolnych zawodach, m.in.: wśród adwokatów, urzędników, lekarzy, ajentów ubezpieczeniowych. W większości byli to przedstawiciele postępowej inteligencji o poglądach syjonistycznych. Pozostała część wykazywała aktywność w drobnym handlu i usługach, a podstawę ich egzystencji stanowiły małe rodzinne przedsiębiorstwa. Przodowali oni w takich w takich dziedzinach jak np. handel towarami bławatnymi, artykułami spożywczymi, handel bydłem, końmi, drzewem, skórami, spirytualiami oraz obuwiem. Byli aktywni w usługach, takich jak: szewstwo, krawiectwo, wyszynk trunków i restauracje, zegarmistrzostwo, złotnictwo oraz krawiectwo. Ponadto w usługach przewozowych (dorożkarstwo, przejazdy omnibusami i automobilami). W roku 1925 Pinkus Weiss uruchomił stałe połączenie automobilowe z Katowicami. W tym samym roku powstała także firma Autobus spółka z. o.o., zajmująca się przewoźnictwem automobilowym i innymi środkami motorowymi osób i rzeczy. Jej założycielami byli: dr Maurycy Goldberg, znany działacz syjonistyczny z Oświęcimia, Stanisław Radwański, lekarz z Oświęcimia oraz Wincenty Stolarski, przemysłowiec z Brzezinki. We wspomnianym okresie Rada Miasta Oświęcimia wielokrotnie na wniosek Starostwa opiniowała pozytywnie cały szereg koncesji na wspomniane środki komunikacji, które w większości przypadków otrzymywali oświęcimscy Żydzi. Oświęcim posiadał także nieliczną, ale niezwykle prężną grupę żydowskich przemysłowców, a produkty takich firm jak Fabryka Jakóba Haberfelda, Agrochemia, Emil Kuźnicki, itp. były znane i cenione nie tylko w Polsce, ale także poza jej granicami. Żydowskie życie społeczno-polityczne rozgrywało się na kilku płaszczyznach. Główną była gmina wyznaniowa, ale także Rada Miejska. We władzach gminy dominującą rolę odgrywali przedstawiciele środowisk tradycyjnych (ortodoksi i chasydzi), reprezentanci najsilniejszej w Polsce partii ortodoksów Agudat Israel oraz zwolenników rozmaitych cadyków. W Oświęcimiu przeważali zwolennicy cadyków z Bobowej i Nowego Sącza, ale oprócz nich mieszkali i działali tu chasydzi, stronnicy cadyków m.in. z Radomska, Góry Kalwarii, Bełza, Chrzanowa, Bracławia i Komarna. Istotną rolę we władzach gminy żydowskiej, choć na mniejsza skalę, odgrywali syjoniści rozmaitych opcji (np. w reprezentant; ; 1931/1932 7; ). W okresie międzywojenny aktywnością i poparciem wyróżniali się: Ogólni Syjoniści, Mizrachi, Rewizjoniści, Hitachdut i Liga Pracującej Palestyny. Niesyjonistyczny i socjalistyczny bund Bund oraz żydowscy komuniści obecni byli na scenie lokalnej, jednak ich znaczenie i wpływy w Oświęcimiu były marginalne. Na czele oświęcimskiej gminy żydowskiej w latach zasiadali: Naftali Dawid Bochner, Rudolf Haberfeld, dwukrotnie Abraham Gross, Selig Kurz, Izak Schnitzer i Abraham Gross oraz Alfons Haberfeld, ostatni przed wybuchem II wojny światowej. field name=miedzy_wojnami_02] Ważną częścią życia żydowskiego w Oświęcimiu była ich działalność na forum miejskim, głównie w Radzie Miejskiej, gdzie od roku 1867 od kiedy mogli w niej zasiadać posiadali zawsze znacząca reprezentację. W okres międzywojenny wchodzili ze znaczącym bagażem doświadczeń i utrwaloną pozycją na lokalnej scenie politycznej. Podczas obrad wysuwała się na pierwszy plan kwestia szeroko pojętej dobroczynności, pomocy społecznej i rozmaitych akcji samopomocowych. Zarówno chrześcijańskie, jak i żydowskie stowarzyszenia oraz rozmaite organizacje (szczególnie dobroczynne) były w jednakowej wysokości subwencjonowane (pieniężnie lub materialnie) z budżetu miasta. W praktyce, jeśli dotacje otrzymywało stowarzyszenie katolickie, to w takiej samej wysokości subwencjonowano stowarzyszenie żydowskie i odwrotnie. Rada Miejska przyznawała wielokrotnie fundusze z kasy miejskiej na rzecz ubogich katolików, np. przed Świętami Wielkanocnymi i, page 1 / 5

2 jednocześnie, dla ubogich Żydów np. w latach , na zakup macy przed świętem Paschy. Rada Miejska przyznawała miesięczne lub tygodniowe zasiłki pieniężne, bądź wspomagała ubogich wydając im produkty żywnościowe i artykuły przemysłowe pierwszej potrzeby. W latach kryzysu ludności miasta pomagały także okoliczne kopalnie węgla. W lutym 1929 roku, wskutek interwencji starosty, gmina miasta Oświęcimia zakupiła dla biednych mieszkańców 4 wagony węgla, które rozdzielono po połowie pomiędzy ubogich katolików i żydów. Ponadto wśród ludności katolickiej rozdano chleb, słoninę i datki pieniężne. Pod koniec stycznia 1934 roku miała miejsce analogiczna sytuacja, kiedy to Kopalnia Państwowa w Brzeszczach przekazała 4 wagony węgla dla ubogich mieszkańców miasta. Zarząd Miasta solidarnie przydzielił 2 wagony dla ubogich katolików, a 2 przekazano gminie żydowskiej w Oświęcimiu do podziału pomiędzy ubogich Żydów. Za ten gest solidarności na forum Rady dziękował kopalni i zarządowi miasta jeden z radnych żydowskich, Abraham Gross. Cenną inicjatywą było uruchomienie w roku 1936 dwóch kuchni, katolickiej i żydowskiej, dożywiających biednych bezrobotnych. Na czele komitetu zajmującego się ich sprawami stanęli: burmistrz, dr Emil Golczewski i wiceburmistrz, dr Emil Reich. Fundusze niezbędne na prowadzenie kuchni, oprócz datków, pochodziły również z kasy miejskiej. Do grona wieloletnich i niezwykle zasłużonych dla rozwoju miasta radnych, należeli m.in.: Józef Natansohn, Józef Thieberg, Dawid Naftali Bochner, Józef Schönker, dr Iro Druks, Henoch Hennenberg, dr Emil Reich, dr Maurycy Goldberg, Juliusz Schmelz, Abraham Gross oraz dr Emil Reich, który w styczniu 1934 roku został wybrany jednogłośnie wiceburmistrzem Oświęcimia. Wspomniane osoby w dużej mierze odgrywały kluczowe role w gminie żydowskiej, a jednocześnie stanowiły znaczącą część miejskiej elity w ogóle. Rajcy żydowscy stanowili grupę równorzędną, niejednokrotnie zaś dominującą liczebnie, która na forum Rady, na równych prawach, współdecydowała i brała odpowiedzialność za losy miasta. Radni żydowscy w samorządzie miejskim Oświęcimia ( ) Rok Ilość radnych ogółem Ilość radnych żydowskich Procentowy udział Radnych żydowskich w składzie Rady 46,6% % % % ,3% page 2 / 5

3 Szczególnie istotną i delikatną kwestia były relacje pomiędzy obiema społecznościami miasta. W latach w Oświęcimiu miały miejsce zajścia o charakterze antyżydowskim. Najostrzejsze wystąpienia obserwowano w początkowym stadium formowania się państwowości polskiej. Kolejny, krytyczny moment to kryzys ekonomiczny lat trzydziestych, niejednokrotnie wyzwalający frustrację i niezadowolenie, które często kierowane były przeciwko ludności żydowskiej. W pierwszym okresie, w latach dochodziło w Oświęcimiu do pobić, napadów rabunkowych na kupców żydowskich i ich sklepy oraz bezprawnych konfiskat mienia i towarów. Zajścia o podobnym charakterze i podłożu miały miejsce także w okolicznych wioskach i miasteczkach (m.in. Kruki, Przeciszów, Polanka Wielka, Piotrowice, Spytkowice i Zator). Najtragiczniejszy czas w mieście zapoczątkowały wydarzenia z 4 i 5.IX.1918 roku, które w krakowskim Nowym Dzienniku na stronie tytułowej określono mianem afery oświęcimskiej. Wobec zaistniałej sytuacji miejscowa ludność żydowska, zaniepokojona biernością ówczesnych władz miejscowych, utworzyła na początku listopada 1918 roku wzorem podobnej struktury w Krakowie miejscowy oddział Żydowskiej Rady Narodowej, składającej się po 2 przedstawicieli: syjonistów, ortodoksów i socjalistów. Podczas jednego ze spotkań z władzami lokalnymi w listopadzie tegoż roku podobnie jak w innych miastach pojawił się z jej strony postulat zorganizowania regularnej milicji żydowskiej, na utworzenie której władze lokalne nie chciały pierwotnie wyrazić zgody. Po długotrwałych rozmowach prominentnych przedstawicieli społeczności żydowskiej z władzami, Żydzi uzyskali zgodę na utworzenie oddziału składającego się z 12 osób. Wydarzenia antysemickie w Oświęcimiu miały miejsce także w latach Zazwyczaj ograniczały się to do obelżywych napisów na murach miasta, jednak zdarzały się także pobicia i dewastacje, w tym wybijanie szyb w kilku oświęcimskich synagogach. Napięcia na tym polu starał page 3 / 5

4 się łagodzić ksiądz Jan Skarbek ( ) przyjaciel głównego rabina, Eljasza Bombach który odgrywał szczególnie pozytywną rolę w relacjach chrześcijańsko-żydowskich w Oświęcimiu. field name=miedzy_wojnami_03] Chrześcijanie i Żydzi podejmowali także wspólne działania o charakterze dobroczynnym, samopomocowym, edukacyjnym i patriotycznym. Zaznaczyli oni swoją obecność m.in. w Komitecie Straży Ogniowej, Powiatowym Zarządzie Polskich Związków Obrońców Ojczyzny w Oświęcimiu, Stowarzyszeniu Czerwonego Krzyża, Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Oświęcimiu, Komunalnej Kasie Oszczędności Miasta Oświęcimia. Niejednokrotnie byli także inicjatorami akcji charytatywnych. Jeszcze przed rokiem 1918 angażowali się w działalność na rzecz Legionów Piłsudskiego. Przedstawiciele lokalnych władz politycznych brali ponadto udział w przedsięwzięciach inicjowanych przez społeczność żydowską. Przykładem niech będzie ogólnopolska akcja z roku 1935, pod nazwą Jaar-Piłsudski, której celem było utworzenie lasu im. Józefa Piłsudskiego w Palestynie. W skład lokalnego komitetu honorowego wchodzili: Starosta powiatowy, dr Stanisław Alberti, burmistrz miasta, dr page 4 / 5

5 Emil Golczewski, ksiądz Jan Skarbek, dr Maurycy Goldberg, dwóch dyrektorów Firmy Emil Kuźnicki, Joachim Adler oraz Joachim Liebermann, także jako współwłaściciel oraz prezes gminy żydowskiej, Isak Schnitzer. page 5 / 5