POLSKA KOLĘDA RAPORT Z BADAŃ ISKK

Transkrypt

1 POLSKA KOLĘDA RAPORT Z BADAŃ ISKK Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC GRUDZIEŃ 2010

2 WSTĘP Kolęda, czyli odwiedziny duszpasterskie w domach jest specyficzną formą duszpasterstwa w Polsce. Jak to już z samej nazwy wynika kolęda łączy się bezpośrednio ze świętami Bożego Narodzenia. W tym radosnym okresie świętowania zaplanowany jest czas na przyjęcie w progach własnego domu przedstawiciela parafialnych duszpasterzy. To jest szczególna okoliczność społeczna, którą w socjologicznej perspektywie prowadzonych analiz warto zaakcentować. Chodzenie po kolędzie, czy przyjmowanie kolędy, jak to się zwykle w języku codziennym nazywa, oznacza sytuację społeczną, w której to instytucja w osobach swoich najbardziej umocowanych przedstawicieli: proboszcza, wikariuszy i ich asysty kościelnej odwiedza mieszkańców parafii, wysłuchuje, pochyla się nad ich problemami, organizuje domową liturgię podkreślając znaczenie sakralnego wymiaru domu, wspólnoty rodziny. Trudno znaleźć odpowiedniki takich praktyk społecznych w świecie świeckich instytucji. Zwykle instytucja oczekuje i wymaga, aby jej obywatele przychodzili do urzędu i na miejscu załatwiali swoje sprawy. Z kolędą jest dokładnie odmiennie: Kościół przychodzi do ludzi, do wytwornych apartamentów i do obskurnych melin, do ludzi bogatych i biednych, młodych i starych, praktykujących i religijnie obojętnych. Warto te aspekty praktykowania parafialnych więzi uczynić przedmiotem pogłębionych refleksji. Nie jest to przedmiotem tego opracowania, ale trudno w socjologicznej analizie uwarunkowań więzi z parafią całkowicie pominąć kulturowy fenomen nawiedzania przez instytucję domowego progu. Parafialne zwyczaje kolędowe bogato osadzone w polskiej tradycji kulturowej są współcześnie przedmiotem wielu dyskusji, niekiedy kontrowersji podważającej sens ich praktykowania. Zwykle w okolicach świąt Bożego Narodzenia, w mediach rozpoczynają się wielokierunkowe dyskusje nad polską kolędą. W niektórych kościołach lokalnych, np. na Górnym Śląsku kolęda zastąpiona została przez odwiedziny duszpasterskie, które rozpoczynają się z pierwszą niedzielą Adwentu. Szybko zmieniające się rytmy życia codziennego i świątecznego Polaków, wymuszone procesami gospodarczymi i stylami życia zawodowego, zwłaszcza w wielkomiejskich, a nawet i małomiasteczkowych środowiskach pracowniczych nie sprzyjają podtrzymywaniu tradycyjnych wzorów praktyk kolędowych. Niekiedy odnosi się wrażenie, że organizatorzy życia religijnego w 2

3 parafiach nie dostrzegają znaczenia istoty społecznych zmian umacniając przez to procesy sekularyzacji i laicyzacji, które i tak, odrębnym kanałem komunikacji społecznej, docierają do świadomości mieszkańców parafii. Mimo tych wszystkich nowych procesów społeczno-kulturowych kolęda wciąż jest traktowana w Polsce jako ważne doroczne wydarzenie życia religijnospołecznego w parafii i domu rodzinnym. Częstość przyjmowania kolędy przez Polaków Instytut Statystyki Kościoła bada na potrzeby raportów diecezjalnych. W niniejszym raporcie, w celu prezentacji zagadnień związanych z kolędą, zaprezentowane zostaną wyniki badań na temat kolędy z trzech diecezji. Dwie z nich to pod względem religijności przeciętne polskie diecezje: radomska (badanie w 2008) oraz bydgoska (2008). Dodatkowo zaprezentowane zostaną wyniki pochodzące z badań archidiecezji warszawskiej z 2006 roku. 3

4 CZY PAŃSTWO PRZYJMĄ KOLĘDĘ? W diecezji radomskiej, praktycznie wszyscy mieszkańcy biorą udział w praktykowaniu kolędy. Mniej niż 2% respondentów deklaruje, że nie przyjmuje kolędy, lub odmawia odpowiedzi na postawione pytanie. Tabela 1. Przyjmowanie kolędy w diecezji radomskiej (dane w %) Czy Pan(i) przyjmuje księdza z wizyta duszpasterską (po kolędzie)? Kobiety Mężczyźni 1. Tak, zawsze 92,0 89,7 2. Czasami 6,0 8,6 3. Nigdy 1,2 1,1 4. Brak odpowiedzi 0,8 0,6 W diecezji bydgoskiej ten odsetek jest nieco niższy. Zdecydowana większość badanych deklarowała, że przyjmuje księdza,,po kolędzie co roku (83,3%), co dziesiąty respondent przyjmuje go,,czasami (11,5%) i tylko co dwudziesty nie przyjmuje go,,nigdy (4,5%; brak odpowiedzi 0,7%). Reguła okazjonalnego przyjmowania kolędy częściej jest deklarowana przez mieszkańców miast niż mieszkańców wsi. Tabela 2. Przyjmowanie księdza po kolędzie w archidiecezji warszawskiej (w %) Czy Pan(i) przyjmuje księdza z wizytą duszpasterską (kolędą)? Ogółem Tak, zawsze Czasa mi Nigdy Brak odpowiedzi Ogółem 100,0 74,5 16,1 8,2 1,2 Płeć Kobiety 100,0 78,9 13,7 5,8 1,5 Mężczyźni 100,0 69,5 18,7 10,9 0,9 Zdecydowana większość ogółu mieszkańców Archidiecezji Warszawskiej przyjmuje księdza po kolędzie, przy czym ¾ czyni to zawsze, natomiast 16% niekiedy. Jedynie 8% ogółu badanych nie podejmuje u siebie kolędującego księdza parafialnego i są to relatywnie najczęściej osoby niewierzące (64,3% ogółu niewierzących), niepraktykujące (45,7%), osoby deklarujące obojętność wobec wiary (42,4%), małżonkowie mający tylko ślub cywilny (27,9%), osoby rozwiedzione (24,3%). Natomiast wśród osób, które zawsze przyjmują księdza po kolędzie, szczególnie wysokie odsetki mamy w takich kategoriach, jak: systematycznie praktykujący 92,4%; głęboko wierzący 90,3%; osoby owdowiałe 85,9%; osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym 84,5%; małżeństwa mające ślub kościelny 83,1% i mieszkańcy podwarszawskich miast 82,1%.

5 PO CO TA KOLĘDA? Dyskusje wokół kolędy nie tylko dotyczą stopnia popularności tej praktyki religijnej, uzależnionej od wielu czynników społecznych. Z socjologicznej perspektywy analizy więzi z parafią ważna jest również próba rekonstrukcji znaczenia, jakie przypisywane jest odwiedzinom duszpasterskim w domach parafian. W badaniach diecezji radomskiej zaproponowano respondentom cztery sposoby odczytywania symbolicznego znaczenia kolędy. Tabela 2. Opinie o kolędzie (dane w % z diecezji radomskiej) Czym jest dla Pan(i) wizyta duszpasterska (kolęda)? K M 1. Rutynową wizytą księdza parafialnego 21,1 25,3 2. Możliwością nieformalnego porozmawiania z księdzem o 12,7 14,1 sprawach parafialnych 3. Możliwością nieformalnego porozmawiania z księdzem o 17,7 18,2 sprawach rodzinnych 4. Możliwością modlitwy w moim domu z udziałem księdza 43,3 34,5 parafialnego 5. Czym innym 4,6 6,0 6. Brak odpowiedzi 0,6 1,9 Nieco więcej, bo 27% badanych w diecezji bydgoskiej uznało wizytę duszpasterską w okresie Bożego Narodzenia za rutynową wizytę księdza parafialnego, 20,9% - za możliwość nieformalnego porozmawiania z księdzem o sprawach parafialnych, 20,2% - za możliwość nieformalnego porozmawiania z księdzem o sprawach rodzinnych, 23,9% - za możliwość modlitwy w domu z księdzem parafialnym, 2,3% - czymś innym i 5,7% - brak odpowiedzi. Łącząc odpowiedź pierwszą, przedostatnią i ostatnią można powiedzieć, że około jedna trzecia respondentów traktuje kolędę w kategoriach tradycyjno-zwyczajowych, około dwie trzecie nadaje jej charakter parafialny bądź rodzinny. W archidiecezji warszawskiej natomiast opinie na temat kolędy są w badanej zbiorowości bardziej zróżnicowane dla prawie 1/3 respondentów jest to możliwość modlitwy w moim domu z udziałem księdza parafialnego, natomiast dla niewiele mniejszego odsetka badanych (28,8%) jest to tylko rutynowa wizyta księdza parafialnego. Pomiędzy tymi dość skrajnymi, a równocześnie stosunkowo najliczniej wybieranymi opiniami znajdują się dwie inne, które zwracają uwagę na możliwość nieformalnej rozmowy z księdzem parafialnym dotyczącej spraw rodzinnych lub spraw parafialnych (wykr. 2).

6 Wykres 1. Postrzeganie wizyty duszpasterskiej przez świeckich w 4,9 6,3 rutynowa wizyta księdza 31,4 28,8 możliwość rozmowy z księdzem o sprawach parafialnych możliwość rozmowy o sprawach rodzinnych możliwość modlitwy w moim domu z udziałem księdza coś innego brak odpowiedzi 15,4 13,3 archidiecezji warszawskiej (dane w %). Postrzeganie kolędy w kategoriach rutynowej wizyty księdza występuje relatywnie najczęściej wśród osób praktykujących rzadko (54,7%) i osób niepraktykujących (48,1%), częściej wśród mężczyzn (37,1%) niż kobiet (21,6%), częściej wśród parafian z Warszawy (32,0%) niż z parafii podwarszawskich (22,8%). Natomiast definiowanie kolędy jako domowej modlitwy z udziałem księdza miało miejsce najczęściej w takich kategoriach respondentów, jak: głęboko wierzący 45,2%; rolnicy 43,5%; praktykujący systematycznie 43,2% i oceniający negatywnie swoją sytuację materialną (odpowiedź raczej źle i bardzo źle łącznie) 40,8%. 6

7 TZW. KOPERTA Przy okazji kolędy eksponowane są niekiedy również inne cele, zwłaszcza związane z potrzebami materialnymi parafii, co popularnie symbolizuje tzw. koperta. To właśnie kontrowersje wokół koperty nabierają zwykle medialnej nośności i niestety zazwyczaj trywializują sens kolędy. Z raportu na temat Kościoła w Polsce z 2002 roku, wynika, że wśród różnych form wspierania finansowego duchowieństwa znajdują się również: pieniądze przekazywane księżom w trakcie kolędy. 80% badanych zadeklarowało wtedy, że wierni powinni pomagać materialnie duchowieństwu.

8 Z KOLĘDĄ U DOBRYCH KATOLIKÓW W 2008 ISKK przeprowadził sondaż na celowej próbie (500 osób) katolików wierzących i praktykujących na temat kolędy. Oto jak kolędę traktują osoby wierzące i związane z Kościołem. Wizyta duszpasterska przyczynia się w pana(i) przypadku do: 76,3% budowania poczucia wspólnoty parafialnej 10,9% utwierdzenia w wierze 6,5% wzmacniania więzi rodzinnych 6,3% nic nie wnosi Przekazuję ofiarę kolędową, ponieważ: 88,9% jestem świadomy odpowiedzialności za materialne potrzeby Kościoła 9,9% taki jest zwyczaj 1,0% nigdy się nad tym nie zastanawiam 0,2% brak odpowiedzi *** Tekst pochodzi z raportów diecezjalnych autorstwa prof. Wojciecha Świątkiewicza, prof. Elżbiety Firlit oraz prof. Janusza Mariańskiego. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC Ul. Skaryszewska Warszawa