Acta Universitatis Wratislaviensis No Studia o Książce i Informacji 34 Wrocław Wrocław

Transkrypt

1 Acta Universitatis Wratislaviensis No 3717 Studia o Książce i Informacji 34 Wrocław 2015 Małgorzata Korczyńska-Derkacz Wrocław Wanda A. Ciszewska, Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015, 494 s., tab. ISBN Historia ruchu wydawniczego w Polsce po II wojnie światowej ma już znaczną literaturę przedmiotu. Biorąc pod uwagę najważniejsze tylko opracowania, wspomnieć należy prace Adama Bromberga 1, Adama Klimowicza 2, obie prace Stanisława Adama Kondka 3 czy analizę statystyczną Marii Czarnowskiej 4. Mniejsze zainteresowanie badaczy, może z powodu trudności w dotarciu do źródeł, budzi lokalny ruch wydawniczy 5. Warto zatem odnotować pojawienie się pracy Wandy A. Ciszewskiej Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach , która historią książki w Toruniu zajmuje się od kilku lat 6. Autorka celem swojej rozprawy uczyniła ukazanie wpływu decyzji władz centralnych na funkcjonowanie lokalnego ruchu wydawniczo- 1 A. Bromberg, Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach , Warszawa A. Klimowicz, Ruch wydawniczy w latach Próba charakterystyki statystyczno- -bibliograficznej, Warszawa A. Kondek, Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach , Warszawa 1999; idem, Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach , Warszawa M. Czarnowska, Książka w Polsce Ludowej. Statystyczna analiza ruchu wydawniczego, Rocznik Biblioteki Narodowej R. 2, 1966, s ; por też. Ruch wydawniczy w liczbach : zestawienie retrospektywne, red. K. Bańkowska-Bober, M. Czarnowska, Warszawa J. Laskowska, Ruch wydawniczy w Trójmieście po II wojnie światowej ( ), Gdańsk 2009; M. Rzadkowolska, Wydawcy książek w Łodzi , Łódź 2013; Studia z dziejów drukarstwa i księgarstwa w Lublinie w XIX i XX w., red. B. Szyndler, Lublin Por. m.in. W.A. Ciszewska, Książka w Toruniu w latach Ruch wydawniczo- -księgarski, Toruń 2005; eadem, Księgarnia Naukowa T. Szczęsny i S-ka w Toruniu w latach , Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia 1998, t. 2 3, s ; eadem, Spółdzielcza Księgarnia Nauczycielska w Toruniu w latach , Folia Toruniensia 2002, s

2 148 Recenzje i przeglądy -księgarskiego na przykładzie Kujaw i Pomorza [ ] w latach Praca składa się z pięciu rozdziałów, dwóch aneksów i tyluż indeksów. Rozdział I zatytułowany Uwarunkowania rozwoju działalności wydawniczo- -księgarskiej w woj. pomorskim/bydgoskim podzieliła autorka na trzy podrozdziały. W pierwszym przeanalizowała przyjęty zasięg geograficzny, wyjaśniając przyczyny kolejnych zmian terytorialno-administracyjnych województwa pomorskiego, poczynając od sierpnia 1919 r., poprzez zmianę nazwy na województwo bydgoskie w 1950 r., do kolejnych podziałów administracyjnych w latach Orientację w zawiłościach administracyjnych ułatwiają czytelnie sporządzone tabele, w których wymieniono powiaty, miasta wydzielone, powierzchnię województwa i liczbę ludności. Szkoda, że nie zostały w nich uwzględnione dane dotyczące struktury ludności zamieszkującej charakteryzowane tereny oraz że autorka nie podjęła próby określenia potencjalnych grup odbiorców słowa drukowanego tamże. Wydaje się, że byłoby to interesujące z punktu widzenia tematu całej pracy. Kolejne dwa podrozdziały dotyczą Tradycji wydawniczych i księgarskich regionu w okresie międzywojennym oraz Przemysłu poligraficznego regionu pomorskiego po II wojnie światowej. Autorka wykorzystała liczne opracowania dotyczące historii ruchu wydawniczego i księgarstwa oraz życia kulturalnego na omawianym terenie w okresie międzywojennym, zwłaszcza w Bydgoszczy, Grudziądzu, Włocławku, Inowrocławiu, Chełmnie, Chojnicach. Sięgnęła po najważniejsze opracowania tematu, wykorzystała słowniki biograficzne, przywołała dokumenty prawne i nieliczne tu akurat zasoby archiwalne. Rozdział stanowi wprowadzenie do zasadniczej części pracy. Rozdział II Ruch wydawniczo-księgarski w woj. pomorskim w latach obejmuje okres, który charakteryzowała chęć powrotu do księgarstwa sprzed 1939 r. cecha ta widoczna była wówczas w wielu dziedzinach życia, żeby choć wspomnieć bibliotekarstwo czy szkolnictwo wyższe, które także odbudowywali ludzie wykształceni w Polsce międzywojennej i w niej zdobywający swoje doświadczenie zawodowe. Historia zarówno tego, jak i kolejnego okresu działalności wydawniczej ( ) oraz praktyki stosowane przez państwo w zakresie polityki wydawniczej są już stosunkowo dobrze opisane we wspomnianej wyżej literaturze przedmiotu. Autorka omawia dziewięć miast województwa i jako pozycję dziesiątą pozostałe ośrodki według pewnego schematu. Charakteryzuje zastaną w 1945 r. sytuację, wskazując na etapy dalszego rozwoju życia kulturalno-oświatowego danego miasta, zwracając uwagę zwłaszcza na powstające organizacje społeczne, towarzystwa, zespoły świetlicowe, artystyczne, domy kultury, teatry, biblioteki, muzea. W tabelach 3 7 Wanda A. Ciszewska uwzględniła odpowiednio prywatne firmy wydawniczo-księgarskie (tab. 3) oraz spółdzielcze (tab. 4) w Bydgoszczy, podobnie w Toruniu (tab. 5 6) oraz księgarnie prywatne we Włocławku (tab. 7). W tabeli dotyczącej firm prywatnych wprowadzono nazwę firmy,

3 Recenzje i przeglądy 149 właściciela, adres, datę powstania, asortyment, datę likwidacji; dla spółdzielni jej nazwę, adres, datę powstania, formy działalności, datę likwidacji. W tabelach dostrzec można pewne nieścisłości stosowanych terminów, np. w tab. 5, poz. 3, 4, 8 wskazany jest nie asortyment, a forma działalności (rubryka: Asortyment), a w tab. 6 asortyment i formy działalności (rubryka: Formy działalności). Błędne jest także zamienne stosowanie terminów firma i placówka, co prowadzi m.in. do tego, że w tabelach w miejsce oczekiwanej, zgodnie z nagłówkiem, firmy czytelnik znajduje placówki; niektóre z nich oznaczone są nawet jako kolejno otwierane sklepy danej firmy. Konkretnie: poz , 46 i 69 powinny być liczone jako jedna firma Nauka Pomorska Spółdzielnia Księgarska i Papiernicza, podobnie Oświata Księgarnia Społeczna i jej sklepy (poz. 82, 83, 130, 136, 137), Księgarnia Spółdzielcza ZNP i jej sklepy (poz. 133, 134, 155), Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik (poz. 18, 61, 81, 111, 129) łącznie pięć punktów. Analiza materiału zawartego w tabelach wskazuje, że mamy do czynienia z ok. 120 firmami i 156 punktami sprzedaży. Przyznać jednak trzeba, że nawet jeśli popełniony został tu pewien błąd, to dane zawarte w tabelach są świadectwem stanu firm (i ich placówek!) na omawianym przez Ciszewską terenie i że zostało to zrobione po raz pierwszy. Podkreślenia wymaga też fakt bogatej podstawy źródłowej tego rozdziału, którą stanowiły dokumenty archiwalne dotyczące działalności wydawniczo-księgarskiej pochodzące z Archiwum Akt Nowych (AAN), Zakładu Dokumentacji Księgoznawczej Biblioteki Narodowej (ZDK BN), Archiwum Państwowego w Bydgoszczy oraz z prasy fachowej lat powojennych ( Księgarz, Przegląd Księgarski ), z gazety lokalnej ( Ziemia Pomorska ). Wykorzystane zostały współczesne prace dotyczące historii interesujących autorkę miast i ich życia gospodarczego oraz kulturalnego, opracowania dotyczące zagadnień wydawniczych i księgarskich, słowniki i informatory. W rozdziale III Charakterystyka pomorskich firm wydawniczo-księgarskich z lat i przekształcenia lokalnych rynków książki firmy wydawniczo- -księgarskie scharakteryzowane zostały z punktu widzenia formy własności (prywatne, kościelne, spółdzielcze, państwowe). Najwięcej miejsca poświęcono reorganizacji i likwidacji spółdzielni pomorskich. Autorka starała się wykazać, jaki wpływ miały na to odgórnie podejmowane działania oraz dążenie władzy do przejęcia całości spraw związanych z produkcją i dystrybucją książek na terenie kraju. Szerzej przeanalizowała rolę, jaką w procesie likwidacji odegrała OSK Nauka. Zamykają ten rozdział uwagi na temat asortymentu księgarskiego z lat , do napisania którego wykorzystane zostały katalogi księgarskie, lokalne ogłoszenia prasowe, ulotne druki reklamowe oraz remanenty asortymentu księgarskiego. Autorka podkreśla, że oferta firm wykraczała poza artykuły stricte księgarskie (np. materiały biurowe firm Perfecta i Tasso). Rozdział rozczarowuje, bowiem zawarte w nim informacje są na tyle ogólne, że uprawnione jest stwierdzenie, iż asortyment opisanych księgarń niczym nie różnił się od asortymentu innych księgarń na terenie kraju.

4 150 Recenzje i przeglądy W rozdziale IV Rozmiar i charakter produkcji wydawniczej w latach podstawą analizy stał się opracowany przez autorkę wykaz 1284 publikacji wydanych na terenie województwa bydgoskiego. Pozwoliło to na określenie zmian w produkcji wydawniczej Kujaw i Pomorza w kolejnych latach badanego okresu oraz w dwóch podokresach i , jak też na zestawienie procentowych danych regionu z produkcją wydawniczą innych miast: Warszawy, Poznania, Łodzi, Lublina, Gdańska, Wrocławia, Katowic i Krakowa (tab. 16 i 17 oraz wykresy 4 i 5). W kolejnej części tego rozdziału autorka przyjrzała się geografii produkcji wydawniczej województwa pomorskiego/bydgoskiego zarówno pod względem wydawnictw zwartych, jak i periodyków (tab. 19 i wykres 6). W podrozdziale trzecim scharakteryzowano instytucje wydawnicze województwa, uwzględniając wydawców zawodowych (oficyny prywatne, księgarnie nakładowe, spółdzielnie wydawnicze) oraz całej gamy różnego typu instytucji, urzędów, komitetów partyjnych, stowarzyszeń czy autorów samofinansujących wydanie własnych prac (s. 222). W wykazie zawodowych wydawców działających na terenie Kujaw i Pomorza w latach (tab. 20) nie uwzględniono działającej w Bydgoszczy SW Czytelnik. W podrozdziale czwartym autorka przeanalizowała piśmiennictwo interesującego ją terenu z punktu widzenia formy wydawniczej, wskazując na wzrost wydawnictw periodycznych po 1951 r. Ujawnione 1284 publikacje W.A. Ciszewska omówiła (podrozdział piąty) także z punktu widzenia ich tematyki (tab. 22), zauważając, że na pierwszym miejscu wśród wydawnictw kujawsko-pomorskich były publikacje z zakresu kultury, nauki i oświaty (204 poz., w tym znaczny udział podręczników szkolnych), historii (112 poz.), religii (111 poz.) oraz nauk matematyczno-przyrodniczych (107 poz.). Zastanawiający brak publikacji dotyczących budownictwa socjalistycznego ZSRR oraz polityki i gospodarki światowej nie został poddany głębszej analizie. W podrozdziale szóstym (s ) zaprezentowano działania cenzury, podano ciekawe przykłady ingerencji szkoda tylko, że tak oszczędnie! Można było oczekiwać, zwłaszcza biorąc pod uwagę tematykę całej książki (Skażone władzą ), że analiza ta będzie pogłębiona, wskaże czytelnikowi typowe bądź odmienne od stosowanych wówczas w całym kraju narzędzia działania władz cenzorskich. Rozdział V Ekspozytura wojewódzka Domu Książki w Bydgoszczy i państwowy system dystrybucji książki autorka rozpoczęła od krótkiego przypomnienia momentu powstania przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Centrala Obrotu Księgarskiego Dom Książki, jego struktury, rozwoju sieci detalicznej, aby przejść do szczegółowego omówienia działalności ekspozytury wojewódzkiej Domu Książki w Bydgoszczy. Interesujący materiał powstał w znacznym stopniu przy wykorzystaniu zespołu akt Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa (AAN), dokumentów przechowywanych w ZDK BN, ówczesnej prasy.

5 Recenzje i przeglądy 151 Pracę uzupełniają dwa aneksy (s ): Aneks 1: Wykaz firm wydawniczo-księgarskich woj. pomorskiego w latach obejmuje 156 placówek opisanych według ustalonego na s. 338 schematu, w którym autorka uwzględniła niezbędne do identyfikacji dane wraz z podaniem źródła tych informacji. Aneks 2: Wykaz publikacji wydanych w woj. pomorskim/bydgoskim w latach znajduje się na dołączonej płycie CD i powstał na podstawie Przewodnika Bibliograficznego, katalogów bibliotecznych, materiałów archiwalnych, informacji prasowych. Wykorzystano także niepublikowaną bibliografię wydawnictw Księgarni Powszechnej i Drukarni Diecezjalnej we Włocławku. Pozycje zostały uporządkowane w układzie chronologicznym, a w obrębie danego roku zastosowano szeregowanie alfabetyczne. Istnieje możliwość wyszukiwania publikacji według alfabetu i dat, ale bez możliwości przeszukiwania tematycznego. Zdecydowanym minusem jest brak wyodrębnionego spisu wydawnictw periodycznych. Na aparat naukowy pracy składają się także bibliografia, dwa indeksy: osobowy oraz firm wydawniczych i księgarskich, streszczenie w języku angielskim i niemieckim. Dodatkowym elementem książki jest umieszczony przez autorkę przed każdym z pięciu rozdziałów cytat pochodzący z dokumentów archiwalnych i z powojennej prasy, co jak sądzę miało być swoistym do nich mottem. Niestety, nie podając autora cytowanych słów (księgarze? wydawcy? działacze polityczni czy oświatowi?), autorka pomniejszyła ich właściwą rangę. Pewne wskazane mankamenty recenzowanej pracy nie pomniejszają jej zasadniczej roli, jaką jest wypełnienie luki w stanie badań nad lokalnym pomorsko- -kujawskim rynkiem wydawniczym w pierwszym powojennym dziesięcioleciu. Wanda A. Ciszewska wprowadziła do obiegu naukowego szereg niepublikowanych dotąd dokumentów archiwalnych dotyczących tego regionu, opisała według przyjętych założeń wszystkie firmy wydawniczo-księgarskie działające na analizowanym terenie (aneks 1) oraz sporządziła dokumentację bibliograficzną dorobku piśmienniczo-wydawniczego badanego terenu (aneks 2).