Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia w teorii i praktyce

Transkrypt

1 SZKOŁA POLICJI w PILE Zakład Kryminalny Maria Kaczmarek Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia w teorii i praktyce

2 Recenzja Roman Wojtuszek Redakcja językowa Waldemar Hałuja Skład komputerowy Maria Kaczmarek Redakcja techniczna Waldemar Hałuja Druk Lilla Bukłaha Zatwierdzam i wprowadzam do użytku jako materiał pomocniczy do zajęć Komendant Szkoły Policji w Pile insp. Jerzy Powiecki ISBN Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile Wydanie II poprawione i uzupełnione Druk: Pracownia poligraficzna SP w Pile Nakład... egz., zam. nr... Piła

3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 Rozdział I POJĘCIE, ZAKRES I ZADANIA KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA Pojęcie i zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia Zadania kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia Zasady badania miejsca zdarzenia... 7 Rozdział II ZABEZPIECZENIE MIEJSCA ZDARZENIA Pojęcie i zakres zabezpieczenia miejsca zdarzenia Zadania zabezpieczającego miejsce zdarzenia Dokumentacja z zabezpieczenia miejsca zdarzenia Rozdział III OGLĘDZINY MIEJSCA ZDARZENIA Pojęcie, znaczenie, cel i zadania oględzin Czynności przygotowawcze do przeprowadzenia oględzin Wyznaczanie stałych punktów odniesienia oraz punktów pomiarowych przedmiotów i śladów Taktyka i technika dokonywania oględzin miejsca zdarzenia Rozdział IV INNE CZYNNOŚCI WYKONYWANE W ZWIĄZKU Z ZAISTNIAŁYM ZDARZENIEM Wnioskowanie z oględzin Budowanie pierwszych wersji kryminalistycznych Eksperymentalne sprawdzenie prawidłowości zbudowanych wersji Powtórne badanie miejsca zdarzenia i terenu przyległego Zabezpieczenie dopływu informacji z miejsca zdarzenia Rozdział V DOKUMENTACJA PRZEBIEGU I WYNIKÓW KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA Protokół oględzin i zasady jego sporządzania Dokumentacja fotograficzna miejsca zdarzenia Kryminalistyczny (sytuacyjny) szkic miejsca zdarzenia i inne dokumenty sporządzane w związku z zaistniałym zdarzeniem PRZYKŁADOWA DOKUMENTACJA PRZEBIEGU I WYNIKÓW KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA Notatki urzędowe dot. zabezpieczenia miejsca zdarzenia Notatka o użyciu psa tropiącego Protokoły oględzin miejsca zdarzenia Protokół oględzin osoby

4 5. Protokoły oględzin rzeczy Metryczki śladowe Ślady kryminalistyczne zabezpieczone procesowo i technicznie Dokumentacja fotograficzna Szkice kryminalistyczne (sytuacyjne) Notatki pooględzinowe dot. wniosków z przeprowadzonych oględzin ZNAKI STOSOWANE PRZY SPORZĄDZANIU SZKICÓW KRYMINALISTYCZNYCH (SPECJALISTYCZNYCH) BIBLIOGRAFIA

5 WSTĘP Człowiek lubiący się kształcić nigdy nie jest bezczynny Montesquieu 1 Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia należy do najważniejszych czynności wykonywanych w ramach reakcji na zaistniałe przestępstwo i ma wpływ na cały proces wykrywczy. Prawidłowe, zgodne z najnowszymi osiągnięciami nauki postępowanie, pozwala wykryć sprawcę, skutecznie zwalczać i zapobiegać przestępczości. Niniejsza publikacja skierowana jest do osób, które profesjonalnie zajmują się kryminalistyką prokuratorów, adwokatów, sędziów, policjantów, jak również zainteresowanych tą problematyką, a więc studentów i aplikantów różnych specjalizacji prawniczych. Podwyższanie kwalifikacji, zachowanie zgodne z obowiązującymi przepisami, doświadczenie oraz gruntowna wiedza prawnicza i kryminalistyczna niewątpliwie wpływają na jakość pracy osób wykonujących te czynności. W opracowaniu zawarta została część teoretyczna zgodna z najnowszą wiedzą w tej dziedzinie oraz praktyczna - dostosowana także do aktualnego poziomu wiedzy i obowiązujących zasad postępowania. Przywoływane w niektórych rozdziałach przykłady znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistych zdarzeniach i z tego powodu dokonana została ich wcześniejsza anonimizacja. Pozycja została wzbogacona o przykładowe dokumenty sporządzane na miejscu przestępstwa, w tym m.in. notatki urzędowe, protokoły oględzin miejsca zdarzenia, protokoły oględzin osoby, protokoły oględzin rzeczy, dokumentację fotograficzną, a także szkice i metryczki śladowe, które zawsze muszą być zgodne z protokołem oględzin. Załączone do opracowania znaki stosowane przy sporządzaniu szkiców kryminalistycznych (sytuacyjnych) dają możliwość wykorzystania ich w praktyce na miejscach różnych zdarzeń. Autorka ma nadzieję, że publikacja pozwoli lepiej zrozumieć czynności wykonywane w ramach kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, przyczyni się do podniesienia efektywności i jakości szkolenia, a także przygotowania zawodowego oraz profesjonalizmu wykonujących, jak również nadzorujących te czynności. 1 Charles - Louis de Secondat de Montesquieu, Myśli, Wybór i wstęp Leopold Gluck, Wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, s

6 Rozdział I POJĘCIE, ZAKRES I ZADANIA KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA 1. Pojęcie i zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia W każdym przypadku uzyskania przez policję wiadomości o zdarzeniu, które może zawierać znamiona przestępstwa, spoczywa na niej obowiązek jego wyjaśnienia, a więc podjęcia określonych działań. Praktyka procesowa wykazuje, że miejsce zdarzenia jest dla prowadzącego postępowanie przygotowawcze faktycznym, podstawowym źródłem informacji o tym zdarzeniu i jego sprawcy. Używanie ogólnego określenia miejsce zdarzenia jest uzasadnione względami praktycznymi, ponieważ z chwilą przybycia na miejsce, trudno jest określić, z jakiego rodzaju zdarzeniem mamy do czynienia (katastrofą, wypadkiem, działaniem sił przyrody) oraz czy jest ono przestępstwem. Określenie kryminalistyczne podkreśla charakter wykonywanych czynności i oznacza, że osoby (policjanci), które ich dokonują, powinny dysponować gruntowną wiedzą kryminalistyczną i doświadczeniem oraz sprzętem technicznym, umożliwiającym przeprowadzenie szczegółowego badania miejsca zdarzenia. Badanie oznacza dokładne poznanie miejsca zdarzenia oraz okoliczności czynu poprzez przyglądanie się, spostrzeganie, wypytywanie, poddawanie oględzinom itp. Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia to czynności taktyczno-techniczne dokonywane w ramach procesu karnego, polegające na systematycznych i szczegółowych spostrzeżeniach, badaniach i analizach na danym miejscu, zmierzające do odtworzenia przebiegu zdarzenia, utrwalenia i zabezpieczenia śladów i źródeł informacji w celu wszechstronnego i obiektywnego wyjaśnienia zdarzenia i jego okoliczności, ustalenia (wykrycia) sprawcy oraz zebrania odpowiedniego materiału dowodowego na potrzeby postępowania karnego. 2 Czynności taktyczno-techniczne są realizowane w oparciu o zasady i reguły wypracowane przez kryminalistykę. Czynności taktyczne mają charakter ściśle procesowy, np. oględziny, eksperyment, bądź pozaprocesowy (operacyjny), np. działania pościgowe i penetracyjne, zasadzki, pułapki, wywiady, uzyskiwanie informacji od osobowych źródeł informacji, wykorzystanie zbiorów kryminalistycznych. Czynności techniczne dokonywane są na podstawie czynności taktycznych. Zmierzają one do utrwalenia miejsca zdarzenia w takim stanie, w jakim je zastano, utrwalenia i zabezpieczenia śladów za pomocą sprzętu i środków techniki kryminalistycznej. W zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia wchodzą m.in. następujące czynności: a) zabezpieczenie miejsca zdarzenia, b) penetracja terenu przyległego do miejsca zdarzenia, c) użycie psa tropiącego, d) zorganizowanie pościgu za sprawcą, e) w przypadku zatrzymania sprawcy dokonanie jego przeszukania, f) oględziny miejsca zdarzenia, g) inne czynności podejmowane w związku z zaistniałym zdarzeniem, tj.: wnioskowanie z oględzin, 2 Czerw S.: Badanie - oględziny miejsca zdarzenia jako zespół czynności technicznych. Materiały z konferencji naukowej na temat: Zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Warszawa 1985, s

7 budowanie pierwszych wersji kryminalistycznych o zdarzeniu i jego sprawcy, eksperymentalne sprawdzenie prawidłowości zbudowanych wersji, powtórne (kontrolne) badanie miejsca zdarzenia i terenu przyległego, zabezpieczenie dopływu informacji z miejsca zdarzenia, h) przyjęcie zawiadomienia o popełnionym przestępstwie, i) przesłuchanie osoby pokrzywdzonej w charakterze świadka, j) przesłuchanie innych świadków, k) zorganizowanie ewentualnej pułapki lub zasadzki na miejscu zdarzenia, l) rozpoznanie posesyjne, wywiady, m) zastosowanie innych, odpowiednich metod kryminalistycznych. 2. Zadania kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia powinno dać koncepcję prowadzenia działań wykrywczych w ramach wszczętego postępowania przygotowawczego. Zastosowanie właściwej koncepcji powstaje w oparciu o próbę udzielenia odpowiedzi na większość tzw. siedmiu złotych pytań: Co? Gdzie? Kiedy? Jak? Czym? Dlaczego? Kto? Do zadań kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia należy: a) wyjaśnienie faktycznych okoliczności zaistniałego zdarzenia, a w szczególności stwierdzenie czy mamy do czynienia z przestępstwem czy wypadkiem (w miarę potrzeby i możliwości eksperymentalne odtworzenie przebiegu zdarzenia), b) ustalenie faktycznego miejsca dokonania czynu, c) ustalenie czasu dokonania czynu, d) ustalenie sposobu działania sprawcy czynu, e) ustalenie motywu czynu, f) ujawnienie, utrwalenie i zabezpieczenie wszelkich śladów pozwalających: zidentyfikować sprawcę czynu, jego narzędzia lub środki transportu, jakimi się posłużył, odtworzyć wygląd zewnętrzny sprawcy, jego osobowość w celu umożliwienia wytypowania kręgu osób podejrzanych, zarządzić pościg, poszukiwania osób itp. g) utrwalenie dla potrzeb postępowania przygotowawczego i sądu (w protokołach, na szkicach, fotografiach itp.): ogólnego obrazu i stanu miejsca zdarzenia, wszelkich śladów zaistniałego zdarzenia; h) umożliwienie zbudowania realnych wersji oraz na ich podstawie planu czynności wykrywczych. 3. Zasady badania miejsca zdarzenia Badanie miejsca zdarzenia przeprowadza się w sposób wszechstronny, planowy, systematyczny i dokładny, przestrzegając przy tym następujących zasad: h) należy utrwalać sytuację i fakty w takim stanie, w jakim je zastano z chwilą rozpoczęcia badań, i) realizować zasadę kierującej roli prokuratora lub policjanta komórki dochodzeniowośledczej, który powinien posiadać gruntowną i wszechstronną wiedzę prawnokryminalistyczną oraz doświadczenie zawodowe (zasada koordynacji działań i jednoosobowego kierownictwa), 7

8 j) badać przede wszystkim przestrzeń otwartą, teren przyległy, a następnie pomieszczenia. Badanie miejsca zdarzenia w przestrzeni otwartej przeprowadza się w porze dziennej, w związku z czym czynności przeprowadzone nocą należy powtórzyć lub uzupełnić w ciągu dnia, k) podczas dokonywania czynności badawczych miejsca zdarzenia bardzo istotne jest właściwe współdziałanie kierującego badaniem ze wszystkimi osobami współuczestniczącymi w kryminalistycznym badaniu miejsca zdarzenia, a więc np. z policjantem komórki kryminalnej, technikiem kryminalistyki. Należy przy tym stosować zasadę indywidualnego podejścia do danej sprawy i dostosować ogólne schematy taktyczne do konkretnego zdarzenia i zastosować metody i środki w zależności od rodzaju śladów i okoliczności; l) stosować zasadę ekonomicznego działania, tzw. racjonalnego wykorzystania sił i środków w zależności od zdarzenia jego wagi i skutków, m) przestrzegać zasady tajności; nie ujawniać wyników czynności i zabezpieczonych dowodów, metod działania oraz źródeł informacji. Za takim postępowaniem przemawiają również względy profilaktyki, n) dokumentować przebieg czynności i ustalone fakty w myśl art i 2 k.p.k. oraz art k.p.k. 3 3 Czerw S.: Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia, (w:) Technika Kryminalistyczna, t. I. Kędzierski Wł. (red) Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 1995 s

9 Rozdział II ZABEZPIECZENIE MIEJSCA ZDARZENIA 1. Pojęcie i zakres zabezpieczenia miejsca zdarzenia Zgodnie z treścią art k.p.k. każdy obywatel dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym prokuratora lub policji. Jest to obowiązek społeczny, bo za jego niewykonanie nie grozi żadna kara. Obowiązek ten powinien wynikać z poczucia odpowiedzialności, uczciwości, uczulenia na zło i ludzką krzywdę. Jeżeli przestępstwo charakteryzuje się szczególnie wysoką szkodliwością społeczną, obowiązek zawiadomienia o nim organów ścigania staje się obowiązkiem prawnym, zagrożonym karą. Określa go art. 240 k.k. Z kolei art k.p.k. nakłada na instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o tym prokuratora lub policji, a ponadto obowiązek wykonania niezbędnych czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa przed ich zatarciem. Obowiązki policjantów wynikają z ustawowych zadań policji, mających na celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz skuteczną walkę z przestępczością, jak również z innych przepisów, np. kodeksu postępowania karnego. Art k.p.k. stanowi bowiem: W granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator lub Policja może w każdej sprawie w wypadach niecierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin (...). W ramach czynności niecierpiących zwłoki należy: zabezpieczyć miejsce zdarzenia, ochronić ślady, załagodzić i zapobiec dalszym skutkom przestępstwa, zorganizować pościg w celu ujęcia sprawcy, użyć psa tropiącego, dokonać penetracji terenu przyległego do miejsca zdarzenia, dokonać oględzin, przesłuchać świadków, osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Z punktu widzenia kryminalistyki są to czynności wchodzące w zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia. Zabezpieczenie miejsca zdarzenia przez policję nie może być rozumiane tylko jako nie dopuszczenie do dokonania zmian i zatarcia śladów, ale jako działanie aktywne, zapobiegające rozwojowi zdarzenia i jego skutkom oraz zmierzające do szybkiego ustalenie sprawcy przestępstwa. W zakres zabezpieczenia miejsca zdarzenia wchodzą więc następujące rodzaje czynności: 1. Czynności łagodzące i zapobiegające dalszym ujemnym skutkom zdarzenia: a) udzielenie lub zorganizowanie pierwszej pomocy osobom, którym zagraża niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, nawet godząc się na zniszczenie niektórych śladów, b) policjanci organizujący pomoc osobom rannym powinni zapisywać numery karetek i nazwę pogotowia ratunkowego, aby w toku dalszych czynności można było łatwo ustalić szpital, do którego zostały przewiezione osoby ranne, 9

10 c) organizowanie akcji ratowania mienia, np. poprzez zorganizowanie akcji gaszenia pożaru (do czasu przyjazdu straży pożarnej), spowodowanie wyłączenia dopływu gazu, prądu, wody itp. 2. Czynności zmierzające do ochrony miejsca zdarzenia przed zmianami: a) usunięcie z miejsca zdarzenia niepożądanych osób oraz dopilnowanie, aby przedstawiciele organów państwowych lub samorządowych, przedstawiciele innych służb poza prowadzącymi akcję ratowniczą, przedstawiciele inspekcji lub instytucji, mediów lub jakiekolwiek inne osoby nie wchodziły na wyznaczony obszar, b) spisanie danych personalnych, adresowych i innych danych wszystkich osób zastanych na miejscu zdarzenia lub wchodzących na jego teren, ze wskazaniem czasu i celu przybycia oraz opuszczenia miejsca, c) od osób zastanych na miejscu zdarzenia lub wchodzących na jego teren należy obowiązkowo wymagać okazania dokumentu tożsamości i podania przyczyny wejścia lub przebywania na miejscu zdarzenia. Od policjantów należy żądać okazania legitymacji służbowej, podania przyczyn wejścia na teren lub przyczyny przebywania. Osoby prowadzące akcję ratowniczą mogą podać swoje dane ustnie, gdy nie utrudni to akcji ratowniczej. Nie wymaga się od nich podania adresu zamieszkania, natomiast obowiązkowe jest spisanie rodzaju i numeru rejestracyjnego lub taktycznego pojazdu, którym przybyli. Taka ewidencja jest prowadzona do czasu zakończenia kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, d) ocena ryzyka naniesienia zanieczyszczeń na miejsce zdarzenia. Jeżeli takie zagrożenie istnieje należy szczegółowo udokumentować źródło zanieczyszczeń, 4 e) zabezpieczenie śladów przed niekorzystnym wpływem warunków atmosferycznych i przed szkodliwym działaniem środowiska. Jeżeli ślady narażone są na zniszczenie przez deszcz, śnieg lub silny wiatr, najlepiej jest przykryć je jakimkolwiek czystym naczyniem, pudełkiem itp. o odpowiednich rozmiarach. Należy pamiętać, że do przykrycia śladów nie powinno się używać naczyń wydzielających ostrą woń, np. naczyń po benzynie, kosmetykach itp., ponieważ tego rodzaju zapachy utrudniają, a wręcz uniemożliwiają pracę psa tropiącego, f) zwłoki ludzkie znalezione w terenie otwartym powinny być przykryte w celu uniemożliwienia działania promieni słonecznych lub deszczu oraz w celu ochrony przed owadami. Nie bez znaczenia są tu również względy estetyczne. Niedopuszczalne jest używanie do przykrycia przedmiotów, które znaleźliśmy na miejscu zdarzenia, ponieważ można przez to zniszczyć wiele cennych śladów znajdujących się na nich, g) ochrona śladów przed zniszczeniem (zatarciem), przemieszczeniem przez osoby (lub zwierzęta); W przypadku gdy śladom środków transportu lub innym śladom znajdującym się w terenie otwartym zagraża zniszczenie (wskutek nieuwagi) przez ludność, ochrania się je np. w ten sposób, że nad śladem lub obok niego umieszcza się znak lub tablicę ostrzegawczą. Ustawienie znaku czy tablicy ostrzegawczej lub przykrycie śladu, nie daje jednak pełnej gwarancji, że nie zostanie on zniszczony. Dlatego też mimo wykonania powyższych czynności w dalszym ciągu trzeba zwracać uwagę, by śladów tych nikt nie zniszczył Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 roku w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz. Urz. z 2004 r. nr 1, poz. 1). 10

11 Jeżeli zachodzi konieczność przeniesienia np. przedmiotu zgubionego przez sprawcę w bezpieczne miejsce, należy uczynić to bardzo ostrożnie, by nie zniszczyć śladów znajdujących się na przedmiocie, np. śladów linii papilarnych, biologicznych, mechanoskopijnych, mikrośladów, nie nanieść własnych śladów w postaci zapachu, śladów linii papilarnych, ponieważ później nie będzie ich można wykorzystać do użycia psa tropiącego czy wykorzystać do dalszych badań kryminalistycznych. Miejsce, z którego przeniesiono ślad lub przedmiot należy oznaczyć, np. numerem wykonanym z kartonu lub innego papieru. W sytuacji gdy trzeba odciąć zwłoki zawieszone, należy przeciąć sznurek pośrodku, pomiędzy miejscem przywiązania do jakiegoś przedmiotu a pętlą na szyi, po czym pętlę rozluźnić. Podobnie nie wolno uszkodzić pętli w przypadku zawiązania ofiary. Wszelkie inne czynności zmierzające do zabezpieczenia sznura, należą do prowadzącego oględziny oraz technika kryminalistyki. 3. Czynności zmierzające do ustalenia i ujęcia sprawcy przestępstwa: a) ustalenie źródeł informacji, np. świadków zdarzenia, b) ustalenie wyglądu (rysopisu) sprawcy, c) ustalenie cech trwałych przedmiotów utraconych w wyniku przestępstwa lub użytych do popełnienia przestępstwa, d) zorganizowanie pościgu, e) użycie psa tropiącego. Zabezpieczający miejsce zdarzenia powinien zbierać informacje od zgromadzonych osób w celu ustalenia świadków zdarzenia (spisując ich personalia) oraz osób, które pierwsze przybyły na miejsce zdarzenia, spowodowały pewne zmiany na tym miejscu (ustalić rodzaj i zakres tych zmian) lub widziały sprawcę. W celu wszczęcia bezpośredniego pościgu za sprawcą należy posiadać informacje o osobie ściganej, tzn. rysopis, kierunek ucieczki, rodzaj pojazdu, którym się porusza. Można także wykorzystać ślady pozostawione przez sprawcę, np. ślady obuwia, ślady pojazdu lub przedmioty przez niego zgubione, pozostawione lub porzucone i użyć psa tropiącego. Pies tropiący może wskazać drogę dojścia lub odejścia sprawcy z miejsca przestępstwa, miejsce gdzie ukrył się przestępca, bądź gdzie ukrył przedmioty pochodzące z przestępstwa. Jeżeli w wyniku przestępstwa zostały utracone rzeczy mające cechy trwałe, należy dążyć do ich szybkiego ustalenia, co pozwoli podjąć działania zmierzające do ich odzyskania. Ujawnione i zabezpieczone narzędzia przestępstwa ułatwią wnioskowanie przy typowaniu sprawcy przestępstwa, a ponadto mogą doprowadzić do identyfikacji sprawcy w oparciu o pozostawione na przedmiotach ślady. Przykładem mogą być ślady linii papilarnych, które pozwalają na identyfikację bezpośrednią sprawcy. f) penetracja terenu. Problematyka penetracji terenu wiąże się z zagadnieniem prawidłowego określenia obszaru, na którym mogą się znajdować ślady pozostawione przez sprawcę zdarzenia. Określenie obszaru jest uzależnione od: charakteru zdarzenia, usytuowania miejsca zdarzenia (inaczej ta sprawa przedstawia się w mieście, inaczej na wsi, jeszcze inaczej w terenie niezabudowanym), dysponowania (lub nie dysponowania) przez sprawcę środkiem transportu. Praktyka śledcza wskazuje, że niemal w każdym przypadku: zabójstwa, napadu rabunkowego, włamania, kradzieży, zgwałcenia, podpalenia itp. przeprowadzenie penetracji terenu przyległego do miejsca zdarzenia jest niezbędne. 11

12 Przy tego rodzaju zdarzeniach można odnaleźć istotne dla danej sprawy ślady również w miejscach oddalonych niekiedy o kilka lub kilkanaście kilometrów (np. na trasie ucieczki sprawcy, względnie na trasie dojścia sprawcy na miejsce zdarzenia). Będą to niekiedy ślady pozostawione bezwiednie przez sprawcę, niekiedy zaś pozostawione celowo dla zmylenia pościgu, zdezorientowania funkcjonariuszy policji co do istoty sprawy, innym zaś razem mogą to być ślady powstałe w związku z celowym pozbyciem się przez sprawców kompromitujących dowodów. Przykład nr 1 Sprawcy napadu na bank w Gdańsku celowo rozrzucali narzędzia przestępstwa (wyrzucając je z samochodu osobowego znajdującego się w biegu), wzdłuż jednej z szos prowadzących z Gdańska do miasta leżącego w odwrotnym kierunku niż faktycznie się udali. W rezultacie właśnie odnalezienie tych narzędzi pomogło w przyjęciu właściwego kierunku śledztwa i wstrzymało rozpoczęcie zakrojonej na szeroką skalę akcji poszukiwawczej narzędzi przestępstwa. Nie przeprowadzenie we właściwym czasie i właściwym zakresie penetracji terenu może być traktowane jako niedopełnienie istotnego obowiązku służbowego. Do penetracji terenu, w zależności od charakteru przestępstwa, warunków terenowych i wielkości badanego obszaru, należy używać większych lub mniejszych sił policyjnych, a nawet wykorzystać pomoc ludności. Penetracja terenu to czynność, która powinna być przemyślana i wielu przypadkach szczegółowo zaplanowana. Obszar podlegający penetracji powinien być ściśle określony, a następnie, w zależności od liczby ludzi, którzy są do dyspozycji oraz wielkości obszaru poddawanego penetracji, poddaje się go badaniu całościowemu lub dzieli się go na sektory i każdy sektor penetrowany jest oddzielnie. W toku penetracji można użyć różnych środków technicznych, np. wykrywaczy metali, dodatkowego oświetlenia. W sprawach szczególnej wagi oraz gdy zachodzi potrzeba penetracji bardzo rozległego terenu, duże usługi może oddać obserwacja prowadzona z powietrza, np. z helikoptera i z wykorzystaniem aparatury termowizyjnej. Do wykrywania ukrytych zwłok można z powodzeniem wykorzystać odpowiednio w tym celu wyszkolone psy specjalistyczne. Podczas penetracji należy pamiętać o konieczności zbierania informacji od osób wykonujących te czynności o tym, co i w jakim czasie widzieli, bądź znaleźli inni ludzie. Zdarza się bowiem, że jednostka policji jest powiadomiona o zdarzeniu po upływie kilku lub kilkunastu godzin, rozpoczęcie zaś penetracji pobliskiego terenu następuje po upływie jednej lub dwóch dób. W tym czasie okoliczna ludność przechodząc przez interesujący policję teren mogła znaleźć wiele istotnych dla sprawy, a porzuconych przez sprawców przedmiotów, które jako bezpańskie zabrała do wykorzystania. Ten element musi być stale brany pod uwagę. I tak, np. jeśli na terenie objętym penetracją znajdują się zabudowania, mieszkające tam osoby należy szczegółowo przesłuchać na te właśnie okoliczności. W ten sposób można uzyskać wiele istotnych informacji, ponieważ ktoś z okolicznych mieszkańców mógł widzieć sprawcę zdarzenia kręcącego się w terenie lub uciekającego, mógł widzieć określony środek transportu, zapamiętać jego markę, kolor, numer rejestracyjny itp. Penetracja jest czynnością dokonywaną w celu: ustalenia drogi przyjścia i odejścia sprawcy(ów) z miejsca zdarzenia, odnalezienia śladów pozostawionych bezpośrednio przez sprawcę(ów) oraz śladów użytego środka transportu, 12

13 odnalezienia zagubionych, pozostawionych lub porzuconych przedmiotów, zdobycia dalszych informacji o przestępcy lub przestępstwie przez ujawnienie nowych, dotąd nieznanych świadków, odnalezienia samego przestępcy, który może jeszcze znajdować się w przeszukiwanym terenie, względnie śladów pozwalających kontynuować bezpośredni pościg lub poszukiwanie za sprawcą. Istnieje zatem ścisły związek penetracji z bezpośrednim pościgiem, który powinien być podjęty w każdym momencie kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, o ile zostaną ujawnione ślady lub informacje dające szansę jego powodzenia. g) zasadzki i pułapki kryminalistyczne; W toku penetracji terenu niekiedy znajduje się część skradzionego mienia, które sprawca był zmuszony porzucić lub schować. W takich przypadkach sprawca może powrócić w to miejsce, celowe staje się zatem zorganizowanie zasadzki, względnie założenie pułapki kryminalistycznej. Czynności te mają umożliwić zatrzymanie sprawcy przestępstwa w dogodnej dla policji sytuacji. Aby było to możliwe, konieczne jest jednak zachowanie tych faktów w najgłębszej tajemnicy. h) poszukiwanie sprawcy na podstawie rysopisu, i) poszukiwanie przedmiotów pochodzących z przestępstwa i przedmiotów (narzędzi) użytych do dokonania czynu przestępczego. W związku z zaistniałym zdarzeniem należy wykonać szereg czynności operacyjnorozpoznawczych, które zmierzają do wykrycia sprawcy przestępstwa. Można do nich zaliczyć: kontrolę środowiska przestępczego (sprawdzanie lokali gastronomicznych, dworców kolejowych i autobusowych, agencji towarzyskich, miejsc grupowania się osób z marginesu społecznego, kontrole miejsc zbywania i przechowywania przedmiotów pochodzących z przestępstwa, wywiady), typowanie osób podejrzanych na podstawie metody działania sprawcy, w wyniku rozpoznania rejonu służbowego, zbiorów kryminalistycznych (np. AFIS, zbiory danych genetycznych, fotografii), osobowych źródeł informacji, a następnie sprawdzenie alibi tych osób. W zależności od charakteru miejsca zdarzenia i jego okoliczności, podczas jego zabezpieczenia w pierwszej kolejności wykorzystuje się policjantów i służby do tego powołane - straż miejską, bankową itp., a następnie korzysta się z pomocy ludzi postronnych, mobilizując ich np. do wezwania pogotowia ratunkowego, gaszenia pożaru do czasu przyjazdu straży pożarnej i in. Jest to forma osobowa zabezpieczenia miejsca zdarzenia. Wykorzystuje się również wszelkie dostępne w tym momencie środki rzeczowe, np. liny, płotki, taśmy, skrzynki, które pozwalają ochronić i zabezpieczyć ślady przed zatarciem lub zniszczeniem. Stanowi to formę techniczną zabezpieczenia miejsca zdarzenia. W praktyce procesowej formy te, w zależności od sytuacji i posiadanego sprzętu, wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. 2. Zadania zabezpieczającego miejsce zdarzenia Każdy policjant zgodnie z ustawą o Policji, bez względu na stopień i stanowisko służbowe oraz okoliczności, w jakich znalazł się na miejscu zdarzenia (np. po służbie, na urlopie itp.), dokonuje zabezpieczenia miejsca zdarzenia do czasu przybycia grupy operacyjnoprocesowej i decyduje o wszelkich poczynaniach na miejscu zdarzenia. I tak np. w przypadku znalezienia w terenie otwartym, na ulicy, w cudzym mieszkaniu, samochodzie zwłok o usta- 13

14 lonej tożsamości, powinien jak najszybciej powiadomić dyżurnego jednostki policji i zlecić zabezpieczenie również mieszkania, garażu ofiary, a więc obiektów związanych z tą osobą, bowiem w nich mogą znajdować się sprawcy lub ślady istotne dla danej sprawy. Niepodjęcie niezwłocznej decyzji może spowodować oddalenie się sprawcy zdarzenia, celowe lub przypadkowe zatarcie (zniszczenie) znajdujących się tam śladów i utrudnić działania wykrywcze. Do zadań zabezpieczającego miejsce zdarzenia należy: a) stwierdzić jakiego rodzaju zdarzenie zaistniało, b) w razie potrzeby zorganizować lub udzielić pierwszej pomocy osobom, którym zagraża niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, godząc się nawet na zniszczenie lub zatarcie niektórych śladów, c) zorganizować ratowanie mienia, np. poprzez zorganizowanie akcji gaszenia pożaru do czasu przybycia straży pożarnej, spowodowanie wyłączenia dopływu gazu, prądu, wody itp., d) powiadomić właściwą terytorialnie jednostkę policji (o ile dotychczas tego nie uczyniono) o najistotniejszych ustaleniach, a także o potrzebie wsparcia i ewentualnych zagrożeniach, e) wyznaczyć obszar, który będzie poddany penetracji i oględzinom, f) usunąć z miejsca zdarzenia niepożądane osoby i strzec granic tego miejsca, g) wyznaczyć drogę poruszania się po miejscu zdarzenia, tzw. ścieżkę dostępu, h) starać się ustalić i zatrzymać sprawcę przestępstwa poprzez zorganizowanie pościgu, zasadzki, penetracji terenu przyległego do miejsca zdarzenia itp., i) w razie potrzeby (w zależności od okoliczności) przeprowadzić przeszukanie podejrzanego o dokonanie tego czynu, w niektórych przypadkach chronić go przed samosądem podekscytowanego tłumu, j) zbierać informacje od zgromadzonych osób w celu ustalenia świadków zdarzenia (należy spisać personalia tych osób), ustalić także osoby, które pierwsze przybyły na miejsce zdarzenia i spowodowały pewne zmiany na tym miejscu) ustalić rodzaj i zakres tych zmian, k) ochronić ślady przed uszkodzeniem, zniszczeniem, zatarciem i nie dotykać ich bez właściwej ochrony, l) ocenić ryzyko naniesienia zanieczyszczeń na miejscu zdarzenia, a jeżeli takie zagrożenie istnieje szczegółowo udokumentować źródło zanieczyszczeń, m) dopilnować, aby przedstawiciele organów państwowych, samorządowych, przedstawiciele innych służb (poza prowadzącymi akcję ratowniczą), przedstawiciele inspekcji lub instytucji lub jakiekolwiek inne osoby nie wchodziły na wyznaczony obszar, n) spisać dane personalne, adresowe lub inne dane wszystkich osób zastanych na miejscu zdarzenia lub wchodzących na jego teren, ze wskazaniem czasu i celu przybycia oraz czasu opuszczenia miejsca, o) od osób zastanych na miejscu zdarzenia lub wchodzących na jego teren, obowiązkowo wymagać okazania dokumentu tożsamości i podania przyczyny wejścia na teren lub przyczyny przebywania. Od policjantów żądać okazania legitymacji służbowej i podania przyczyny wejścia na teren lub przebywania na miejscu zdarzenia, p) od osób prowadzących akcję ratowniczą uzyskać ich dane ustnie jeżeli, nie utrudni to akcji ratowniczej. Obowiązkowo spisać rodzaj i numer rejestracyjny lub taktyczny pojazdu, którym przybyli, q) wszelkie dostrzeżone fakty i zebrane informacje zapamiętywać i notować, prowadzić ewidencję osób zastanych na miejscu zdarzenia lub wchodzących na jego teren, a następnie przekazać kierownikowi grupy operacyjno-procesowej, r) z czynności wchodzących w zakres zabezpieczenia miejsca zdarzenia i przeprowadzonych ustaleń, sporządzić notatkę urzędową , 77 Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji... op. cit. 14

15 3. Dokumentacja z zabezpieczenia miejsca zdarzenia Czynności dokonywane w ramach zabezpieczenia miejsca zdarzenia i ich wyniki powinny być dokumentowane w: a) notatnikach służbowych, b) książkach wydarzeń jednostek policji, c) notatkach urzędowych sporządzonych przez policjantów, którzy zabezpieczali miejsce zdarzenia. Notatka urzędowa powinna mieć następującą formę i powinny się w niej znaleźć informacje: Stopień, imię i nazwisko Jednostka policji Miejscowość, data NOTATKA URZĘDOWA dot. zabezpieczenia miejsca zdarzenia (podać, jakiego) 1. Sposób przybycia na miejsce zdarzenia: a) skierowanie przez dyżurnego jednostki, b) powiadomienie przez obywateli, c) samodzielne ujawnienie. 2. Ustalenia dokonane na miejscu zdarzenia: a) stanu faktycznego (prawnego), b) świadków pokrzywdzonego, c) podejrzanego. 3. Podjęte decyzje: a) udzielenie pierwszej pomocy, b) powiadomienie jednostki o stanie faktycznym, c) zorganizowanie pościgu za sprawcę. 4. Zmiany dokonane na miejscu zdarzenia: a) przez osoby postronne, b) w wyniku udzielenia pierwszej pomocy, c) w celu ochrony śladów (dowodów rzeczowych) przed zniszczeniem, d) przemieszczenie śladów. 5. Działania podjęte w celu ochrony miejsca zdarzenia do czasu przybycia grupy operacyjno-procesowej oraz ustalenia z penetracji terenu przyległego. 6. Działanie podjęte w ramach kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia na polecenie przełożonych lub kierującego grupą operacyjno-procesową. Podpis sporządzającego notatkę 15

16 Rozdział III OGLĘDZINY MIEJSCA ZDARZENIA Po przybyciu grupy operacyjno-procesowej zabezpieczający przekazuje kierownikowi grupy zebrane przez siebie informacje, zdaje relacje z poczynionych przedsięwzięć oraz przekazuje kierownictwo działania. W zależności od decyzji kierownika grupy, zabezpieczający pozostaje do jego dyspozycji lub wraca do prowadzenia swych bieżących spraw. Oględziny należy przeprowadzić w każdym przypadku przestępstwa, w którym można przypuszczać, że sprawca mógł lub powinien pozostawić na miejscu zdarzenia ślady lub dowody w czasie lub po dokonaniu przestępstwa. Ujawnienie oraz procesowe i kryminalistyczne (techniczne) zabezpieczenie środków dowodowych, a także wykonywanie fotografii oględzinowej i specjalistycznych - kryminalistycznych szkiców wymaga specjalnych wiadomości i umiejętności. Specjalistami w tej dziedzinie są technicy kryminalistyki, którzy jednak nie przeprowadzają oględzin, a jedynie współuczestniczą w nich. Z tego też względu duży zasób wiadomości i umiejętności w tym zakresie musi posiadać każdy policjant, który uczestniczy w oględzinach lub kieruje pracą grupy operacyjno-procesowej. 1. Pojęcie, znaczenie, cel i zadania oględzin Rzeczowy materiał dowodowy powstaje w wyniku zmian spowodowanych w świecie zewnętrznym przez czyn fizyczny polegający w szczególności na: a) przekształceniu przedmiotów, b) pozostawieniu jakiegoś przedmiotu, c) zaborze pewnych rzeczy, d) zmianie położenia pewnych przedmiotów. Wszystkie te ślady, czyli spowodowane czynem przestępczym zmiany w świecie zewnętrznym oraz przedmioty, które mogą doprowadzić do wykrycia przestępcy są ujawniane w toku oględzin. Oględziny zgodnie z art k.p.k., to czynność procesowa zmierzająca do ujawnienia śladów, wyjaśnienia okoliczności zaistniałego zdarzenia, utrwalenia i zabezpieczenia dowodów dla postępowania przygotowawczego i sądowego. Stanowią one bardzo ważne, skuteczne i najczęściej stosowane źródło uzyskiwania rzeczowych środków dowodowych. Udokumentowane protokołem oględzin, upoglądowione szkicem i fotografią utrwalają sytuację, jaką zastano na miejscu dokonania przestępstwa. Z tego względu konieczne jest jak najwcześniejsze przeprowadzenie oględzin miejsca przestępstwa. Ranga tej czynności została podkreślona w art. 308 k.p.k., gdzie oględziny są traktowane jako czynność niecierpiąca zwłoki, której wykonanie może poprzedzać wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Prawidłowe i skuteczne przeprowadzenie oględzin to nie tylko ujawnienie, utrwalenie i zabezpieczenie śladów oraz dowodów na miejscu zdarzenia. Mają dać one podstawę do zbudowania wstępnych wersji zdarzenia, wytypowania sprawcy oraz użytych narzędzi i środków, co umożliwi opracowanie trafnych planów czynności wykrywczych. Rezultaty oględzin są bardzo skutecznym środkiem kontroli i sprawdzania zeznań świadków, wyjaśnień podejrzanych i innych dowodów uzyskanych w późniejszych fazach postępowania przygotowawczego. 16

17 Zabezpieczone ślady i dowody umożliwiają przeprowadzenie różnego rodzaju ekspertyz kryminalistycznych, które niejednokrotnie stanowią podstawowe dowody w postępowaniu sądowym. W praktyce jednostek policji ranga i znaczenie oględzin są należycie doceniane. Występujące niekiedy nieprawidłowości są konsekwencją powierzchownego przygotowania teoretycznego i braku odpowiednich umiejętności niektórych policjantów. Zawsze należy pamiętać, że oględziny są czynnością niepowtarzalną, możliwą do przeprowadzenia tylko jeden, jedyny raz. Skutków niesolidności przeprowadzającego tę czynność naprawić nie można. Tym większą wagę należy przywiązywać do spełnienia na miejscu zdarzenia wszelkich formalnych wymagań stawianym czynnościom procesowym i umiejętnościom kryminalistycznym. Znaczenie oględzin jest tym większe, im krótszy czas upłynął od zdarzenia stającego się przedmiotem badań. Jedynie bezpośredni pościg, konieczność udzielenia pomocy ofiarom i niedostateczne oświetlenie miejsca zdarzenia zezwalają na opóźnienia przeprowadzenia oględzin. W wyniku szybkiego przybycia na miejsce przestępstwa i wnikliwego badania, często udaje się w stosunkowo krótkim czasie przyjąć właściwe wersje, odzyskać zrabowane mienie, ująć sprawcę przestępstwa i udowodnić mu winę. Celem prawidłowo przeprowadzonych oględzin jest zabezpieczenie materiału dowodowego, a następnie rekonstrukcja przebiegu zdarzenia. W praktyce osiąga się go uzyskując odpowiedź na tzw. siedem złotych pytań: Co? Gdzie? Kiedy? Jak? Czym? Dlaczego? Kto? Co się zdarzyło? Należy wyjaśnić czy badane zdarzenie jest przestępstwem, czy też zdarzeniem innego rodzaju, np. nieszczęśliwym wypadkiem, samobójstwem. Trzeba ustalić rodzaj popełnionego przestępstwa lub rodzaj zaistniałego zdarzenia. Gdzie nastąpiło zdarzenie? Trzeba ustalić czy na określonym miejscu przebiegało całe przestępstwo, czy też nastąpił tylko skutek przestępczy oraz jakie jeszcze miejsca mogą mieć związek z tym zdarzeniem. Kiedy zaistniało zdarzenie? Należy ustalić czas popełnienia przestępstwa na podstawie czasu powstania określonych grup śladów i uzyskanych informacji o zdarzeniu. Jak przebiegało zdarzenie? Odtworzyć przebieg zdarzenia, zbadać w jaki sposób popełniono przestępstwo. Czym popełniono przestępstwo? Ustalić, jakich narzędzi i środków użył sprawca do popełnienia przestępstwa. Dlaczego popełniono przestępstwo? Wyjaśnić i ustalić motywy działania sprawcy przestępstwa. Kto dokonał przestępstwa? Ustalić sprawcę, a jeżeli czynu dokonała grupa, to należy ustalić rolę jej uczestników, a także osoby, które były związane z danym przestępstwem, np. paserów, podżegaczy, pomocników. Dobrze przeprowadzone oględziny powinny w rezultacie spełnić następujące zadania: wyjaśnić faktyczne okoliczności zaistniałego zdarzenia, ustalić miejsce dokonania czynu, wyjaśnić motywy i pobudki działania sprawcy, zbadać sposób dokonania czynu, wykryć, pobrać i zabezpieczyć wszystkie ślady (dowody rzeczowe), utrwalić w protokole oględzin, na szkicach, zdjęciach fotograficznych, taśmach magnetowidowych miejsce i ślady zaistniałego zdarzenia. 17

18 Wyjaśnienie faktycznych okoliczności zaistniałego zdarzenia Oględziny są często pierwszym i nierzadko bardzo dokładnym źródłem informacji o zdarzeniu i jego sprawcy. W pierwszej kolejności trzeba przede wszystkim ustalić czy zaistniało przestępstwo. Ustalenie faktu przestępstwa ma decydujące znaczenie czy w danym przypadku istnieje podstawa do wszczęcia postępowania przygotowawczego, bowiem tylko zdarzenie faktyczne, zawierające znamiona przestępstwa może być przedmiotem postępowania karnego. Wyjaśnienie faktycznych okoliczności zdarzenia pozwoli stwierdzić czy mamy do czynienia z zabójstwem, czy z samobójstwem, kradzieżą, czy jej upozorowaniem, zgwałceniem, czy pomówieniem itp. Decyduje również o kwalifikacji prawnej czynu, która niesie za sobą wiele konsekwencji procesowych. Nie zawsze jednak ustalenie faktycznych okoliczności zdarzenia jest łatwe i mało skomplikowane. Dlatego też prowadzący oględziny powinien posiadać nie tylko dobre przygotowanie teoretyczne, umiejętności organizacyjne i manualne, doświadczenie, ale także powinien być spostrzegawczy i dokładnie badać miejsce zdarzenia, by wyjaśnić trudne i zawiłe nieraz problemy. Ustalenie miejsca czynu Bardzo ważną okolicznością w oględzinach jest ustalenie miejsca dokonania czynu, zwłaszcza w przypadkach śmierci gwałtownej. Nie zawsze bowiem miejsce wykrycia zwłok, śladów lub przedmiotów będzie miejscem dokonania przestępstwa. Ustalenie miejsca, gdzie dokonano przestępstwa często pozwala na szybkie ustalenie sprawcy czynu przestępczego. Z tego też względu przy wykryciu zwłok ludzkich konieczne są dokładne oględziny nie tylko miejsca znalezienia zwłok, ale i często dość rozległego terenu bardzo dokładne kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia. Przykład nr 2 W miejscowości Zemboszyce Kościelne chłopiec łowiąc ryby w rzece zauważył w wodzie zwłoki dwóch osób. Przebywający w pobliżu mężczyzna wydobył je na brzeg. Zawiadomiono policję. Przybyli funkcjonariusze ustalili, że są to zwłoki Jana Mroza i Andrzeja Kosa. Do zwłok przywiązane były na kawałkach drutu dwie cegły oraz kamień. Oględziny wykazały obok innych obrażeń rany postrzałowe. W miejscu znalezienia zwłok nie ujawniono żadnych śladów. Podczas penetracji terenu przyległego do miejsca znalezienia zwłok ujawniono wgłębione ślady kół pojazdu samochodowego. Ustalenia te wykazały, że miejsce znalezienia zwłok nie jest miejscem, gdzie dokonano zabójstwa. Charakterystyczne stare cegły oraz ułamane kawałki drutu pozwoliły ustalić faktyczne miejsce przestępstwa, a ujawnione tam ślady pozwoliły wykryć sprawców. Znane są przypadki, że skutki czynu przestępczego ujawniane są na dość dużych odległościach, sięgających często kilkudziesięciu kilometrów od miejsca zaistnienia przestępstwa (np. sprawca przestępstwa drogowego po potrąceniu pieszego samochodem ciężarowym, wlókł ofiarę przez kilka kilometrów). Szczególną trudność w ustaleniu miejsca zdarzenia nastręczają na kolei włamania do wagonów. Ustalenie miejsca dokonania czynu wiąże się również z ustaleniem właściwości organów procesowych. 18

19 Ustalenie czasu dokonania czynu W celu wykrycia sprawcy przestępstwa bardzo ważne jest ustalenie czasu jego dokonania, co w wielu przypadkach uzyskać można w wyniku dokładnego badania miejsca zdarzenia, np.: a) oględziny sądowo-lekarskie mogą określić czas zejścia śmiertelnego na podstawie stopnia rozwoju objawów pośmiertnych zachodzących w zwłokach, b) zniszczenie śladów stóp lub pojazdów przez deszcz lub śnieg nasuwa przypuszczenie, że przestępstwa dokonano przed tymi opadami, c) w wypadkach drogowych istnieje możliwość ustalenia czasu zaistnienia zdarzenia poprzez stwierdzenie ciepłoty silnika pojazdu (o ile oględziny przeprowadza się w krótkim czasie po wypadku), d) w wielu przypadkach datę ustala się na podstawie biletu (np. kolejowego, kinowego), gazety lub innego dokumentu znalezionego podczas oględzin. Przykład nr 3 Jan Nowak, zam. w Warszawie przy ul. Nowej 3 m. 4, zgłosił 16 sierpnia w KSP w Warszawie, że u sąsiadów od kilku dni pali się światło, a z mieszkania wydobywa się nieprzyjemna woń. Policjanci przybyli na miejsce zdarzenia w skrzynce na korespondencję znaleźli list adresowany do najemcy tego lokalu nadesłany z Gdańska przez syna Jerzego. Po wejściu do mieszkania stwierdzono, że w łazience znajdują się zwłoki dwóch kobiet Janiny Cieleckiej i jej 17-letniej córki Wandy. Na stole leżała Gazeta Wyborcza z dnia 11 lipca. Tę datę nosiła też kartka zerwana z kalendarza, co wskazywało, że zabójstwa dokonano nie wcześniej jak 11 lipca. Przybliżoną datę zgonu podał lekarz. Palące się światło nasuwało przypuszczenie, że przestępstwa dokonano nocą lub wieczorem. W trakcie dalszych czynności ustalono, że syn Janiny Cieleckiej w dniu 12 lipca porzucił pracę. Znaleziony list, choć posiadał datę wcześniejszą od daty zabójstwa, wysłany został do matki po jej śmierci, na co wskazywała data stempla pocztowego. Wobec takich ustaleń postępowanie skierowano przeciwko Jerzemu Cieleckiemu, u którego w czasie oględzin odzieży ujawniono plamy krwi, zgodne z krwią zabitej siostry Wandy. Jerzy Cielecki przyznał się do zarzucanego czynu i wyjaśnił, że matkę zabił siekierą podczas sprzeczki, natomiast siostrę w chwili, gdy pochyliła się nad matką, chcąc udzielić jej pomocy. Po zabójstwie wyjechał do Gdańska skąd po przemyśleniu swego działania wysłał czuły list do matki mający zmylić organy ścigania. Ustalenie czasu dokonania przestępstwa może mieć istotne znaczenie dla ścigania sprawcy czynu. Czas odgrywa dużą rolę w ustaleniu alibi osoby podejrzanej. Wyjaśnienie motywów działania sprawcy. Motywy przestępstwa można często wyjaśnić na podstawie rodzaju zabranych przez sprawcę przedmiotów (lub pozostawionych). Występują również przypadki, że motywy może wyjaśnić brak lub obecność pewnych dokumentów na miejscu zdarzenia, np. znaleziony na miejscu zdarzenia list z pogróżkami może świadczyć, że przestępstwo zostało popełnione z zemsty. 19

20 Przy różnego rodzaju zdarzeniach, kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia pozwala ustalić motywy przestępstwa, którymi mogą być m.in.: a) chęć zysku, b) pobudki seksualne, c) zatarcie śladów innego przestępstwa, d) zazdrość, e) zemsta, f) chęć wyłudzenia odszkodowania, g) porachunki, h) chęć wyeliminowania konkurenta, i) spory i nieporozumienia. Zbadanie sposobu dokonania czynu Istotnym momentem w postępowaniu przygotowawczym jest ustalenie sposobu dokonania przestępstwa, ponieważ na tej podstawie można wysnuć wnioski o użytych środkach i o tym, jakie wiadomości o pokrzywdzonym i o miejscu przestępstwa posiadał sprawca. Dane te pozwalają na zawężenie kręgu osób podejrzanych oraz mogą być wykorzystane w toku wykonywania innych czynności, np. przesłuchanie, przeszukanie. Sposób dokonania przestępstwa powinien być ustalony również dlatego, że przestępcy powracają do uprzednio stosowanych metod przestępczych. Ustalenie faktu, że szereg przestępstw zostało dokonanych tą samą metodą i przy użyciu tych samych narzędzi może przyczynić się do ustalenia sprawców wielu przestępstw. Przykład nr 4 We Wrocławiu dokonano w krótkim okresie szeregu kradzieży z włamaniem do sklepów. Ustalono, że włamania dokonywane były jedną metodą i przy użyciu tych samych dwóch narzędzi. Na miejscu jednego z kolejnych włamań znaleziono nadgryzioną tabliczkę czekolady, na której odwzorowane były ślady uzębienia z charakterystycznymi brakami. Wytypowanie sprawcy, nie było zbyt trudnym przedsięwzięciem, a zarządzone badania porównawcze potwierdziły zgodność materiału dowodowego i porównawczego. Ponieważ wcześniejsze włamania dokonywane były tą samą metodą i przy użyciu tych samych środków wysnuto przypuszczenie, że podejrzany Jerzy Sz. dokonał również tych przestępstw. Przeprowadzone różne czynności procesowe i umiejętna praca z podejrzanym potwierdził te przypuszczenia. W celu ustalenia, że inne przestępstwa zostały dokonane przez tych samych sprawców służyć mogą m.in. wykryte podczas oględzin ślady stóp, narzędzi włamań, mikroślady. Dokładne ustalenie techniki i taktyki przestępczej może doprowadzić do ustalenia sprawców wielu przestępstw. Podobnie może być, gdy jednostka policji posiada dokładne rozpoznanie środowiska przestępczego i znane są funkcjonariuszom sposoby dokonywania przestępstw przez te osoby. Na podstawie sposobu dokonywania przestępstw można wnioskować, z jakiej grupy przestępczej wywodzi się sprawca. Wyjaśnienie sposobu dokonania przestępstwa nie przedstawia z reguły większych trudności i prawie we wszystkich przypadkach zdarzeń jest możliwe. 20

21 Wykrycie, pobranie oraz zabezpieczenie śladów Oględziny miejsca zdarzenia są głównym, a często jedynym źródłem uzyskania rzeczowych środków dowodowych, zwłaszcza w postaci różnorodnych śladów kryminalistycznych. Aby jednak wszystkie możliwe ślady i przedmioty zostały wykryte i zabezpieczone procesowo i kryminalistycznie (technicznie), funkcjonariusz dokonujący oględzin powinien zachować jak najdalej idącą dokładność i sumienność podczas badania miejsca zdarzenia. Każde niedbałe podejście do wykonywania poszczególnych czynności może spowodować zaprzepaszczenie śladów mających poważne znaczenie w postępowaniu karnym. Przykład nr 5 Przed napadem na sklep w Wyrzysku sprawca dokonując obserwacji wszedł do sąsiedniego sklepu gdzie zażądał butelki Pepsi-Coli. Po jej wypiciu i zapłaceniu butelkę pozostawił na ladzie sprzedażnej, po czym wyszedł, by dokonać napadu na sąsiedni sklep. Po dokonanym napadzie, gdy przybyli funkcjonariusze policji i przystąpili do kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, zgłosił się sprzedawca z sąsiedniego sklepu, oznajmiając, że osobnik ten pił u niego Pepsi-Colę, po której pozostała na ladzie butelka przez nikogo nieruszana. Butelką jednak nie zainteresowano się, pomimo że musiały tam być niewątpliwie pozostawione ślady linii papilarnych. Skutki były takie, że sprawca ten nie został wykryty, choć istniały duże możliwości jego ustalenia, gdyż mógł być on już w przeszłości daktyloskopowany. Poza tym utracono szansę na uzyskanie wartościowego środka dowodowego. W postępowaniu przygotowawczym mogą mieć często istotne znaczenie różne, nieraz na pozór błahe, przedmioty, ślady pozostawione przez sprawcę, których w żadnym wypadku nie należy lekceważyć. Stąd konieczność oraz obowiązek wykrycia i zabezpieczenia wszystkich śladów oraz przedmiotów, które mogą posłużyć w sprawie jako rzeczowy materiał dowodowy. Utrwalenie miejsca i śladów zaistniałego zdarzenia Czynności na miejscu oględzin muszą być szczegółowo i we właściwy sposób zaprotokołowane. Protokół oględzin, a wraz z nim szkice i zdjęcia fotograficzne są bardzo ważnymi dokumentami w postępowaniu przygotowawczym i powinny być tak sporządzone, aby dawały czytającemu pełny i przekonujący obraz wszystkich okoliczności zaistniałego zdarzenia i umożliwiały przeprowadzenie ewentualnych eksperymentów, a także zrekonstruowanie przebiegu wydarzeń podczas ewentualnej wizji lokalnej. Sporządzenie protokołu oględzin od razu, na miejscu zdarzenia to obowiązkowa czynność, od której funkcjonariuszowi policji odstąpić nie wolno. W protokole oględzin należy wyraźnie i precyzyjnie opisać zaistniały na miejscu zdarzenia stan faktyczny, rozmieszczenie znajdujących się tam śladów oraz wszystkie ujawnione dowody rzeczowe ze szczegółowym opisem ich procesowego i kryminalistycznego (technicznego) zabezpieczenia. Każdy protokół oględzin powinien być uzupełniony zdjęciami fotograficznymi i szkicem miejsca przestępstwa, a oznaczenie śladów w tych dokumentach poglądowych powinno być zgodne. Można także utrwalić zastaną sytuację na miejscu zdarzenia wykorzystując np. taśmy magnetowidowe. 21

22 2. Czynności przygotowawcze do przeprowadzenia oględzin Skuteczność kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia zależy w dużej mierze od dobrego przygotowania się do tych czynności oraz właściwego zorganizowania pracy na miejscu zdarzenia. Różnorodność okoliczności, w których dokonywane są przestępstwa, fragmentaryczna i powierzchowna znajomość sprawy przed kryminalistycznym badaniem miejsca zdarzenia oraz konieczność łączenia czynności taktycznych z technicznymi, tworzą z kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia czynności skomplikowane, wymagające skrupulatnej i systematycznej pracy. Podjęcie czynności przygotowawczych następuje w momencie uzyskania przez jednostkę policji wiarygodnych informacji o zaistniałym zdarzeniu. Czynności przygotowawcze związane z kryminalistycznym badaniem miejsca zdarzenia można podzielić na dwa etapy: 1) czynności przed wyjazdem na miejsce zdarzenia, 2) czynności na miejscu zdarzenia przed rozpoczęciem oględzin. Czynności przed wyjazdem na miejsce zdarzenia W pierwszej kolejności należy dokładnie zaznajomić się z treścią zawiadomienia o zdarzeniu i zebrać możliwie jak najwięcej informacji o rodzaju zdarzenia, miejscu, gdzie ono zaistniało, jego skutkach, ewentualnie o osobie sprawcy. Jeżeli miejsce zdarzenia nie zostało zabezpieczone, należy zorganizować właściwe zabezpieczenie tego miejsca. W zależności od rodzaju i charakteru zdarzenia, należy dokonać odpowiedniego doboru osób i sprzętu technicznego. Badanie miejsca zdarzenia o strukturze prostej (np. włamanie do piwnicy) może przeprowadzić jedna osoba. W jednostkach policji mogą funkcjonować następujące modele organizacyjne oględzin: a) dokonywane samodzielnie przez policjanta służby kryminalnej, służby śledczej lub odpowiedniej komórki służby prewencyjnej, b) dokonywane prze policjanta służby kryminalnej, służby śledczej lub odpowiedniej komórki służby prewencyjnej wraz z policjantem komórki techniki kryminalistycznej lub specjalistą nie będącym funkcjonariuszem organów procesowych, c) dokonywane przez stały lub doraźnie powoływany zespół lub zespoły. 6 Oględziny miejsca zdarzenia powinny być dokonywane bez udziału technika kryminalistyki lub specjalisty nie będącego funkcjonariuszem organów procesowych, jeżeli niezbędne podczas ich dokonywania czynności techniczno-kryminalistyczne mają polegać tylko na: a) wykonaniu fotografii, z wyłączeniem zdjęć makroskopowych i innych specjalistycznych technik fotografowania, b) wykonaniu szkicu z podaniem istotnych wymiarów, c) ujawnianiu i zabezpieczaniu śladów za pomocą standardowego wyposażenia technicznokryminalistycznego, jeżeli nie występują ślady wymagające specjalnych technik i procedur ujawniania i zabezpieczania, w szczególności pozostawione na nietypowych podłożach Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji... op. cit. 22

23 Jeżeli przeprowadzenie czynności techniczno-kryminalistycznych przekracza kompetencje policjanta, dokonujący oględzin wzywa do pomocy policjanta komórki techniki kryminalistycznej lub innego policjanta lub pracownika laboratorium kryminalistycznego albo specjalistę nie będącego funkcjonariuszem organów procesowych. W przypadku ujawnienia przestępstwa o skomplikowanym stanie faktycznym i prawnym, kierownik jednostki policji powołuje grupę operacyjno-procesową zwaną doraźna grupą. W ramach doraźnej grupy można wyodrębnić zespoły realizujące następujące zadania: a) zespół zabezpieczający ochrona miejsca zdarzenia przed zmianami oraz dostępem osób nieuprawnionych i ograniczenie skutków przestępstwa, b) zespół prewencyjny organizowanie i wykonywanie pościgów, działań blokadowych i innych, w ramach interwencji, akcji i operacji policyjnych, c) zespół oględzinowy zorganizowanie i dokonanie oględzin miejsca lub miejsc zdarzeń, d) zespół operacyjny zorganizowanie, przeprowadzenie i dokumentowanie czynności operacyjno- rozpoznawczych oraz samodzielne, albo we współdziałaniu policjantami zespołu procesowego, prowadzenie i dokumentowanie czynności procesowych, e) zespół procesowy organizowanie i dokonywanie czynności procesowych w niezbędnym zakresie, z wyłączeniem oględzin miejsca zdarzenia, f) zespół analityczny gromadzenie i przetwarzanie informacji z poszczególnych zespołów oraz przekazywanie przetworzonych informacji kierownikowi doraźnej grupy w celu podejmowania przez niego decyzji, g) zespół logistyczny zapewnienie policjantom odpowiednich warunków materiałowych i socjalnych, h) zespół do spraw kontaktów z dziennikarzami gromadzenie informacji przekazywanych przez kierujących poszczególnymi zespołami i bieżące przekazywanie przetworzonych informacji przedstawicielom środków masowego przekazu, z zastrzeżeniem, że rodzaj i zakres informacji nie może utrudniać osiągnięcia celów postępowania karnego. Zadaniem doraźnej grupy jest zorganizowanie, przeprowadzenie i udokumentowanie wszelkich czynności zmierzających do ustalenia i wyjaśnienia okoliczności popełnionego przestępstwa, wykrycia i zatrzymania jego sprawcy lub sprawców oraz ujawnienia, zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia dowodów osobowych, rzeczowych i z dokumentów. 7 Do oględzin miejsc zdarzeń o skomplikowanym stanie faktycznym i prawnym kieruje się zespół oględzinowy złożony z policjantów i pracowników komórki dochodzeniowośledczej, laboratorium kryminalistycznego lub techniki kryminalistycznej, albo specjalistów nie będących funkcjonariuszami organów procesowych. Skład zespołu oględzinowego należy dostosować do rodzaju przestępstwa, obszaru lub obiektu, przewidywanego zakresu czynności oraz innych specyficznych okoliczności. W jego skład mogą wchodzić następujące osoby: 1) kierujący zespołem oględzinowym, 2) policjant lub policjanci komórki dochodzeniowo-śledczej prowadzący oględziny miejsca zdarzenia lub wydzielonych sektorów tego miejsca, 3) koordynator czynności techniczno-kryminalistycznych, którym może być: a) kierownik lub zastępca kierownika laboratorium kryminalistycznego, b) kierownik lub zastępca kierownika komórki techniki kryminalistycznej, c) policjant lub pracownik wskazany przez ww. osoby, po uzgodnieniu z kierującym zespołem oględzinowym, 4) policjant lub policjanci laboratorium kryminalistycznego lub komórki techniki kryminalistycznej albo specjalista nie będący funkcjonariuszem organów procesowych, ujawniający 7 80 Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji... op. cit. 23

24 i zabezpieczający dowody przestępstwa, w tym ślady kryminalistyczne oraz dokumentujący stan miejsca zdarzenia, przebieg oględzin oraz ich wyniki poprzez sporządzanie planów, szkiców oraz, w miarę potrzeby, za pomocą urządzeń i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku, 5) lekarz z zakładu medycyny sądowej lub inny lekarz, 6) eksperci kryminalistyki w zakresie posiadanych uprawnień, biegli z listy sądowej oraz inni biegli spoza policji i spoza listy sądowej, włączeni do zespołu oględzinowego z uwagi na posiadane wiadomości specjalne, 7) przewodnik psa służbowego. 8 Wskazane jest, aby w skład grupy operacyjno-procesowej włączyć policjanta znającego dobrze teren, na którym zaistniało zdarzenie, np. dzielnicowego. Przewodnika z psem tropiącym należy wykorzystać, zwłaszcza gdy istnieją sprzyjające warunki do ujawnienia i wykorzystania śladów zapachowych. Ekspertów kryminalistyki czy też biegłych powinno się włączyć w przypadku: a) zabójstw lub wypadków śmierci gwałtownej biegłym będzie tu lekarz medycyny sądowej, b) pożarów biegłymi mogą być oficerowie pożarnictwa, a niekiedy kominiarze, biolodzy (samozapalenie), chemicy, c) wypadków drogowych biegli w zakresie bezpieczeństwa w ruchu drogowym itp. W przypadkach poważniejszych zdarzeń dotyczących zwłaszcza zabójstw, katastrof, wypadków przy pracy ze skutkiem śmiertelnym o fakcie ich zaistnienia należy powiadomić prokuratora, który powinien osobiście kierować oględzinami. 9 Bardzo ważną sprawą jest dobór odpowiedniego sprzętu i środków niezbędnych do przeprowadzenia badania miejsca zdarzenia. Sprzęt ten można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej grupy można zaliczyć podstawowy sprzęt niezbędny w badaniu miejsca zdarzenia, tzn. walizki kryminalistyczne, które można podzielić na: a) walizki uniwersalne wyposażone w różnorodny sprzęt potrzebny do ujawniania i zabezpieczania śladów; b) walizki specjalistyczne służące do ujawniania i zabezpieczania niektórych grup śladów np. walizki daktyloskopijne, traseologiczne itp.), c) małe podręczne walizki do oględzin nieskomplikowanych, dokonywanych przez jedną osobę. Będzie to również odpowiedni sprzęt fotograficzny (podstawowy i pomocniczy) niezbędny do fotografowania miejsca zdarzenia oraz różne środki do ujawniania i zabezpieczania śladów, sprzęt niezbędny do wykonywania szkiców itp. Do drugiej grupy zaliczyć należy sprzęt i środki usprawniające i ułatwiające przeprowadzenie badania i dokonywanie różnych czynności specjalistycznych. Do takiego sprzętu należy zaliczyć środki transportu, środki łączności, środki do zabezpieczania miejsca zdarze Zarządzenia nr 1426 Komendanta Głównego Policji... op. cit. 9 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI z dnia 24 marca 2010 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. nr 49, poz. 296): 141. Prokurator powinien zapewnić niezwłoczne uzyskiwanie bieżących informacji od Policji o najpoważniejszych zdarzeniach, z którymi jest związane uzasadnione podejrzenie zaistnienia przestępstwa; dotyczy to zwłaszcza przypadków gwałtownej śmierci, uzasadniającej podejrzenie popełnienia zabójstwa, katastrofy, poważnego wypadku drogowego i poważnego pożaru Jeżeli zachodzi potrzeba dokonania czynności procesowych, o których mowa w art i 2 k.p.k., prokurator, jeżeli jest obecny na miejscu zdarzenia, dokonuje tych czynności osobiście lub kieruje ich przebiegiem. 24

25 nia, urządzenia do odmierzania odległości (wózki z licznikiem), wózki do oznaczania linii, oświetlacze, wykrywacze metali, gazów, licznik Geigera, magnetofony, kamery wideo, a także ambulanse kryminalistyczne wyposażone w kompletny sprzęt kryminalistyczny do badania miejsca zdarzenia, utrwalenia przebiegu czynności oraz do przesłuchiwania świadków, przeprowadzania eksperymentu itp. Trzecią grupę będzie stanowił sprzęt ochronny w postaci: kombinezonów ochronnych, nakryć głowy (np. hełmów), okularów, masek, rękawiczek, obuwia jednorazowego użytku, nakolanników, zapobiegający nanoszeniu śladów przez biorących udział w kryminalistycznym badaniu miejsca zdarzenia. Po skompletowaniu określonej grupy osób i zebraniu odpowiedniego sprzętu, należy jak najszybciej udać się na miejsce zdarzenia. Czynności na miejscu zdarzenia przed rozpoczęciem oględzin Po przybyciu na miejsce zdarzenia należy zebrać wstępne informacje o zdarzeniu oraz zapoznać się z ustaleniami i czynnościami dokonanymi przez funkcjonariusza policji lub osobę, która zabezpieczała miejsce zdarzenia. Kierujący oględzinami osobiście dokonuje lustracji i oceny stanu miejsca zdarzenia, a w szczególności ustala, czy nie dokonano jakichkolwiek zmian w pierwotnym wyglądzie miejsca zdarzenia. W miarę możliwości należy ustalić, jak wyglądało miejsce przed i po zaistniałym zdarzeniu. Jeżeli na miejscu zdarzenia dokonano pewnych zmian, to należy ustalić ich rodzaj, w związku z czym powstały oraz kto je spowodował. Jeśli miejsce nie było zabezpieczone, należy wykonać niezbędne czynności w tym zakresie oraz podjąć czynności nie cierpiące zwłoki, takie jak np. penetracja terenu, użycie psa tropiącego, zorganizowanie działań pościgowych itp. Należy dążyć do ustalenia osób, które ze względu na powiązania czasowe i przestrzenne ze zdarzeniem mogą posiadać informacje przydatne w postępowaniu oraz konfrontować te ustalenia z wynikami kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia. Na tym etapie do podstawowych zadań kierującego oględzinami należy: a) sprecyzować podstawowe kierunki działania i określić czynności niezbędne do wykonania na miejscu zdarzenia i w jego rejonie, b) rozdzielić zadania między poszczególnych funkcjonariuszy, c) podjąć decyzję w kwestii uzupełnienia składu grupy, np. biegłymi, a także uzupełnienia sprzętu specjalistycznego, d) ustalić zasady obiegu, gromadzenia i analizy informacji o tym zdarzeniu, e) włączyć do działań funkcjonariuszy rejonu zdarzenia lub innych jednostek (np. w pościgu), f) zapewnić bezpieczeństwo pracy osobom biorącym udział w badaniu miejsca zdarzenia (np. odłączyć dopływ gazu, prądu, zorganizować objazdowy ruch kołowy itp.), g) zawiadomić odpowiednie instytucje, zakłady, osoby prywatne, np. zakład energetyczny, pogotowie techniczne, specjalistyczne grupy ratownicze, właścicieli obiektów itp., h) sprawdzić stan osobowy grupy i posiadane środki, a następnie przystąpić do oględzin miejsca zdarzenia. 3. Wyznaczanie stałych punktów odniesienia oraz punktów pomiarowych przedmiotów i śladów W celu dokładnego przedstawienia sytuacji na miejscu zdarzenia i udokumentowania położenia wszystkich ujawnionych przedmiotów i śladów, poza granicami obszaru oględzin, 25

26 konieczne jest wyznaczenie Stałych Punktów Odniesienia oraz punktów pomiarowych przedmiotów i śladów. Stałe odniesienia to punkty orientacyjne, w stosunku do których mierzy się odległości ujawnionych przedmiotów i śladów, a następnie podaje w protokole oględzin i na szkicu kryminalistycznym. Punkty pomiarowe przedmiotów i śladów to tak obrane punkty, które pozwalają na dokładne usytuowanie przedmiotów i śladów na miejscu zdarzenia względem stałych odniesienia. Gdy przedmiot lub ślad jest niewielki, taki jak np. zapalniczka czy łuska od naboju, do pomiaru można przyjąć jeden punkt pomiarowy - środek. W przypadku większych przedmiotów lub śladów ujawnionych na miejscu zdarzenia, np. łomu czy śladu obuwia - obieramy dwa punkty pomiarowe. W celu prawidłowego wykonania pomiarów wyznacza się dwie stałe odniesienia, najlepiej takiego samego rodzaju. Mogą to być: a) Stałe Punkty Odniesienia, np. dwa przedmioty, b) Stałe Proste (Linie) Odniesienia, np. dwie krawędzie, c) Stałe Płaszczyzny Odniesienia, np. dwie ściany. A. Stałe Punkty Odniesienia W związku z tym, że obiera się dwa Stałe Punkty Odniesienia tworzące układ odpowiednio dobranych współrzędnych, oznacza się je jako Stały Punkt Odniesienia nr 1 (SPO 1) i Stały Punkt Odniesienia nr 2 (SPO 2). W zależności od usytuowania miejsca zdarzenia, za Stałe Punkty Odniesienia można przyjąć: a) lampę oświetleniową, b) znak drogowy, c) hydrant, d) słup linii telefonicznej lub elektrycznej z oznaczonym numerem, e) środek skrzyżowania dróg leżący na przecięciu osi jezdni obu krzyżujących się ulic. Podczas oględzin miejsca zdarzenia zawsze należy wyznaczyć dwa Stałe Punkty Odniesienia rozmieszczone tak, aby znajdowały się w małej odległości od ujawnionych przedmiotów i śladów. 26

27 Przykład nr 6 Po przybyciu na miejsce kradzieży z włamaniem do domku jednorodzinnego w Pile, przy ulicy Małej 3, przed frontem domu (ścianą wschodnią) ujawniono odwzorowanie obuwia oraz łom. Płn. Rys.1. Sytuacja zastana na miejscu zdarzenia. Dla potrzeb oględzin jako Stały Punkt Odniesienia nr 1 przyjęto południowowschodni narożnik budynku (SPO1) oraz za Stały Punkt Odniesienia nr 2 północno-wschodni narożnik budynku (SPO2). Narożnik płd. - wsch. budynku Stały Punkt Odniesienia nr 1 SPO1 Narożnik płn. - wsch. budynku Stały Punkt Odniesienia nr 2 SPO2 Płn. Rys. 2. Wyznaczenie Stałych Punktów Odniesienia. 27

28 W celu prawidłowego opisania położenia znalezionego łomu oraz ujawnionego wgłębionego śladu (odcisku buta lewego), należy wyznaczyć również ich punkty pomiarowe. W przypadku łomu przyjmujemy jego dwa końce, tzn. spłaszczoną i rozszczepioną na dwie części końcówkę łomu oraz spłaszczoną końcówkę łomu, w przypadku odwzorowania obuwia czubek buta i środek tylnej krawędzi obcasa. SPO1 SPO2 czubek buta Płn. spłaszczona i rozszczepiona na dwie części końcówka łomu środek tylnej krawędzi obcasa spłaszczona końcówka łomu Rys. 3 Wyznaczenie punktów pomiarowych przedmiotów i śladów. Po wyznaczeniu Stałych Punktów Odniesienia (SPO1 i SPO2) oraz punktów pomiarowych przedmiotów i śladów, dokonujemy prawidłowych pomiarów, mierząc w pierwszej kolejności odległość pierwszego punktu pomiarowego przedmiotu lub śladu od SPO1 i od SPO2, a następnie jego drugiego punktu pomiarowego również od SPO1 i od SPO2. Odległości te zapisujemy w protokole oględzin oraz zaznaczamy na szkicu kryminalistycznym. 28

29 SPO1 SPO2 SPO1 SPO2 Kierunek pomiaru Rys. 4 i 5. Zasada pomiaru w stosunku do Stałych Punktów Odniesienia. 29

30 Wyciąg z protokołu oględzin miejsca kradzieży z włamaniem do domku jednorodzinnego w Pile przy ul. Małej 3....Dla potrzeb oględzin narożnik południowo-wschodni przyjęto jako Stały Punkt Odniesienia nr 1 (SPO1), natomiast narożnik północno-wschodni przyjęto jako Stały Punkt Odniesienia nr 2 (SPO2) Przed frontem domu, jego wschodnią ścianą, na ziemi leży żebrowany łom, barwy brązowego w kształcie litery L o długości 61 cm. Jedna końcówka łomu jest spłaszczona, natomiast druga spłaszczona i rozszczepiona na dwie części. Łom skierowany jest spłaszczoną końcówką w kierunku narożnika południowo-wschodniego pod kątem 30 stopni. Końcówka ta znajduje się w odległości 280 cm od SPO1 i 80 cm od SPO2, natomiast druga - rozszczepiona w odległości 390 cm od SPO1 i 40 cm od SPO2. Łom oznaczono jako ślad nr 3, sfotografowano z numerkiem i skalówką i zaznaczono na szkicu (patrz zdjęcie nr 6, szkic ogólny poz.4). Średnica łomu wynosi 1,5 cm. Spłaszczona końcówka łomu ma długość 1,7 cm, szerokość 1,2 cm, grubość 0,2 cm. Rozszczepione końcówki łomu mają długość 1,9 cm, szerokość 0,6 cm oraz grubość 0,1 cm. Łom opylono Argentoratem i nie ujawniono śladów daktyloskopijnych. Końcówki łomu owinięto w biały papier i oklejono taśmą samoprzylepną. Następnie łom umieszczono w kartonowym pudełku, unieruchomiono, zalakowano i odciśnięto okrągłą pieczęć lakową o numerze cyfrowym 111. Na pudełku zapisano treść metryczki śladowej. Przed domem, na ziemi widoczny jest również wgłębiony ślad buta lewego, czubkiem skierowany w kierunku drzwi wejściowych do domu. Czubek śladu buta znajduje się w odległości 180 cm od SPO1 i 250 cm od SPO2, środek tylnej krawędzi obcasa usytuowany jest w odległości 200 cm od SPO1 i 275 cm od SPO2. Odcisk buta ma długość 29 cm, szerokość podeszwy w najszerszym miejscu wynosi 8 cm, szerokość obcasa 5 cm. Ślad odciśnięty jest w ziemi na głębokość 1 cm. Wyraźnie widać charakterystyczne prążki protektora, rozchodzące się promieniście wokół zewnętrznej krawędzi śladu. Ślad obuwia oznaczono jako ślad nr 4, sfotografowano z numerkiem i skalówką oraz zaznaczono na szkicu (patrz zdjęcie nr 5, szkic ogólny, poz. 3). Ślad zabezpieczono odlewem gipsowym, do którego za pomocą nici koloru szarego dołączono opisaną metryczkę śladową. Końce nici zalakowano, odciskając okrągłą pieczęć o numerze cyfrowym B. Stałe Proste Odniesienia Gdy dochodzi do wypadku drogowego, katastrofy, wybuchu ładunku lub urządzenia wybuchowego, niezbędne staje się wyznaczenie stałych prostych (linii) odniesienia. Muszą one tworzyć układ współrzędnych ułożonych pod kątem prostym. Za jedną z nich w przypadku wypadku drogowego można przyjąć oś jezdni ulicy lub jedną z linii do niej równoległych, tzn. jedną z krawędzi jezdni. 10 Za drugą współrzędną (prostą) należy wyznaczyć prostą do niej prostopadłą. Wyznaczamy ją, prowadząc prostą przechodzącą przez Stały Punkt Odniesienia (np. lampę oświetleniową), a następnie przesuwamy ją równolegle o pewien odcinek, wygodny do wymiarowania. 9 Ukraiński J., Postępowanie przygotowawcze w sprawie o wypadek drogowy-część techniczna, Wydawnictwo R-press Spółka z o.o. Rzeszów 1992, s

31 Płn. oś jezdni (Stała Prosta Odniesienia nr 1 SPO1) prosta przechodząca przez Stały Punkt Odniesienia odniesienia lampa oświetleniowa Stały Punkt Odniesienia - SPO a metrów Stała Prosta Odniesienia nr 2 SPO2 Rys. 6. Stała Prosta (Linia) Odniesienia nr 2 przesunięta o a metrów na południe względem SPO 11. W wypadkach drogowych, które mają związek z przejściem dla pieszych, wygodnie jest przyjąć jako stałą prostą (linię) odniesienia jedną z krawędzi tego przejścia. Należy przy tym pamiętać o zwymiarowaniu szerokości przejścia. 11 Ibidem, s

32 a metrów ul. Dąbrowskiego oś jezdni ulicy Dąbrowskiego (Stała Prosta Odniesienia nr 1 SPO1) środek skrzyżowania (Stały Punkt Odniesienia - SPO) ul. Polna krawędź przejścia dla pieszych (Stała Prosta Odniesienia nr 2 SPO2) Rys. 7. Krawędź przejścia dla pieszych przyjęta jako Stała Prosta Odniesienia nr 2 przesunięta o a metrów na południe względem SPO. 12 oś jezdni ulicy Dąbrowskiego (Stała Prosta Odniesienia nr 1 SPO1) kierunek pomiaru krawędź przejścia dla pieszych (Stała Prosta Odniesienia nr 2 SPO2) Rys. 8. Zasada pomiaru w stosunku do Stałych Prostych Odniesienia Ibidem, s Kędzierska G., Betlejewski M.: Oględziny /w:/ Technika kryminalistyczna t. I., Kędzierski Wł.(red.)Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 1995r., s

33 Wyciąg z protokołu oględzin miejsca wypadku drogowego, na skrzyżowaniu ulic Dąbrowskiego i Polnej....Po południowej stronie skrzyżowania ulic Dąbrowskiego i Polnej znajduje się przejście dla pieszych przez jezdnię ulicy Dąbrowskiego, którego szerokość wynosi 3 m. Dla potrzeb oględzin, jako pierwszą Stałą Prostą Odniesienia (SPO1) przyjęto oś ulicy jezdni Dąbrowskiego. Jako drugą Stałą Prostą Odniesienia (SPO2) przyjęto północną krawędź tego przejścia. SPO2 oddalona jest o 8 m od środka skrzyżowania... C. Stałe Płaszczyzny Odniesienia Jeśli do zdarzenia dochodzi w pomieszczeniu, najprościej jest podczas oględzin miejsca zdarzenia przyjąć stałe jego płaszczyzny, np. dwie ściany albo podłogę i ścianę. W praktyce przyjmuje się następujące nazewnictwo ścian: ściana przednia ściana, która znajduje się przed dokonującym oględzin w chwili wejścia do pomieszczenia, ściana tylna ściana usytuowana za jego plecami, ściana boczna lewa ściana znajdująca się po stronie lewej ręki prowadzącego oględziny, ściana boczna prawa ściana, która usytuowana jest po jego prawej stronie. Przykład nr 7 Grupa operacyjno-procesowa po przyjeździe na miejsce zabójstwa Adama Cz. w Pile, przy ul. Długiej 4/5 podczas oględzin pokoju na dywanie ujawniła łuskę od naboju. Rys. 9. Sytuacja zastana na miejscu zdarzenia. 33

34 SPO2 ściana boczna lewa pokoju Stała Płaszczyzna Odniesienia nr 2 - SPO2 Prowadzący oględziny jako Stałe Płaszczyzny Odniesienia przyjął: ścianę przednią pokoju (SPO1), ścianę boczną lewą pokoju (SPO2). ściana przednia pokoju Stała Płaszczyzna Odniesienia nr 1 - SPO1 Rys.10. Wyznaczenie Stałych Płaszczyzn Odniesienia. W związku z tym, że ujawniony ślad łuska od naboju ma niewielkie wymiary, do pomiaru odległości obrano tylko jeden punkt pomiarowy środek śladu. SPO1 kierunek pomiaru Rys.11. Zasada pomiaru w stosunku do Stałych Płaszczyzn Odniesienia. 34

35 Wyciąg z protokołu oględzin miejsca zabójstwa Adama Cz. w Pile przy ul. Długiej 4/5...W odległości 3,5 m od ściany przedniej pokoju i w odległości 0,5 m od ściany bocznej lewej na dywanie leży łuska od naboju. Łuska posiada kształt cylindryczny i wykonana jest z metalu barwy żółtej. W środku dna łuski widoczna jest spłonka. Po przeciwnych stronach w dnie łuski znajdują się wybite numery 21 i 68. Łuskę oznaczono jako ślad nr 5, sfotografowano z numerkiem i skalówką (patrz zdjęcie nr 8) oraz zaznaczono na szkicu (patrz szkic szczegółowy, poz. 10). Łuskę opylono argentoratem i nie ujawniono śladów daktyloskopijnych. Łuskę owinięto w biały papier i umieszczono w plastikowym pudełku. Pudełko przyszyto nićmi koloru czarnego do opisanej metryczki śladowej, a końcówki nici zalakowano, odciskając okrągłą pieczęć o numerze literowym MK i cyfrowym 2... ściana boczna lewa pokoju Stała Płaszczyzna Odniesienia nr 2 - SPO2 Niekiedy określona sytuacja wymusza przyjęcie przez dokonującego oględzin innych Stałych Płaszczyzn Odniesienia. Jeśli na miejscu zdarzenia ujawnimy na określonej wysokości np. przestrzelinę (ślad użycia broni palnej), należy jako jedną z płaszczyzn odniesienia przyjąć podłoże. podłoga pokoju Stała Płaszczyzna Odniesienia nr 1 - SPO1 Rys.12. Wyznaczenie Stałych Płaszczyzn Odniesienia. 35

36 SPO2 ślad SPO1 kierunek pomiaru Rys.13. Zasada pomiaru w stosunku do Stałych Płaszczyzn Odniesienia. 14 Wyciąg z protokołu oględzin miejsca zabójstwa Macieja K. w Pile przy ul. Grunwaldzkiej 3/1....W chwili oględzin lewe drzwiczki drewnianej szafki otwarte są pod kątem 60 stopni.w drzwiczkach tych od strony zewnętrznej, w odległości 25 cm od podłogi i 200 cm od ściany bocznej lewej, wzrokowo ujawniono okrągły otwór o średnicy ok. 0, 9 cm wraz z czarną obwódką i kanałem przelotowym w poziomie przez całą grubość drzwiczek (1cm). Uszkodzenie oznaczono jako ślad nr 4, sfotografowano z numerkiem i skalówką oraz zaznaczono na szkicu (patrz zdjęcie nr 9, szkic specjalny). Od wewnątrz drzwiczek widoczny jest otwór o kształcie podłużnym, z nieregularnymi, dużymi odłupaniami wzdłuż włókien o długości ok. 2 cm i szerokości ok. 0,9 cm (patrz zdjęcie nr 10) Jako Stałe Płaszczyzny Odniesienia w tym przypadku prowadzący oględziny wyznaczył: podłogę SPO 1, ścianę boczną lewą SPO2. Prawidłowe przyjęcie płaszczyzn, właściwy zapis w protokole oględzin i na szkicu kryminalistycznym pozwalają na właściwe wnioskowanie ustalenie miejsca, z którego oddano strzał, ustalenie toru i kierunku lotu pocisku, a w konsekwencji na odtworzenie przebiegu zdarzenia zgodnie z rzeczywistością. 14 Kaczmarek M., Praktyczne aspekty wyznaczania stałych punktów odniesienia podczas oględzin miejsc zdarzeń, Wyd. Szkoły Policji w Pile, Piła 2006, s Kaczmarek M., Broń palna i ślady jej użycia, Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile, Piła 1999, s

37 4. Taktyka i technika dokonywania oględzin miejsca zdarzenia Rzeczowe środki dowodowe powstają na miejscu zdarzenia w rezultacie zmian spowodowanych w świecie zewnętrznym przez czyn fizyczny. Interesujące nas z punktu widzenia dowodowego w postępowaniu przygotowawczym skutki tego czynu, mogą polegać w szczególności na: a) pewnym przekształceniu przedmiotów, np.: uszkodzeniu urządzeń technicznych, uszkodzeniu ciała, złamaniu lub stłuczeniu czegoś, sfałszowaniu dokumentów, rozsypaniu lub rozlaniu substancji, zgnieceniu, odciśnięciu, zabrudzeniu, zarysowaniu itp.; b) pozostawieniu jakiegoś przedmiotu, którego przedtem nie było w określonym miejscu, np.: przedmiotów osobistego użytku, odłamane lub oderwane fragmenty przedmiotów, wydaliny, wydzieliny lub części ciała ludzkiego itp.; c) zaborze pewnych rzeczy, np.: przedmiotów, dokumentów, pieniędzy itp.; d) zmianie położenia niektórych przedmiotów, stanowiących skutek dokonania przestępstwa, bądź będących środkiem do dokonania przestępstwa. Te skutki działania muszą być we właściwy sposób ujawnione, utrwalone i zabezpieczone oraz należycie ocenione i dopiero wówczas, jako rzeczowe środki dowodowe, pozwalają na wyciągnięcie szeregu wniosków związanych ze zdarzeniem, wykorzystanych następnie w dalszych czynnościach postępowania przygotowawczego. Aby móc należycie przeprowadzić ujawnianie, utrwalanie i zabezpieczanie śladów powstałych na miejscu zdarzenia w wyniku określonego czynu, należy szczególnie dokładnie przeprowadzić istotne czynności techniczne oględzin, zgodnie z wymaganiami taktyki kryminalistycznej. W tym celu oględziny miejsca zdarzenia należy podzielić na odpowiednie etapy (stadia, części) oraz fazy. Wyróżnia się trzy etapy oględzin: 1) oględziny wstępne (organizacyjne), 2) oględziny szczegółowe, 3) oględziny końcowe. Oględziny wstępne (organizacyjne) Do zakresu oględzin wstępnych, poprzedzających oględziny szczegółowe należy: a) ustalenie okoliczności, które wymagają natychmiastowego przedsięwzięcia określonych kroków o charakterze operacyjnym i procesowym, b) uzyskanie danych, które są niezbędne do sprawnego i dokładnego przeprowadzenia oględzin szczegółowych. 37

38 W pierwszym przypadku chodzi o zebranie danych, które mogą być niezbędne do: a) zorganizowania pościgu, b) penetracji terenu przyległego do miejsca zdarzenia, c) ustalenia obecności lub nieobecności pewnych osób w określonym czasie i miejscu (sprawdzenie alibi), d) użycia psa tropiącego, e) zatrzymania osoby i poddania jej przeszukaniu, oględzinom oraz odebrania określonych przedmiotów. Przykład nr 8 Po przybyciu na miejsce kradzieży z włamaniem do sklepu spożywczego nr 14 w Złotowie przy ulicy Polnej funkcjonariusze policji w rozmowie z kierowniczką sklepu ustalili, że w okresie poprzedzającym zdarzenie, przed sklepem kręcił się mężczyzna, którego zachowanie było podejrzane. Idąc rano do pracy spostrzegła tego samego mężczyznę niosącego dużą torbę i idącego w kierunku stacji kolejowej. Te informacje spowodowały wydanie przez kierownika grupy operacyjno-procesowej polecenie udania się na stację kolejową policjanta komórki kryminalnej w celu ewentualnego zatrzymania mężczyzny o podanym rysopisie. Bezzwłoczne wykonanie tej czynności pozwoliło na zatrzymanie zaskoczonego sprawcy i odebranie skradzionych z kasy sklepowej pieniędzy oraz towaru. W podanym przykładzie ustalenie istotnych okoliczności przed oględzinami szczegółowymi doprowadziło do szybkiego ujęcia sprawcy. Określone czynności odnoszą się do przeglądu miejsca zdarzenia, w którym w drodze obserwacji dąży się do poznania zasadniczych właściwości miejsca, tzn. do określenia jego położenia, obszaru, kształtu i granic oraz szczególnie wyrazistych dających się możliwie szybko ujawnić śladów umożliwiających bliższe określenie typu zdarzenia. Wiedza o badanym zdarzeniu uzyskana przez kierownika grupy w toku oględzin wstępnych służy do stworzenia wstępnej wersji zdarzenia. Pozwala ona na: a) ustalenie metody prowadzenia oględzin, b) określenie miejsca, które należy poddać szczegółowemu badaniu, c) nakreślenia planu prowadzenia oględzin szczegółowych. W praktycznym działaniu stosowane są cztery metody prowadzenia oględzin szczegółowych: obiektywna, subiektywna, dośrodkowa i odśrodkowa. Metoda obiektywna stosując tę metodę bada się szczegółowo miejsce zdarzenia, poszczególne przedmioty i ślady w ściśle określonej kolejności, systematycznie i stopniowo. Kolejność dokonywania tych czynności jest z góry zaplanowana i powinna być dokładnie przestrzegana. Metoda subiektywna badanie miejsca tą metodą rozpoczyna się od wyraźnych, często charakterystycznych śladów danego zdarzenia, np. miejsca usunięcia przeszkody przez sprawców włamania, ogniska pożaru lub ewidentnych skutków przestępstwa, czy przedmiotów mających istotny związek z przestępstwem (np. od zwłok, narzędzi przestępstwa, zabranych lub porzuconych przedmiotów itp.). Przyjęcie tej metody jest rozwiązaniem taktycznym, mającym na celu szybkie zdobycie informacji o zdarzeniu i jego sprawcy oraz wykorzystanie tych informacji do natychmiastowych działań, np. pościgowych. 38

39 Metoda dośrodkowa poruszając się spiralnie bada się teren przyległy, a następnie dochodzi do centrum miejsca zdarzenia. Metoda odśrodkowa jest odwrotnością metody dośrodkowej i pod względem taktycznym jest zbliżona do metody subiektywnej. Podczas oględzin należy stosować przede wszystkim metodę obiektywną, jednakże w praktyce dość często stosuje się mieszane metody badania miejsca zdarzenia. Granice obszaru oględzin ustalone w oględzinach wstępnych mogą w wyniku dalej postępujących badań zostać zachowane do ich końca, ale jeśli zachodzi potrzeba ich rozszerzenia trzeba to uczynić. Ustalenie ich jednak na początku jest główną podstawą planowania całych oględzin. Jeżeli przedmiotem oględzin mają być budynki, to granice miejsca oględzin oznacza się wyliczając poszczególne pomieszczenia. Jeśli do obszaru objętego oględzinami włącza się przestrzenie w terenie otwartym, oznaczenie granic miejsca oględzin należy oprzeć na już występujących ograniczeniach terenu, jak parkany, mury, ściany budynków, rzeki, bruzdy czy też wały ziemi. Z braku granic naturalnych, należy wyznaczyć je i przeprowadzić między nimi granicę umowną. Na przykład przeprowadzając oględziny: a) na ulicy ustala się, że obejmują one odcinek między jednym a drugim słupem oświetleniowym, b) w lesie lub sadzie ustala się, że badanie obejmuje obszar między określonymi drzewami, altaną i ławką, które w myśli łączy się liniami granicznymi, c) w otwartym polu ustala się punkty orientacyjne, wybierając samotne drzewa lub krzaki, bruzdy, kamienie itp. Jeżeli przestrzeń jest rozległa, należy uwzględnić jej podział zależny od właściwości miejsca i liczby funkcjonariuszy oraz wyraźnie oznaczyć drogę poruszania się po miejscu przestępstwa, tzw. ścieżkę dostępu i ustalić kolejność działań na poszczególnych częściach obszaru oględzin. Punktem wyjściowym tego porządku powinny być czynności badawcze dotyczące przestrzeni, na której zdarzenie osiągnęło stopień najwyższego napięcia (np. wybuch bomby). Kolejność oględzin pozostałych części przestrzeni jest zależna od właściwości miejsca zdarzenia. Powinna ona wynikać z hipotez, jakie do chwili przystąpienia do szczegółowych oględzin zdołano opracować. Oględziny szczegółowe Oględziny szczegółowe mają na celu zebranie wszelkiego rzeczowego materiału, tj. wszystkiego, co odnosi się do przestępstwa i może pomóc w wykryciu sprawcy. Organizacja badań szczegółowych ma charakter indywidualny, uzależniony od niepowtarzalnych właściwości poszczególnych zdarzeń. Szczegółowym badaniom poddaje się miejsce, gdzie zaistniało zdarzenie, teren przyległy, drogę przyjścia i odejścia sprawcy, a przede wszystkim miejsca, gdzie nastąpiły zmiany w wyniku zdarzenia lub przestępnego działania człowieka. Podczas oględzin szczegółowych bada się uważnie całe miejsce i wszystkie przedmioty, wskazując w opisie, na szkicu i zdjęciach fotograficznych ich położenie, stan, spostrzeżone cechy. Wykonuje się nieodzowne pomiary odległości, pozwalające na dokładne umiejscowienie śladów i przedmiotów oraz uwzględnia się wzajemną łączność między wykrytymi dowodami rzeczowymi. 39

40 Przedmiotem badań jest aktualnie istniejący stan rzeczy, a oględziny powinny być prowadzone bez pośpiechu, z jak największą dokładnością. Prowadząc planowo i skrupulatnie oględziny miejsca, należy dążyć do tego, aby już podczas śledczych oględzin otrzymać odpowiedź na problemy istotne dla danej sprawy. Problemami, które można rozstrzygnąć już w czasie oględzin mogą być zagadnienia dotyczące m.in.: a) miejsca dokonania czynu, tzn. czy miejsce znalezienia określonych przedmiotów czy ujawnienia śladów jest jednocześnie właściwym miejscem popełnienia przestępstwa, b) miejsca znajdowania się sprawcy w czasie dokonywania czynu, zwłaszcza: w jaki sposób sprawca dostał się na miejsce przestępstwa, w jaki sposób poruszał się na miejscu czynu, c) czasu dokonania przestępstwa, z uwzględnieniem czasu przebywania sprawcy na miejscu zdarzenia, d) liczby sprawców, a w tym: czy były to osoby dorosłe, czy też nieletnie? (mężczyźni czy kobiety), e) rodzaju czynu: motywy przestępstwa, wyrządzone szkody (zwłaszcza przedmioty zniszczone lub zabrane), f) sposobu dokonania przestępstwa z uwzględnieniem użytych środków do jego popełnienia, g) śladów (przedmiotów) pozwalających na wysnucie wniosków odnoszących się do sprawcy lub do innych okoliczności istotnych dla danego zdarzenia, h) obiektywnych warunków spostrzegania (zwłaszcza widzenia i słyszenia) tego, co działo się w czasie dokonywania przestępstwa. Przeprowadzając oględziny, policjant komórki dochodzeniowo-śledczej powinien mieć na uwadze wszystkie wersje (hipotezy) kryminalistyczne możliwe do postawienia w przypadku danego zdarzenia i szukać potwierdzenia (lub obalenia) każdej z nich. Poważny błąd popełnia przystępujący do oględzin szczegółowych, jeżeli wybierze tylko jedną wersję, która będzie mu się wydawała najbardziej prawdopodobna. Przyjęcie takiego rozwiązania wprowadza pewną sugestię, bowiem prowadzący oględziny znajduje podczas tej czynności i zabezpiecza tylko to, co potwierdza wybraną przez niego wersję, pomijając jednocześnie (mniej lub bardziej świadomie) wszystko to, co może mieć duże znaczenie dla sprawy, a jednocześnie nie potwierdza wybranej wersji lub jest wręcz z nią sprzeczne. W rezultacie takiej jednostronności, zaprzepaszczone mogą zostać ważne dowody, a prowadzący oględziny dochodzi do niewłaściwych wniosków. W celu dokładnego przeprowadzenia oględzin szczegółowych, zachowując przy tym obiektywizm, należy w tej części oględzin wyodrębnić dwie fazy: a) fazę statyczną, b) fazę dynamiczną. Oględziny szczegółowe w fazie statycznej polegają na tym, że prowadzący oględziny wszystko kolejno i systematycznie ogląda, niczego jednak nie dotykając. Jest to faza ujawniania i utrwalania śladów i przedmiotów w stanie, w jakim je znaleziono. Celem oględzin w fazie statycznej jest utrwalenie wyglądu miejsca zdarzenia. W tej fazie oględzin należy: a) wykonać zdjęcia ogólne ilustrujące wygląd miejsca oględzin, b) sporządzić odręczny szkic miejsca oględzin (bez wymiarów, które będą nanoszone na szkic w późniejszym czasie), c) odnaleźć widoczne ślady i oznaczyć je kolejnymi numerami (kierując się od środka centrum zdarzenia na zewnątrz lub odwrotnie), d) dobrać stałe punkty odniesienia, które będą pomocne w udokumentowaniu położenia wszystkich śladów i przedmiotów, 40

41 e) wykonać zdjęcia sytuacyjne obrazujące wzajemne położenie, usytuowanie poszczególnych śladów względem siebie, względem przedmiotów występujących na miejscu zdarzenia albo względem stałych punktów odniesienia. Na tym etapie ślady i przedmioty powinny być już ponumerowane, f) zrobić zdjęcia szczegółowe poszczególnych śladów i przedmiotów (ze skalówką, oznaczeniem numerowym). W celu swobodnego poruszania się po miejscu zdarzenia, należy ujawniać i zabezpieczać w pierwszej kolejności te ślady i przedmioty, które mogą ograniczać swobodne poruszanie się. W fazie statycznej chodzi o to, aby ujęty został ogólny obraz samego miejsca zdarzenia i dlatego wykonujemy fotografie i szkic wszelkich śladów i przedmiotów bez uwzględnienia szczegółów identyfikacyjnych, to znaczy bez aktywnego, dokładnego badania ujawnionych śladów. W praktyce elementy oględzin szczegółowych w fazie statystycznej i dynamicznej przeplatają się wzajemnie. Dzieje się tak dlatego, że podczas oględzin obowiązuje zasada kompleksowego postępowania z ujawnionym śladem, tzn. ujawniony ślad podlega oględzinom w fazie statycznej, po której przechodzi się do oględzin w fazie dynamicznej aż do całkowitego procesowego i kryminalistycznego (technicznego) zabezpieczenia tego śladu, po czym przechodzi się do takiego samego (z taktycznego punktu widzenia) postępowania z kolejnym śladem. Przykładowa kolejność badania miejsca zdarzenia jest następująca : 1) oględziny miejsca w fazie statycznej, 2) oględziny śladu (przedmiotu) nr 1 w fazie statycznej, 3) oględziny śladu (przedmiotu) nr 1 w fazie dynamicznej, 4) oględziny śladu (przedmiotu) nr 2 w fazie statycznej, 5) oględziny śladu (przedmiotu) nr 2 w fazie dynamicznej. Opisując w fazie statycznej ogólny wygląd miejsca zdarzenia, należy trzymać się ustalonego porządku, uwzględniając przy tym właściwości miejsca przestępstwa, np.: przestrzeń otwartą lub zamkniętą, przestrzeń zamkniętą, ale dużą ze względu na liczbę pokoi lub małą jednoizbową itp. Aby ułatwić poznanie sposobu badania miejsca zdarzeniu oddzielnie zostaną omówione: a) oględziny przestrzeni zamkniętej, b) oględziny przestrzeni otwartej. Przy opisywaniu przestrzeni zamkniętej, zwłaszcza lokalu wieloizbowego, np. mieszkania kilkuizbowego, sklepu z zapleczem itp., należy przede wszystkim zbadać wejście. Wówczas też należy odtworzyć na podstawie zeznań świadków jaki był stan wejścia przed początkiem zdarzenia i w czasie jego przebiegu, czy nie wprowadzono zmian w czasie, który upłynął między rozegraniem się zdarzenia, a chwilą przybycia grupy operacyjno-procesowej. Należy więc ustalić, np. czy drzwi były otwarte, kto je otwierał, czy ktoś je zamykał lub otwierał w czasie między zdarzeniem a przybyciem funkcjonariuszy policji. Oczywiście, do protokołu wpisany zostanie stan zastany podczas oględzin, natomiast wszelkie zmiany powinny być opisane w notatce urzędowej z zabezpieczenia miejsca zdarzenia i w protokole przesłuchania świadka. Ustalenia te mają znaczący wpływ na taktykę i technikę oględzin. Powinny one dotyczyć wyglądu całego miejsca zdarzenia. 41

42 Badanie wejścia to najbardziej odpowiedni czas na dokładne oględziny powierzchni drzwi, ościeżnic, okuć i zamknięć. Wszystkie dalsze pomieszczenia określa się jako następne, położone z prawej lub lewej strony, zawsze w stosunku do osoby wchodzącej od zewnątrz i stojącej w drzwiach wejściowych. W opisie faktów i śladów należy używać nazw ścian: przednia, tylna, prawa, lewa. Można też nazwać poszczególne pomieszczenia, uwzględniając ich aktualne przeznaczenia, np. kuchnia, łazienka, sypialnia itp. Lokal składający się z kilku pomieszczeń bada się poddając oględzinom wszystkie z nich po kolei, w takim porządku, jaki jest najbardziej dogodny ze względu na ich rozkład lub przyjętą metodę prowadzenia oględzin. Należy rozpoczynać od korytarza, przedpokoju, następnie badać izbę po izbie, piętro po piętrze, zachowując na piętrach (w piwnicy lub na strychu) ten sam tok postępowania. Wchodząc do poszczególnych pomieszczeń, należy zwrócić uwagę na wejście, następnie podłogi, ściany, sufity, sprzęty znajdujące się w nich oraz na ślady i inne przedmioty. Duże pomieszczenie można podzielić na kilka części i badać te części kolejno. Badanie poszczególnych pomieszczeń przeprowadza się pod kątem ustalenia: a) ogólnego ich wyglądu, b) stanu poszczególnych części i sprzętu, c) śladów mających związek z badanym zdarzeniem. Badanie podłogi ma ważne znaczenie. Może się ono przyczynić do wykrycia śladów stóp, przedmiotów zgubionych przez przestępcę, plam krwi, niedopałków papierosów, łusek od naboi, rozlanych płynów, kurzu itp. Wiele śladów ujawnia się również na ścianach. Przy badaniu tych miejsc należy zwrócić uwagę na materiał, z jakiego sporządzono podłogę (drewno, beton, płytki PCV itp.), na malowanie ścian i podłóg oraz na ich stan (czyste czy brudne, świeżo zamiecione czy pokryte kurzem itp.). Wszystkie ślady trzeba dokładnie zbadać pod kątem ich rodzaju, formy, kierunku, wzajemnego układu oraz wymiarów. Wyniki badań trzeba nieustannie notować, nanosić na szkice i fotografować. Badając drzwi i okna należy ustalić, w którą stronę się otwierają i jaki jest ich stan. Szczegółowo należy zbadać urządzenia zabezpieczające. Na parapetach okien i na szybach można ujawnić ślady stóp, linii papilarnych, krwi i mikrośladów. Poddając oględzinom okna, należy zwrócić uwagę na kraty, okiennice, firanki i zasłony. Sama ich obecność może mieć poważne znaczenie dla sprawy, np. przy ustalaniu widoczności przez okno. Na klamkach mogą znajdować się ślady linii papilarnych lub rękawiczek. Badając meble należy zwrócić uwagę na ich rodzaj, wzajemny układ, ogólny porządek ustawienia. Należy ustalić, jakie zmiany wywołała prawdopodobnie działalność poszczególnych osób, np. czy przestępca przewrócił krzesło, czy też ofiara, broniąc się, rzuciła je w stronę sprawcy. Stan mebli (uszkodzenia) może mieć związek z badanym zdarzeniem. W trakcie tych badań poddaje się oględzinom przedmioty znajdujące się na meblach. Należy więc ustalić czy przedmioty te leżą w porządku (np. książki lub towary na półkach, akta i dokumenty na biurku, pościel na łóżku itp.), czy też zostały porozrzucane, czy nieporządek nie ma charakteru upozorowania, czy przedmioty te pokrywa kurz, czy też niedawno ktoś się nimi posługiwał. W przypadku zabójstwa należy zbadać pościel w celu ujawnienia śladów biologicznych np. plam krwi. Gdy mamy do czynienia z przestępstwem na tle seksualnym, na pościeli znajdują się często wydzieliny i wydaliny ciała ludzkiego. 42

43 Badamy również zawartość szuflad i szaf, sprawdzając czy jest ona uporządkowana, czy wnętrza te zostały splądrowane, czy występują jakieś braki. Należy także zbadać stan ich zamknięć oraz podjąć próbę ujawnienia wokół nich śladów linii papilarnych. Przedmiotami zawierającymi wiele cennych śladów są nakrycia stołowe, popielniczki, kosze lub kubły na śmieci. Dokładnego zbadania wymagają piece, gdyż przestępcy palą często kompromitujące ich dokumenty, pokrwawioną czy podartą odzież i bieliznę, portmonetki i torebki, a nawet zwłoki lub ich części. Podczas oględzin pomieszczeń zamkniętych trzeba zwrócić uwagę na stan wypełniającego je powietrza. Zatrucia gazem ziemnym, użycie trucizn intensywnie pachnących, kwasu siarkowego lub solnego łatwo ustalić nawet po upływie wielu godzin, jeśli lokal nie był przewietrzony. W toku oględzin budynków niejednokrotnie korzystne jest zbadanie wszelkiego rodzaju pomieszczeń gospodarczych, jak strychy (tu zależnie od okoliczności bada się przewody kominowe lub otwory włazowe prowadzące na dach i same dachy), piwnice, garaże, komórki. W umywalkach lub ustępach można ujawnić ślady mycia się czy też ślady krwi. Zawsze trzeba zwracać uwagę na wszelkie przedmioty, które mogą mieć jakikolwiek związek z badanym zdarzeniem i umożliwić tym samym wyjaśnienie okoliczności sprawy. Przeprowadzając oględziny przestrzeni otwartej wyznaczamy tzw. ścieżkę dostępu i rozpoczynamy badania od ustalonej granicy miejsca oględzin. Badając kolejno poszczególne odcinki należy zbliżać się do głównego obiektu (można też przyjąć kolejność odwrotną). W toku oględzin należy zwrócić szczególną uwagę na ślady środków transportu, ślady stóp, narzędzia i ich ślady, na miejsce świeżo skopane oraz na wszelkiego rodzaju ślady i przedmioty, jakie tam mogą się znajdować i mieć związek z badanym zdarzeniem. W fazie statycznej ograniczamy się do wzrokowego ujawnienia, oznaczenia i tymczasowego zabezpieczenia śladów lub przedmiotów przed zniszczeniem, zatarciem lub kradzieżą. Dopiero w fazie dynamicznej poddaje się ślady (przedmioty) ujawnione na podłodze lub innych miejscach szczegółowemu badaniu. Związane jest to najczęściej z ich przemieszczeniem, oglądaniem, mierzeniem, ważeniem, aż do całkowitego procesowego i kryminalistycznego zabezpieczenia. Oględziny szczegółowe w fazie dynamicznej to taki etap oględzin szczegółowych, w którym prowadzący oględziny dotyka oglądanych przedmiotów, obraca je i przesuwa w celu wykrycia lub lepszego obejrzenia ujawnionych śladów. Celem dynamicznych oględzin jest szczegółowe badanie i zabezpieczenie procesowe oraz kryminalistyczne (techniczne) tych śladów i przedmiotów, które ujawniono w fazie statycznej oględzin. Innym celem tej fazy jest dalsze poszukiwanie i ujawnianie śladów oraz przedmiotów, których nie ujawniono w fazie statycznej ze względu na nie zmienianie położenia przedmiotów. W fazie dynamicznej oględzin wszystkie przedmioty, na których odnaleziono jakiekolwiek ślady (np. mikroślady, ślady linii papilarnych, ślady krwi itp.) lub gdy podejrzewamy, że mogą się one znajdować na dalszych częściach tych przedmiotów (tzn. częściach przylegających do podłoża) albo też przedmioty pozostawione przez sprawcę, np. broń, narzędzie włamań, części garderoby czy inne przedmioty osobistego użytku należy podejmować i poddawać szczegółowym oględzinom w celu: a) dokładnego zbadania całego przedmiotu, na którym mogą się znajdować jeszcze inne ślady, których jeszcze nie ujawniono, b) dokładnego opisu właściwości przedmiotów pozostawionych na miejscu przestępstwa, wykrycie na nich pewnych cech, oznaczeń, inicjałów itp., 43

44 c) zabezpieczenia śladów i przedmiotów, które chcemy po dokładnym zbadaniu, opisie, zaznaczeniu na szkicu i sfotografowaniu włączyć do sprawy jako rzeczowy materiał dowodowy. Szczegółowego badania i opisu wymagają przede wszystkim te przedmioty, których sprawca mógł dotykać, przesuwać lub używać, albo też przedmioty, na których wg naszych przypuszczeń mogą lub nawet powinny znajdować się ślady. Często w celu wyjaśnienia hipotezy (wersji) zbudowanej w trakcie oględzin wstępnych, a dotyczącej np. okoliczności zdarzenia lub sposobu dokonania czynu zachodzi konieczność zbadania właściwości pewnych przedmiotów czy innych okoliczności poprzez przeprowadzenie eksperymentu. W takich przypadkach konieczne jest podejmowanie, czy też przesuwanie różnych przedmiotów (po uprzednim ich zbadaniu). Podczas oględzin szczegółowych zachodzi konieczność przeprowadzenia wstępnej eliminacji śladów. Wstępna eliminacja ujawnionych śladów, której może dokonać oczywiście jedynie funkcjonariusz odpowiednio przygotowany (technik lub ekspert kryminalistyki), powinna zmierzać w dwóch kierunkach: 1) eliminacji śladów, które nie nadają się do identyfikacji, 2) eliminacji śladów pozostawionych przez osoby postronne (śladów przypadkowych, śladów domowników lub osób mających legalny dostęp do danego miejsca itp.). Chodzi tu o jak najszybsze uzyskanie informacji na co można, a na co nie można liczyć i od nich uzależnić dalsze przedsięwzięcia operacyjno-śledcze. Należy pamiętać, że wstępna eliminacja musi być przeprowadzona w pełni odpowiedzialnie, a w razie jakichkolwiek wątpliwości trzeba zarządzić przeprowadzenie formalnej ekspertyzy. Wszystkie ślady (przedmioty) mogące służyć jako materiał dowodowy muszą być w czasie oględzin dokładnie opisane. W opisie musimy uwzględnić: a) rodzaj śladu (przedmiotu), b) materiał, z którego przedmiot jest sporządzony, c) ilość materiału dowodowego, d) usytuowanie (miejsce znalezienia) śladu, e) rozmiar (długość, szerokość, objętość) śladu, f) kształt śladu, g) barwę śladu, h) stan (stopień uszkodzenia) śladu, i) zapach śladu, j) dodatkowe cechy szczególne (numery, cechy probiercze, ślady napraw, monogramy, napisy itp.) Procesowa ocena wartości materiału dowodowego zabezpieczonego podczas oględzin, a tym samym i wartości opracowywanych na ich podstawie ekspertyz jest możliwa wówczas, gdy materiał dowodowy zostanie prawidłowo opisany podczas oględzin. Po zbadaniu śladu (przedmiotu) w fazie statycznej i dynamicznej (po uprzednim sfotografowaniu, zaznaczeniu na szkicu i opisaniu w protokole oględzin) materiał dowodowy trzeba prawidłowo zabezpieczyć kryminalistycznie (technicznie) i połączyć z metryczką śladową. 44

45 Oględziny końcowe W końcowej części oględzin należy: a) sprawdzić zgodność protokołu oględzin z treścią szkicu i wykonanymi zdjęciami, b) uzyskać podpisy osób uczestniczących w tej czynności, c) opakować materiał dowodowy, d) sprawdzić stan sprzętu technicznego użytego w toku oględzin, e) podjąć decyzję, co do miejsca poddanego oględzinom (opieczętować, oddać pod dozór, przekazać użytkownikowi itp.). 45

46 Rozdział IV INNE CZYNNOŚCI WYKONYWANE W ZWIĄZKU Z ZAISTNIAŁYM ZDARZENIEM 1. Wnioskowanie z oględzin Jednym z podstawowych materiałów analitycznych postępowania przygotowawczego są rezultaty kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia. Wraz z rozszerzającymi się stale możliwościami badawczymi śladów, a zwłaszcza śladów biologicznych i mikrośladów, systematycznie wzrasta znaczenie oględzin jako czynności procesowej, w czasie której nie tylko następuje ujawnienie i zabezpieczenie śladów, ale także na ich podstawie rekonstrukcja przebiegu zdarzenia. Dlatego też w coraz większej mierze oględziny dostarczają obiektywnych informacji, które są lub mogą być wykorzystane w pracy dochodzeniowo-śledczej. Informacje te stanowią podstawę rozwijającej się czynności kryminalistycznej zwanej wnioskowaniem z oględzin. Wnioskowanie z oględzin to analiza każdego śladu i informacji z miejsca zdarzenia z osobna, w zespołach i w ujęciu całościowym, umożliwiająca wyprowadzenie bezspornych twierdzeń i hipotetycznych sądów (wersji) o przebiegu czynu przestępczego, jego sprawcy(ach) oraz pozwalające ocenić wartość dowodową zabezpieczonych śladów i ustalić sposób wykorzystania ich w pracy wykrywczej. Wnioskowanie powinno opierać się na stwierdzeniach uzyskanych metodami naukowymi. Z jednej strony zabezpieczone na miejscu zdarzenia ślady identyfikowane są w laboratoriach specjalistycznymi metodami, jakimi dysponuje współczesna nauka, z drugiej zaś wnioskowanie z oględzin opiera się na prawach logiki. Wychodząc od konkretnych faktów, tj. od zidentyfikowania śladów i informacji z nich wypływających, czyli od przesłanek obiektywnych, wyprowadza się uogólnienia dotyczące charakteru i przebiegu czynu przestępczego oraz jego sprawcy. Jest to więc właściwe dla kryminalistyki, empiryczne dochodzenie do twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych. Wnioskowanie z oględzin będzie poprawne, jeżeli będą przestrzegane następujące warunki: 1. Wnioskowanie powinno być przeprowadzone przez funkcjonariuszy policji biorących udział w kryminalistycznym badaniu miejsca zdarzenia. 2. Podczas wykonywania każdej czynności na miejscu zdarzenia należy mieć na uwadze późniejsze wnioskowanie. 3. Wnioskowanie można przeprowadzić dopiero po uporządkowaniu dokumentacji oględzin, po zbadaniu zabezpieczonych śladów i wyeliminowaniu śladów niemających związku ze sprawą. 4. Wnioskowanie musi wynikać z kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia i opierać się na zasadach logicznego myślenia. Dwa pierwsze warunki wynikają z istoty oględzin. Oględziny to nie tylko czynności fizyczne wykonywane przez funkcjonariuszy biorących w nich udział. Jest to także analiza właściwości spostrzeżonych faktów badanego miejsca, osoby lub rzeczy, ustalanie związków między ujawnionymi śladami, a także ukierunkowanie poszukiwań dalszych śladów w miejscach, co do których istnieje przypuszczenie, że powinny tam występować. Tak więc już 46

47 w trakcie oględzin niezbędne jest analizowanie, kojarzenie i wnioskowanie zmierzające do rekonstrukcji przebiegu zdarzenia. Oczywisty staje się postulat, aby wnioskowanie z kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, przeprowadzał zespół uczestniczący w tych czynnościach. W teorii dowodów ślad bywa określany mianem niemego świadka. Wnioskowanie ze śladów to umiejętne odczytywanie informacji, jaką ten ślad zawiera. Im więcej informacji można odczytać ze śladu, tym większa jest jego wartość w postępowaniu przygotowawczym. Poprawność wnioskowania zależna jest więc od uprzedniego, dokładnego zbadania każdego śladu i uwiarygodnienia jego związku ze zdarzeniem. Dlatego też wnioskowanie z oględzin powinno poprzedzać wyeliminowanie śladów niemających związku z przestępstwem. Wnioskowanie z oględzin, o ile ma być obiektywne i logicznie bezbłędne, musi być wolne od wszelkich czynników zakłócających poprawne rozumowanie. Przedmiotem wnioskowania mogą być tylko właściwie odczytane ślady i prawidłowo zinterpretowane informacje z miejsca oględzin. Zadaniem wnioskującego jest umiejętne łączenie tych danych w logiczną całość. Właściwe odczytywanie śladów i wyciągnięcie wniosków niejednokrotnie może wymagać pogłębienia wiadomości o danym śladzie, przeprowadzania doświadczeń, względnie zasięgnięcia fachowej konsultacji. Wnioskowanie przeprowadza się z reguły w celu: a) odtworzenia przebiegu zdarzenia, b) ustalenia danych o sprawcy, c) określenia wartości dowodowej zabezpieczonych śladów. Nie w każdym przypadku wnioskowanie obejmuje wszystkie wymienione okoliczności. Odtworzenie przebiegu zdarzenia jest najczęściej niezbędne w przypadkach, gdy nie ma innych możliwości uzyskania danych o zdarzeniu (brak świadków, pokrzywdzony nie może z różnych względów przekazać informacji prowadzącemu postępowanie itp.). Sytuacje takie bardzo często mają miejsce w przypadku zabójstwa lub innego poważnego czynu przeciwko zdrowiu i życiu, w przypadku podpaleń itp. Celowość odtworzenia przebiegu zdarzenia mimo zeznań świadków może zaistnieć np. w przypadku poważnego wypadku drogowego, gdyż poszczególne fazy zdarzenia postępują po sobie tak szybko, że nawet wnikliwy obserwator nie jest w stanie obiektywnie odtworzyć jego przebiegu. Okoliczności podlegające odtworzeniu zależne są od rodzaju przestępstwa. W każdym jednak przypadku ustala się: a) drogę przyjścia i odejścia sprawcy, b) sposób przestępnego działania, c) przedmioty zabrane przez sprawcę. Ustalenie drogi przyjścia i odejścia sprawcy(ów) umożliwia m.in. przeprowadzenie rozpoznania, ujawnienie śladów. Sposób przestępnego działania najczęściej wiąże się z rodzajem użytych przez sprawcę środków. Gdy sprawca nie pozostawia ich na miejscu czynu, istotne staje się określenie rodzaju tych środków, względnie odtworzenie ich wyglądu na podstawie śladów. Ułatwia to poszukiwania, a także może skierować zainteresowanie prowadzącego sprawę na określone środowisko lub osoby. Ustalenie sposobu postępowania poszczególnych sprawców na miejscu przestępstwa ma szczególne znaczenie w przypadkach czynów popełnionych zbiorowo. Umożliwia bowiem sprecyzowanie roli, jaką każdy ze sprawców spełniał w dokonaniu przestępstwa. 47

48 Stwierdzenia te mogą być przydatne w pracy operacyjno-procesowej podczas weryfikowania informacji o środowisku przestępczym oraz mogą ułatwić przesłuchanie podejrzanych. Operowanie podczas przesłuchania wspomnianymi wyżej dowodami może np. spowodować przyznanie się do winy jednego ze sprawców i wskazanie wspólników, a także wyjaśnienie innych okoliczności związanych z przestępstwem, nieznanych prowadzącemu sprawę lub potwierdzających wersję kryminalistyczną. Rekonstrukcja przebiegu dokonanego przestępstwa umożliwia ustalenie sposobu działania, a to z kolei typowanie podejrzanych, względnie ukazanie związku określonej sprawy z innymi, dotychczas niewykrytymi przestępstwami. Istotne znaczenie ma również dokładne ustalenie zrabowanych przez sprawców przedmiotów. Gdy sprawca zabrał tylko część wyrobów jednego rodzaju, np. w sklepie, magazynie, można w toku szczegółowych badań ustalić niektóre ich właściwości ułatwiające następnie ich rozpoznanie. Można także w sprzyjających warunkach odtworzyć, za pomocą rysunku, wygląd skradzionych przedmiotów albo uzyskać ich fotografie. Odtworzenie przebiegu zdarzenia na podstawie śladów nie jest łatwe. Niejednokrotnie konieczne jest weryfikowanie przyjętych założeń. Dlatego też w sprawach poważnych przestępstw gdy jest to tylko możliwe, należy do czasu opracowania wniosków z oględzin zabezpieczyć miejsce zdarzenia w stanie niezmienionym. Przebieg zdarzenia nierozerwalnie związany jest z osobą sprawcy. W tym przypadku należy zmierzać do ustalenia: a) motywu działania, b) kwalifikacji zawodowych i przestępczych sprawcy, c) opisu cech zewnętrznych oraz właściwości psychofizycznych sprawcy, d) ubioru sprawcy oraz ewentualnego umiejscowienia śladów naniesionych na jego odzież (ciało) podczas popełnienia przestępstwa. Sprecyzowanie przyczyn i pobudek działania sprawcy możliwe jest dzięki rekonstruowaniu przebiegu czynu przestępczego i ustalaniu jego następstw. Ustalenie motywu to podstawa właściwego ukierunkowania postępowania przygotowawczego. Powiązanie motywu ze sposobem popełnienia przestępstwa umożliwia niejednokrotnie określenie niektórych cech fizycznych i właściwości psychicznych sprawcy jak np. ogólnej sprawności i siły fizycznej, niektórych cech budowy anatomicznej (z długości stopy, kroku można wnioskować o przypuszczalnym wzroście sprawcy itp.). Spokój i opanowanie sprawcy może świadczyć o doświadczeniu, swoboda poruszania się - o dobrej znajomości miejsca itd. Z całokształtu faktów ustalonych w toku oględzin i rekonstrukcji przebiegu zdarzenia można zatem określić ogólny obraz sprawcy. Prawidłowo przeprowadzone wnioskowanie dotyczące osoby sprawcy na podstawie pozostawionych przez niego śladów, często pozwala na zawężenie kręgu osób podejrzanych, co niewątpliwie ułatwia pracę wykrywczą. We wnioskowaniu, obok ujawnionych śladów, należy uwzględnić brak konkretnych śladów, które z istoty danego zdarzenia powinny wystąpić (czyli tzw. okoliczności negatywne). Ze sposobu popełnienia przestępstwa w wielu przypadkach można ustalić, bądź domniemywać występowanie śladów na odzieży sprawcy. Niekiedy ślady te można bardzo dokładnie określić rodzajowo krew, sperma, opiłki, szkło itp., względnie umiejscowić na częściach ubioru. Ustalenia takie mogą mieć duże znaczenie przy zatrzymywaniu sprawcy, gdyż wskazują na możliwość uzyskania nowych dowodów, względnie też uwiarygodnienie związku sprawcy z określonym miejscem i popełnionym czynem. 48

49 W przypadku, gdy sprawca był widziany przez pokrzywdzonego lub świadków, można niekiedy odtworzyć jego przypuszczalny wygląd. Ocena wartości dowodowej zabezpieczonych śladów ma duże znaczenie, gdyż pozwala prowadzącemu postępowanie przygotowawcze wykorzystać te ustalenia do opracowania planu czynności wykrywczych, a także do wyjaśnienia konkretnych wersji osobowych. Znajomość wartości zebranego materiału dowodowego pozwala na podejmowanie określonych przedsięwzięć w celu ustalenia sprawcy, np. pewność, że dysponuje się w sprawie śladami linii papilarnych sprawcy pozwala przyjąć ten fakt jako kryterium eliminowania osób podejrzanych. Można w takich przypadkach również w szerszym zakresie stosować daktyloskopowanie osób podejrzanych. Brak takich śladów zmusza natomiast do podjęcia całkowicie innego planu przedsięwzięć. Niektóre ślady pozwalają na określenie szczegółowych zadań zmierzających do ustalenia sprawcy, inne natomiast ślady znaczenie takie mają jedynie w powiązaniu z innymi faktami. Wnioskowanie z oględzin i opracowany na tej podstawie dokument notatka służbowa nie ma charakteru procesowego. Prowadzący postępowanie przygotowawcze wykorzystuje rezultaty wnioskowania do planowania czynności i opracowywania odrębnych wersji śledczych lub ich uzupełnienia. Obiektywne informacje z przebiegu oględzin i badania śladów zawarte w ekspertyzach i analizie oględzin pozwoliły w wielu przypadkach na ustalenie sprawców przestępstw i wyjaśnienie szeregu okoliczności z nimi związanych. Przykład nr 9 W sprawie o zabójstwo na tle seksualnym obok wielu opartych na podstawie pozostawionych śladów, bezspornych ustaleń, stwierdzono, że sprawca był w odzieży i obuwiu, jakie noszą żołnierze marynarki wojennej. Wytypowanie sprawcy w okolicy położonej daleko od wybrzeża, a posiadającego powyższe przedmioty nie nastręczało większych trudności. Obiektywna metoda badania zgromadzonych w sprawie materiałów nadaje istotną wagę kryminalistycznemu badaniu miejsca zdarzenia, a zwłaszcza oględzinom oraz uzasadnia konieczność stałego podnoszenia ich poziomu, zwłaszcza umiejętności ujawniania i rzetelnego zabezpieczania wszelkich śladów. 2. Budowanie pierwszych wersji kryminalistycznych Kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia to przede wszystkim ustalenie faktów, a następnie logiczne tłumaczenie ich zaistnienia, wyciąganie wniosków i w konsekwencji budowanie wersji kryminalistycznych. Istotę wersji stanowi hipotetyczne założenie (przypuszczenie) dotyczące charakteru określonego zdarzenia, jego przyczyn, przebiegu i okoliczności, a także osób biorących w nim udział. W związku z powyższym rozróżniamy: wersję zdarzenia, wersję zagadnieniową (ogólną), wersję cząstkową (szczegółową). 49

50 Wersja zdarzenia odnosi się do charakteru zdarzenia, rozpatrując je pod kątem jego niezgodności z prawem, np. wypadek czy przestępstwo, a jeżeli przestępstwo, to np. jakie (kwalifikacja prawna czynu). Wersja zagadnieniowa (ogólna) wyjaśnia zdarzenie w całości wskazując motywy, pobudki działania sprawcy (w związku z czym popełniono przestępstwo, dlaczego), okoliczności jego popełnienia, jak również na osobę sprawcy (środowisko, miejscowość, z której może się wywodzić). Wersja cząstkowa (szczegółowa) dotyczy najczęściej osób, które mogą być sprawcami przestępstwa (wersja osobowa), cech ofiar, związku konkretnego przedmiotu ze zdarzeniem, ofiarą czy sprawcą, związku danego śladu z określoną osobą itp. Jest rzeczą naturalną, że z chwilą znalezienia się na miejscu zdarzenia, zabezpieczając je, przygotowując się do oględzin szczegółowych, zaczyna się snuć pewne domysły, starając się tłumaczyć spostrzegane przez siebie fakty. Jeżeli uda się zbudować prawidłową wersję na początku oględzin, czynność ta staje się bardziej skuteczna, a poszukiwanie śladów bardziej kierunkowe (subiektywna metoda badania miejsca zdarzenia). Prowadzący oględziny musi jednak pamiętać o tym, aby nie budować pochopnych wersji, bo przecież kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia powinno przebiegać w sposób jak najbardziej obiektywny. Nie można bowiem szukać jedynie tych faktów, które potwierdzają pierwsze przypuszczenia, lecz należy ujawniać i rejestrować wszystkie fakty, niezależnie od tego, jakie wnioski nasunęły się na podstawie pierwszego wrażenia. Dlatego też budowanie wersji kryminalistycznych o przestępstwie i jego sprawcy może i powinno nastąpić nie w toku samych oględzin, lecz już po ich zakończeniu, na podstawie zarówno wyników wnioskowania z oględzin, danych z penetracji przyległego terenu, jak i informacji uzyskanych w tym czasie drogą operacyjną. Budując pierwsze wersje na miejscu zdarzenia, należy zawsze pamiętać o tym, że każda wersja musi być głęboko przemyślana, logiczna i oparta na ujawnionych faktach. Ilustracją omawianego zagadnienia może być przykład napadu na bank w Gdańsku. W toku kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia ustalono m.in. następujące fakty: 1. Do skarbca banku sprawcy włamali się przez piwnicę, dokonując wyłomu w suficie piwnicznym, będącym zarazem podłogą skarbca; 2. W piwnicy znaleziono drewniany klocek z charakterystycznymi zagłębieniami; 3. Ślady te szybko zidentyfikowano jako charakterystyczne odbicie części czołowej i podstawy podnośnika hydraulicznego typu WARSEP ; 4. Tuż przy banku ujawniono ślady pojazdu mechanicznego. Ślady te przedstawiały odbicie dwóch różnych protektorów opon samochodowych; 5. Rozstaw tych śladów (wg katalogów) wskazywał na typ samochodu o podwoziu typu Fiat Ducato; 6. Sprawcy wykazali znajomość pomieszczeń bankowych oraz wybrali odpowiedni dzień napadu, gdy w kasie skarbca znajdowało się 12,5 mln zł. Analiza tych faktów pozwoliła na zbudowanie następującej wersji cząstkowej (szczegółowej). Napadu na bank dokonała grupa co najmniej 3-, 4-osobowa (mniejsza grupa nie byłaby w stanie dokonać tego przestępstwa). Jeden ze sprawców napadu jest właścicielem samochodu Fiat Ducato albo ma do takiego samochodu dostęp. Sprawcy mieli dostęp do warsztatu mechanicznego, gdzie przygotowali odpowiednie narzędzia. Zastosowali metodę lewarkową. Oprócz lewarka, musieli posiadać jednak odpowiedniej długości rurę. Ponieważ tak długi przedmiot niełatwo jest przenieść, prawdopodobnie posłużyli się rurą składaną. Sprawcy po- 50

51 służyli się samochodem Fiat Ducato, który posiadał różne, pod względem rysunku bieżnika, ogumienie na kołach przednich i tylnych. Znajomość pomieszczeń bankowych oraz wybranie odpowiedniego dnia napadu może wskazywać na wcześniejsze zaznajomienie się sprawców z pomieszczeniami banku (np. w czasie prowadzenia remontów, napraw itp.), względnie na współpracę jakiegoś dawno lub obecnie zatrudnionego pracownika banku. Ta wersja cząstkowa (szczegółowa), która powstała już na miejscu zdarzenia, znalazła pełne potwierdzenie w prowadzonym śledztwie. 3. Eksperymentalne sprawdzenie prawidłowości zbudowanych wersji W wielu przypadkach w toku kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia zachodzi potrzeba sprawdzenia prawidłowości zbudowanych wersji poprzez przeprowadzenie eksperymentu procesowego (często przy udziale specjalistów różnych dziedzin). I tak eksperymentalnemu sprawdzeniu może podlegać np.: - wersja co do czasu jaki był potrzebny sprawcom na spowodowanie określonego zdarzenia, - wersja co do możliwości dokonania określonego zdarzenia w konkretnych warunkach. Sprawdzenia wersji zbudowanych na miejscu zdarzenia nie należy nigdy odkładać na czas późniejszy, w wielu bowiem przypadkach mogą nastąpić (po opuszczeniu miejsca zdarzenia przez grupę operacyjno-procesową) istotne zmiany spowodowane porządkowaniem, przebudową, remontem, usunięciem szczątków, zamurowaniem otworów itp. Zmiany te uniemożliwiają późniejsze przeprowadzenie eksperymentu. Jeżeli zachodzi więc potrzeba sprawdzenia pewnych zbudowanych w toku kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia wersji, należy tego sprawdzenia dokonać niezwłocznie, tj. przed opuszczeniem miejsca zdarzenia przez grupę operacyjno-procesową. Przykład nr 10 Wracając do uprzednio omawianych fragmentów napadu i rabunku 12,5 mln zł ze skarbca banku w Gdańsku już w toku kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia przeprowadzono eksperymenty mające na celu sprawdzenie przyjętych wersji co do: a) technicznych możliwości i niezbędnego czasu do dokonania przez sprawców określonymi narzędziami takiego właśnie wyłomu w podłodze skarbca, b) możliwości pozbycia się narzędzi, które posłużyły sprawcom do dokonania przestępstwa. Bardzo trudna staje się sytuacja, gdy już po opuszczeniu miejsca zdarzenia w toku toczącego się postępowania przygotowawczego i przyjętego planu czynności wykrywczych zaczynają nasuwać się liczne wątpliwości co do prawidłowości przyjętych wersji, a więc co do słuszności przyjętego kierunku czynności wykrywczych, słowem wątpliwości wymagające powrotu na miejsce zdarzenia i dokonania eksperymentu, którego we właściwym czasie nie wykonano. W praktyce zdarzają się przypadki, że powrót na miejsce zdarzenia okazuje się bezprzedmiotowy i ze względu na zmianę warunków nie można przeprowadzić już żadnych istotnych doświadczeń, a to w konsekwencji prowadzi najczęściej do umorzenia dochodzenia (śledztwa) i nie wykrycia sprawcy przestępstwa. 51

52 4. Powtórne badanie miejsca zdarzenia i terenu przyległego Bezpośrednio po wykonaniu wszystkich czynności wchodzących w zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia należy przed opuszczeniem miejsca zdarzenia poddać je kontrolnemu sprawdzeniu. Wymaga tego systematyka badania potwierdzona doświadczeniem, a niekiedy też inne, obiektywne okoliczności. Jeżeli zdarzenie zaistniało w nocy, we mgle, podczas opadów deszczu czy śniegu w takich samych warunkach dokonywane jest kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia, może się zdarzyć, że pewne okoliczności mogły ujść uwadze prowadzących badanie, że pewnych śladów nie zabezpieczono, mimo skrupulatności i systematyczności postępowania. Dlatego też należy zabezpieczyć to miejsce przed dostępem osób postronnych i powtórnie dokonać badania miejsca zdarzenia i terenu przyległego w innych, lepszych warunkach, np. w dzień. 5. Zabezpieczenie dopływu informacji z miejsca zdarzenia. Termin i sposób opuszczenia przez grupę operacyjno-procesową miejsca zdarzenia musi być dokładnie przemyślany, albowiem może zaistnieć sytuacja, że sprawca zechce powrócić na miejsce zdarzenia, by odnaleźć obciążający go dowód np. zapalniczkę z wygrawerowanymi inicjałami, zatrzeć ślady czy chociażby tylko po to, by dowiedzieć się co ustaliła policja. W związku z powyższym należy zorganizować dopływ informacji z miejsca zdarzenia w sposób operacyjny, wykorzystując do tego osobowe źródła informacji spośród osób zamieszkałych lub pracujących w miejscu zdarzenia, bądź też wykorzystując w tym celu środki techniczne, np. podsłuch telefoniczny, urządzenia do rejestracji dźwięku, obrazu itp., a w niektórych przypadkach można zorganizować zasadzki lub pułapki kryminalistyczne. 52

53 Rozdział V DOKUMENTACJA PRZEBIEGU I WYNIKÓW KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA Jednym z istotnych czynników wpływających na efektywność pracy dochodzeniowośledczej jest prawidłowe zabezpieczenie śladów i przedmiotów stanowiących rzeczowe środki dowodowe. Znane są przypadki nieuwzględniania przez sądy wyników ekspertyz kryminalistycznych, które zostały opracowane niezgodnie z formalnymi wymogami. Popełnione błędy najczęściej polegają na nie udokumentowaniu lub niewłaściwym udokumentowaniu śladów i przedmiotów zabezpieczonych podczas śledczych oględzin miejsca zdarzenia. Dowód w procesie karnym jest środkiem procesowym i jako taki oceniony może być jedynie w sposób zgodny z przepisami prawa procesowego. Przez procesowe zabezpieczenie śladów i przedmiotów należy rozumieć udokumentowanie odpowiednim opisem w protokole, zarówno faktu ich ujawnienia, jak i sposobu ich zabezpieczenia. Podstawową formą procesowego zabezpieczenia śladów i innych dowodów rzeczowych jest protokół. Jest to forma opisowa wymagana zgodnie z art pkt 3 k.p.k. przy dokumentowaniu różnego rodzaju czynności procesowych (m.in. oględzin miejsca, osoby lub rzeczy). Z art k.p.k. wynika, że przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk. Chodzi tu np. o aparat, kamerę, dyktafon. Należy podkreślić, co zresztą wynika z treści cytowanego art k.p.k., że mowa w nim o formach posiłkowych, które mają tylko wówczas moc procesową, gdy występują łącznie z opisem tej czynności w protokole. W takiej sytuacji, gdy zabezpieczone różnego rodzaju ślady nie zostały ujęte w protokole oględzin, z punktu widzenia przepisów prawa, ślady te nie mają żadnej wartości procesowej, nawet wówczas, gdy w dokumentacji technicznej wskazano miejsce ujawnienia oraz rodzaj zabezpieczonych śladów. Z powyższego wynika, że dokumentację zasadniczą, sporządzaną w związku z badaniem miejsca zdarzenia stanowi protokół oględzin, natomiast do dokumentacji uzupełniającej można zaliczyć: - dokumentację fotograficzną (zdjęcia, przeźrocza, filmy, taśmy magnetyczne), - szkice kryminalistyczne, - notatki urzędowe z czynności wykonanych w związku z zaistniałym zdarzeniem. 1. Protokół oględzin i zasady jego sporządzania Dokumentem procesowym z dokonanego badania miejsca zdarzenia, którego treść ma wartość dowodową jest protokół oględzin. Sporządzając protokół oględzin należy przestrzegać następujących zasad: - protokół oględzin stanowi podstawową formę utrwalenia tej czynności w procesie karnym i sporządza się go na formularzu ustalonego wzoru, - protokół oględzin sporządza się na miejscu zdarzenia (można go później przepisać na maszynie, komputerze, dołączając do akt oryginał), - miejsce zdarzenia, przedmioty i ślady opisuje się w takim stanie, w jakim je zastano w czasie oględzin, - należy opisywać fakty i ślady istotne, nie przeładowywać treści niepotrzebnym opisem sytuacji, 53

54 - w treści protokołu oględzin nie używać słów wieloznacznych (np. w pobliżu, opodal, niedaleko), niezrozumiałych oraz nie zamieszczać wniosków, przypuszczeń, wersji itp., - nie podawać nazw substancji, jeżeli nie ma pewności co to za substancja oraz nie używać własnych nazw przedmiotów lub ich części (należy posługiwać się zunifikowanym nazewnictwem przedmiotów oględzin), - treść protokołu należy pisać czytelnie, w formie bezosobowej w czasie teraźniejszym, - wszystkie rubryki muszą być rzetelnie wypełnione (lub zakreślone), - protokół podpisują wszystkie osoby uczestniczące w oględzinach. Protokół oględzin składa się z trzech części: 1) wstępnej, 2) opisowej, 3) końcowej. Część wstępna zawiera: - określenie czy jest to protokół miejsca, rzeczy bądź osoby, z podaniem rodzaju lub adresu miejsca, nazwy rzeczy bądź imię lub nazwisko osoby, np. miejsce kradzieży z włamaniem, Piła, ul. Wesoła 3, - dane prowadzącego oględziny oraz nazwę jednostki policji, - godzinę, minutę, dzień, miesiąc, rok rozpoczęcia oględzin, - podstawę prawną oględzin art. 207 k.p.k., - szczegółowe określenie przedmiotu oględzin, z podaniem adresu miejsca zdarzenia lub lokalizację przedmiotu poddanego oględzinom, - osoby uczestniczące w czynności, charakter udziału, stopień w przypadku policjanta, imię i nazwisko pozostałych osób uczestniczących w oględzinach takich jak: protokolant, pokrzywdzony, pełnomocnik pokrzywdzonego, podejrzany, obrońca, specjalista. W takim przypadku należy podać specjalność, miejsce zamieszkania, miejsce pracy i stanowisko oraz podać rodzaj i zakres wykonanych czynności, - jeśli w czynności uczestniczy biegły, należy w przypadku policjanta podać jego stopień, imię i nazwisko, rodzaj specjalności, adres lub miejsce pracy. Należy pobrać od niego oświadczenie dot. uprzedzenia go o odpowiedzialności karnej za wydanie fałszywej opinii (art w zw. z art. 190 k.p.k. oraz art k.k.) oraz poprzez dokonanie odpowiednich skreśleń zaznaczyć; wezwanie lub nie specjalisty do złożenia przyrzeczenia (art k.p.k.). Przyrzeczenie można przyjąć od specjalisty niebędącego funkcjonariuszem organu procesowego, - po uprzedzeniu uczestników oględzin o użyciu do utrwalenia przebiegu czynności urządzeń rejestrujących obraz lub dźwięk, 16 należy wpisać typ i rodzaj użytego do rejestracji urządzenia i charakterystykę techniczną jego oprzyrządowania oraz dane techniczne użytego nośnika oraz kto będzie obsługiwał wykorzystywany sprzęt (imię, nazwisko i adres oraz stanowisko służbowe w przypadku policjantów adres jednostki policji), - przebieg oględzin: warunki atmosferyczne i okoliczności, w jakich prowadzone są oględziny, mające wpływ na spostrzeganie i ewentualne możliwości ujawnienia śladów kryminalistycznych (pora dnia, oświetlenie, warunki pogodowe) ślady wskazujące na zmianę warunków atmosferycznych bezpośrednio przed rozpoczęciem oględzin, - oświadczenia osób co do widocznych zmian stanu mających związek z zaistniałym zdarzeniem dokonanych przed rozpoczęciem oględzin. 16 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie rodzaju urządzeń i środków technicznych służących do rejestracji obrazu i dźwięku dla celów procesowych oraz sposobów ich przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów (Dz. U. nr 107, poz. 1005). 54

55 Część opisowa protokołu oględzin Podczas oględzin trudno jest bezbłędnie przewidzieć, co może mieć istotne znaczenie w dalszym postępowaniu i dlatego należy przemyśleć, co należy opisać dokładnie i wyczerpująco, a co przekazać w ogólnym zarysie. Protokół oględzin należy sporządzić dokładnie odzwierciedlając wszystkie szczegóły mogące pomóc w wyjaśnieniu sposobu dokonania przestępstwa i ustalenia sprawcy. Mimo to, nie należy protokołu obciążać zbytecznymi drobnostkami, które nie mają związku z przestępstwem lub sprawcą, np. jeżeli sprawca przedostał się do mieszkania przez okno, to miejsce to należy opisać bardzo szczegółowo, lecz nie należy już opisywać szczegółowo okien sąsiednich (jeżeli nie ujawniono tam śladów mających związek z próbą dostania się do wewnątrz lub wyjścia z pomieszczenia). W praktyce policyjnej spotykamy się z różnorodnymi zdarzeniami, dlatego niemożliwe jest wyliczenie, jakie miejsca, ślady lub przedmioty należy szczegółowo opisać w protokole. Prawidłowością jest jednak opisywanie (niezależnie od rodzaju zdarzenia) następujących okoliczności, miejsc i przedmiotów: 1. Warunki i okoliczności, w jakich prowadzone są oględziny warunki atmosferyczne (stan pogody), warunki oświetleniowe (naturalne, sztuczne, widoczność, użyte środki do oświetlenia w niekorzystnych warunkach). 2. Położenie miejsca oględzin (miejscowość, okolica, dom). Jeżeli zdarzenie miało miejsce w domu opisuje się położenie domu w stosunku do ulic, skrzyżowań. Miejsce określa się posługując się kierunkami stron świata. 3. Granice obszaru objętego oględzinami. Określa się teren poddany oględzinom z uwzględnieniem dostępu do tego miejsca. 4. Miejsce zdarzenia. Opisuje się położenie poszczególnych obiektów lub budynków. W budynku opisuje się rozmieszczenie klatek schodowych, korytarzy, piwnic, strychów, rozmieszczenie mieszkań, pokoi, drzwi i okien. Opisuje się duże przedmioty w pomieszczeniach (meble lub inne użytkowane przedmioty). 5. Przy opisie terenu podaje się opis powierzchni gruntu, roślinności oraz przedmiotów znajdujących się na terenie będącym przedmiotem oględzin. 6. Przedmioty uszkodzone przez przestępcę podczas dokonywania przestępstwa. Takie przedmioty jak np. rozbita szyba, uszkodzone okno, wyłamane drzwi itp. należy zawsze opisywać szczegółowo. Przy opisie podaje się rodzaj uszkodzeń, ich rozmiary i umiejscowienie, a także ujawnione tam różne ślady. 7. Ślady przestępcy i przestępstwa. 8. Ślady stóp, narzędzi włamań, ślady linii papilarnych, krwi, broni palnej itd. należy opisywać bardzo skrupulatnie z uwzględnieniem opisu sposobów ich ujawnienia i zabezpieczenia. Opis śladów umożliwia odczytywanie z treści protokołu przypuszczalnej drogi przedostania się sprawcy na miejsce zdarzenia i odejścia stamtąd. W przypadku przeprowadzania oględzin w pomieszczeniu zamkniętym opisuje się wejście i wyjście, drzwi, okna, drabiny przeciwpożarowe, windy itp. W miejscach otwartych: drogi, ścieżki, wrota, furtki, wyłomy w ogrodzeniu itp. przypuszczalne drogi przedostania się przestępcy nie powinny się opierać tylko na przypuszczeniach prowadzącego oględziny, lecz na logicznym rozumowaniu wynikającym z normalnego (często koniecznego) biegu zjawisk, w ścisłym powiązaniu lub oparciu o ujawnione ślady lub przedmioty. Na przykład może być taka sytuacja, że sprawca wszedł na strych klatką schodową, a następnie wyszedł po drabinie przeciwpożarowej na dach, skąd po rynnie (lub instalacji 55

56 odgromowej) zszedł na ziemię. Ustalenie takiej drogi będzie miało uzasadnienie, jeżeli podczas oględzin zostanie ustalone, że np.: strych nie był zamykany na kłódkę od strony klatki schodowej, albo kłódka jest rozerwana lub otwarta (opisać te fakty, lecz nie opisywać wynikających z tego wniosków), na dachu otwarte jest okienko i przystawiona drabina przeciwpożarowa (opisać te fakty), na rynnie i murze widoczne są zadrapania i smugi (fakty te należy opisać), na ziemi przy rynnie znajdują się wgłębione ślady obuwia, które prowadzą w stronę parkanu (fakty te należy opisać w protokole oględzin). Ustalenie przypuszczalnej drogi przyjścia lub odejścia nie zawsze będzie możliwe. Opisanie drogi przyjścia i odejścia sprawcy jest szczególnie trudne, dlatego że w protokole nie można opisywać żadnych, chociażby najbardziej zasadnych przypuszczeń, a jedynie fakty, którymi są określone ślady lub przedmioty na miejscu zdarzenia. 1. Przedmioty, których układ i stan zmienił przestępca w czasie dokonywania czynu, np. otwarte okna (jeżeli przed przestępstwem wg zeznań świadków były zamknięte), zrzucone z półek towary, wyrzucone z szafy przedmioty, przygnieciona trawa lub zboże itp. 2. Przedmioty pozostawione na miejscu zdarzenia przez sprawcę, np. zapomniane lub wyrzucone narzędzia przestępstwa, części garderoby, notatki lub inne porzucone przedmioty. 3. Okoliczności negatywne. Przez okoliczności negatywne należy rozumieć brak pewnych następstw, które wg naturalnego biegu zjawisk powinny były wystąpić, np. brak krwi wokół denata lub pod nim, gdy widoczne są duże i liczne rany cięte na jego ciele, albo brak opiłek metalu w miejscu rzekomego przepiłowania kłódki zabezpieczającej obiekt. Jeżeli przed przyjazdem grupy operacyjno-procesowej sytuacja została częściowo zmieniona, lecz udaje się ją odtworzyć na podstawie zeznań świadków lub funkcjonariuszy policji zabezpieczających miejsce zdarzenia, wówczas mimo to, w protokole opisuje się rozmieszczenie i stan przedmiotów w tej postaci, w jakiej zastał je prowadzący oględziny. Pierwotny stan (powołując się na zeznania świadków) oraz wszelkie uzasadnione przypuszczenia dotyczące zdarzenia można (i należy) opisać w odrębnej notatce urzędowej. Aby protokół był zrozumiały i przejrzysty, konieczne jest utrzymanie ścisłej kolejności w opisie. Trzeba zachować porządek związany z topografią miejsca zdarzenia, a narzucający się ze względu na właściwości tego miejsca. Opisując np. pomieszczenie zamknięte, opisuje się je w porządku, w jakim przeprowadzono oględziny. W celu ścisłego opisu położenia poszczególnych przedmiotów (w jakimkolwiek pomieszczeniu) lub miejscu ujawnienia śladu używa się systemu współrzędnych. System ten polega na wyznaczeniu Stałych Punktów Odniesienia SPO (prostych (linii), punktów, płaszczyzn), od których mierzy się odległość od przedmiotu czy śladu i tak zmierzoną odległość umieszcza się w protokole (i nanosi na brudnopis szkicu)....dla potrzeb oględzin za Stałą Prostą (Linię ) Odniesienia nr 1 przyjęto ścianę kuchenną prawą) natomiast za Stałą Prostą (Linię) Odniesienia nr 2 przyjęto ścianę przednią (balkonową). Na dywanie w odległości 2,64 m od SPO 1 i 1,97 m od SPO 2 leży zapalniczka, którą oznaczono jako ślad nr 7, sfotografowano (patrz zdjęcie nr 10) i zaznaczono na szkicu (patrz szkic szczegółowy, poz. nr 11).... Podobnie postępuje się przy opisie miejsc położonych w terenie otwartym, jednak w takiej sytuacji współrzędne odnosić się będą do ustalonych przez prowadzącego SPO, wspomaganych kierunkiem geograficznym. 56

57 ... Na poboczu drogi, w trawie w odległości 13,26 m od SPO 1 w kierunku zachodnim i w odległości 1,16 m w kierunku północnym od SPO 2 leży lusterko wsteczne, zewnętrzne, które oznaczono jako ślad nr 6, sfotografowano (patrz zdjęcie nr 10 i zaznaczono na szkicu (patrz szkic szczegółowy poz. nr 12)... W przykładowych opisach położenia przedmiotów (śladów) zwraca uwagę powiązanie treści protokołu oględzin z załączonymi do niego zdjęciami fotograficznymi, szkicami, nagraniami wideo. Wszystkie wielkości należy podawać w jednakowych jednostkach miary. Nieduże odległości (do 50 m) mierzy się przy pomocy miary taśmowej, większe przy użyciu metromierza, natomiast bardzo duże odległości można określić przy pomocy mapy. Protokół oględzin miejsca zdarzenia jest z zasady protokołem, w którym uwidacznia się (opisuje) jednocześnie wyniki oględzin rzeczy, a tylko wówczas, gdy zachodzi potrzeba wyłączenia jakiegoś przedmiotu, wzmiankuje się o tym fakcie i z oględzin tego przedmiotu sporządza się odrębny protokół (protokół oględzin rzeczy). Protokół powinno się pisać językiem prostym, zwięzłym i jasnym. Należy unikać określeń nieostrych, zdania powinny być krótkie i logiczne. Protokół nie może być ani zbyt lakoniczny, ani nie może stanowić popisu stylistycznego czy literackiego, nie może być też niezrozumiały. Pisownia musi być poprawna pod względem gramatycznym i ortograficznym. Część końcowa protokołu oględzin zawiera: - wykaz zabezpieczonych śladów oraz przedmiotów, w tym przekazanych biegłemu/specjaliście w celu przygotowania i zabezpieczenia lub utrwalenia śladów do dalszych badań (numer, opis, kto przyjmuje - specjalista, biegły, podpis), - jaką dokumentację techniczną wykonano: zdjęcia fotograficzne, liczbę naświetlonych klatek, nagranie, jeśli tak, to ile minut, szkice - nie lub tak, liczba, plany nie lub tak, liczba, - omówienie poprawek i uzupełnień w treści protokołu, zgodnie z art. 151 k.p.k., - oświadczenia, wnioski, żądania, zarzuty osób biorących udział w oględzinach wniesione zgodnie z art k.p.k. i k.p.k., - liczbę i rodzaj załączników, - godzinę, minutę, dzień, miesiąc, rok zakończenia czynności, - podpisy uczestników oględzin (prowadzącego oględziny, protokolanta, specjalisty/biegłego, świadka/podejrzanego, pełnomocnika/obrońcy, innego uczestnika). 2. Dokumentacja fotograficzna miejsca zdarzenia Zgodnie z art k.p.k. przebieg czynności protokołowanych (oględzin) może być utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk. Do utrwalenia przebiegu i wyników oględzin należy wykorzystywać przeznaczone do tego celu urządzenia i środki techniczne, służące do utrwalania obrazu lub dźwięku, w tym urządzenia mechaniczne i elektroniczne typu analogowego lub cyfrowego, w szczególności aparaty fotograficzne, kamery filmowe, kamery wideo, magnetofony, dyktafony. O rodzaju wizualnej dokumentacji sporządzanej podczas oględzin decyduje prokurator albo kierujący oględzinami. Nośnik z nagraniem lub fotografia stanowią załącznik do protokołu ust. 8 i 9 Zarządzenia nr op. cit. 57

58 W przypadku utrwalania obrazu za pomocą aparatu fotograficznego na miejscu zdarzenia należy wykonać następujące rodzaje zdjęć fotograficznych: a) ogólnoorientacyjne (ogólne) utrwalające położenie miejsca zdarzenia w terenie, b) sytuacyjne ukazujące drogę przyjścia sprawcy, przeszkody, jakie pokonał sprawca, skutki wynikłe z działania sprawcy. Obrazują one usytuowanie śladów względem siebie, względem przedmiotów występujących na miejscu zdarzenia, albo względem stałych punktów odniesienia, c) szczegółowe przedstawiające przedmioty i ślady przestępczego działania wraz z numerem i skalówką. Nie ma przepisów regulujących sposób włączenia do akt postępowania przygotowawczego zdjęć fotograficznych. Można je włożyć np. do koperty lub wykleić na tablicy poglądowej. Tablica poglądowa daje lepszy obraz miejsca zdarzenia. Wszystkie zdjęcia powinny być opatrzone kolejnym numerem, opisane i opieczętowane pieczątką jednostki policji. Gdy znajdują się na nich numery, strzałki itp., należy wyjaśnić, co oznaczają. Zdjęcia muszą być rozmieszczone w takiej kolejności, aby logicznie wiązały się w jedną całość (dawały dobrą orientację i uzupełniały treści protokołu oględzin). Tablica poglądowa musi zawierać napisy informujące, do jakiego protokołu oględzin jest załącznikiem, miejsce i datę wykonania, kto ją wykonał, łącznie z podpisem tej osoby. Należy na niej podać: a) typ i markę aparatu fotograficznego i obiektywów użytych do utrwalenia obrazów; b) rodzaj i czułość błony fotograficznej, c) warunki obróbki fotochemicznej (jeśli odbiegają od standardowych). Do tablicy poglądowej powinien być dołączony negatyw oraz koperta ze zdjęciami szczegółowymi śladów i przedmiotów, które mogą być wykorzystane do badań porównawczych. Dokumentacja fotograficzna może przybrać jeszcze inne formy, w zależności od tego, jaką zastosowano technikę utrwalenia obrazu i co jest jego nośnikiem. Zdjęcia wykonywane za pomocą techniki natychmiastowej (tzw. polaroid), powstałe jednocześnie z protokołem, stanowią jego załącznik. Gdy obraz utrwalono na przeźroczach do oglądania bezpośrednio bądź też na ekranie, należy oprawić je w ramki i umieścić w kopercie z notatką urzędową bądź sprawozdaniem. Powinny one zawierać dane dotyczące sposobu wykonania przeźroczy (aparatury, stosowanych technik, materiałów i obróbki), informację do jakiego protokołu są załącznikiem, kto, gdzie i kiedy je wykonał. Bez względu na rodzaj zastosowanej formy, dokumentacja fotograficzna miejsca zdarzenia stanowi: a) ilustrację miejsca zdarzenia (jest nośnikiem dodatkowych informacji o samym miejscu i sytuacji zastanej na nim), b) uzupełnienie protokołu oględzin, c) cenny materiał poglądowy dla uczestników procesu karnego, którzy nie mieli bezpośredniego kontaktu z miejscem zdarzenia. Ponadto dokumentacja fotograficzna pomaga prowadzącemu postępowanie przygotowawcze w rekonstrukcji miejsca zdarzenia, w trakcie np. przesłuchania osób podejrzanych, świadków, okazania, eksperymentu procesowego itp. 58

59 3. Kryminalistyczny (sytuacyjny) szkic miejsca zdarzenia i inne dokumenty sporządzane w związku z zaistniałym zdarzeniem Kryminalistyczny szkic miejsca zdarzenia (szkic specjalistyczny) przedstawia za pomocą umownych znaków topograficznych i kryminalistycznych miejsce zdarzenia, jego właściwości, obrazując wzajemne rozmieszczenie śladów i przedmiotów mających istotne znaczenie dowodowe w postępowaniu karnym. Szkic powinien być sporządzony w następujących wypadkach: a) jeśli są potrzebne dokładne wymiary określonego miejsca oraz przedmiotów i śladów; b) jeśli za pomocą opisu słownego i zdjęć nie można w przejrzysty sposób przedstawić sytuacji na miejscu zdarzenia. Szkic miejsca zdarzenia jest materiałem ilustrującym, uzupełniającym opis zawarty w protokole oględzin. Szkic powinien być zrozumiały i czytelny dla wszystkich, nawet dla osób nieposiadających kwalifikacji w tej dziedzinie. Przed sporządzeniem szkicu trzeba się dobrze zapoznać z miejscem zdarzenia. Poznanie miejsca zdarzenia (w trakcie części wstępnej oględzin) pozwala na ustalenie: a) jaki obszar oględzin należy uwzględnić na szkicu, a musi on pokrywać się z miejscem poddanym oględzinom, b) jakie elementy są szczególnie ważne, a więc na co należy zwrócić uwagę osób czytających protokół oględzin i oglądających szkic, c) jaki rodzaj szkicu i w jakim rzucie (przekroju), trzeba sporządzić szkic, aby optymalnie zilustrować protokół oględzin. Sporządzanie szkicu na miejscu zdarzenia (szkicu roboczego, brudnopisu) sprowadza się do następujących zasad: 1. Szkic roboczy (brudnopis szkicu) trzeba wykonać na miejscu zdarzenia w fazie statycznej oględzin szczegółowych. Sporządza się go środkiem kryjącym trwałym, na kartce papieru, najlepiej formatu A3 (w kratkę lub milimetrowego), którą przed zarysowaniem należy opisać, podając: rodzaj szkicu, miejsce i datę sporządzenia oraz imię i nazwisko wykonawcy. 2. Za pomocą kompasu należy oznaczyć strony świata. 3. Nie wolno umieszczać na szkicu jakichkolwiek wymiarów bez ich uprzedniego osobistego sprawdzenia. Sporządzający ponosi bowiem całkowitą odpowiedzialność za rzetelność szkicu. Wymiary na szkicu nanosi się równocześnie z wymiarami umieszczonymi w protokole oględzin. 4. Na szkicu powinny znaleźć się tylko te elementy, które pozostają w rzeczywistym związku z sytuacją przestępczą charakteryzującą to miejsce zdarzenia. A więc, gdy rysuje się miejsce zdarzenia w postaci, np. mieszkania, to szkicuje się cały dom, korytarz, pokoje, przez które przechodził sprawca do pomieszczenia, w którym dokonał przestępstwa. Zbędne natomiast byłoby rysowanie wszystkich mieszkań sąsiednich, jeśli nie miały one związku ze zdarzeniem, chyba że jakiś sąsiad usłyszał krzyki i zachodzi potrzeba oznaczenia odległości między nim a ofiarą, która wydawała krzyki. W tym wypadku konieczne jest narysowanie mieszkania tego sąsiada. Przy rysowaniu całego mieszkania, w którym dokonano przestępstwa zbędne jest rysowanie wszystkich mebli i sprzętów w pomieszczeniach, które się na nie składają. Jeżeli jednak stwierdzi się, że w określonym pokoju meble są poprzewracane w związku z przestępstwem, to w tym pomieszczeniu wszystkie meble należy dokładnie oznaczyć. Na szkicu rysuje się też takie elementy jak ślady i przedmioty związane z działalnością sprawcy, a także otwarte okna i ślady prowadzące przez ogród. 59

60 Powyższe uwagi odnoszą się również do szkiców ilustrujących zdarzenie zaistniałe w terenie, z tym jednak, że występują elementy charakterystyczne dla terenu (ogrodzenie, zabudowania gospodarcze, drzewa itp.). 5. Szkic musi korespondować z protokołem oględzin i zdjęciami fotograficznymi. Zaznaczone muszą być stałe punkty odniesienia (SPO). 6. Brudnopis szkicu zawierający rzeczywiste wymiary, podpisany przez osoby uczestniczące w oględzinach, powinien być przerysowany na papier milimetrowy. Może też być przerysowany na kalkę lub brystol. Czynność tę wykonuje się w jednostce policji, sporządzając tzw. szkic właściwy (plan). Szkic kryminalistyczny (plan) sporządzony w jednostce musi być wykonany w odpowiedniej skali, trwałym środkiem kryjącym, w kolorze czarnym lub niebieskim. Szkic powinien zawierać: liczbę dzienną i nr RSD, nazwę rodzaju szkicu, rodzaj zdarzenia, którego dotyczy, skalę, oznaczenie kierunku północnego, kierunek wiatru (szkice miejsc pożaru), kąt padania promieni słonecznych (dot. szkiców miejsc wypadku drogowego), opis wyjaśniający użyte znaki umowne (tzw. objaśnienia), imię i nazwisko sporządzającego szkic, podpis, imię i nazwisko świadka uczestniczącego w oględzinach, podpis, datę i miejsce wykonania szkicu. Na szkicach stosuje się znaki określone w decyzji nr 13 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 28 stycznia 2008 r. w sprawie wprowadzenia do użytku Zestawu zasadniczych umówionych znaków operacyjnych właściwych dla komórek organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Umówione znaki operacyjne zawarte w rozdziale 11 przeznaczone są do sporządzania szkiców miejsc przestępstw lub innych zdarzeń. Znaki te są uproszczonymi rysunkami śladów, pojazdów, zabudowań, budynków, rzeźby terenu, wyposażenia mieszkań i lokali oraz różnych przedmiotów przedstawionych w rzucie poziomym, z zachowaniem ich cech charakterystycznych. Znaki kreślone są głównie w kolorze czarnym i niebieskim. Wielkość znaków powinna odpowiadać wielkości przedstawionych przedmiotów w skali szkicu. Wzajemne położenie oraz odległości między znakami muszą odpowiadać rzeczywistemu położeniu rysowanych przedmiotów i określonej skali. Rodzaje śladów i przedmiotów oraz ich cech niewyszczególnionych w ww. decyzji oznacza się literami lub dowolnie dobranymi symbolami, wyjaśniając ich znaczenie w objaśnieniach szkicu. Oznaczając środki komunikacyjne (pojazdy) i przedmioty, które były w ruchu w czasie zdarzenia oraz ich ślady wskazuje się strzałką kierunek ich ruchu. Na szkicach szczegółowych zamiast symboli, tam gdzie to jest konieczne, stosuje się dokładny rysunek przedstawionego przedmiotu w rzucie poziomym w skali danego szkicu. W tych przypadkach na rysunku uwidacznia się wyraźnie kształty (kontury przedmiotów, śladów itp.), ich wielkość i inne cechy dające się zilustrować tak, jak wyglądają one w rzeczywistości z lotu ptaka. 60

61 Umówione znaki operacyjne przeznaczone są również do sporządzenia szkiców terenu (zabudowań, kolei, wód, roślinności itp.). Posługując się znakami przy sporządzaniu szkiców, należy stosować następujące zasady: 1. Wszystkie przedmioty przedstawia się na szkicu w rzucie poziomym w skali danego szkicu; 2. Celem przedstawienia na szkicu przedmiotów małych (znaków drogowych, słupów, latarni, drzew itp.), których rzuty poziome w małej skali są punktami, stosuje się odpowiednie znaki, przypominające wyglądem kształt przedmiotu w rzucie poziomym lub bocznym. Dla zachowania dokładności wzajemnego położenia na szkicu tych przedmiotów rysuje się podstawę, względnie środek znaku w rzucie poziomym lub bocznym, w miejscu odpowiadającym rzeczywistemu położeniu tych przedmiotów w terenie. 3. Rzeźba i elementy pokrycia terenu np. ogrodzenia, lasy, rowy, linie telefoniczne zostały ściśle określone w ww. decyzji. Celem zachowania dokładności ich położenia oś znaku na szkicu powinna odpowiadać rzeczywistemu położeniu osi danego przedmiotu w terenie np. oś drogi, linii telefonicznej lub telegraficznej itp. 4. Zwarte zabudowania osiedli i pojedyncze budynki zakreskowuje się równoległymi liniami w sposób pokazany we wzorach umówionych znaków operacyjnych. 5. Wody i niektóre urządzenia z nimi związane oznacza się zgodnie z ww. decyzją kolorem niebieskim i czarnym. 6. Wszystkie napisy na szkicach, z wyjątkiem nazw rzek i ulic powinny być równoległe do górnej krawędzi rysunku. Przy niektórych przedmiotach terenowych podaje się skróty literowe i cyfry jako uzupełnienie tej treści, której nie można wyrazić graficznie, np. przy wysypiskach, rowach podaje się liczbę odpowiadającą wysokości lub głębokości, a czasami stosuje się też skróty literowe wyrazów. Każdy szkic sytuacyjny powinien zawierać objaśnienia (legendę), w których należy wyjaśnić znaczenie skrótów, imię i nazwisko świadka, jego podpis, imię i nazwisko sporządzającego szkic, datę i podpis. Do akt sprawy dołącza się szkic właściwy sporządzony na czysto (nazywany też planem) oraz szkic odręczny (nazywany też brudnopisem, szkicem roboczym) wykonany na miejscu zdarzenia. W kryminalistyce stosuje się następujące rodzaje szkiców: a) ogólne, b) szczegółowe, c) fragmentaryczne (wycinkowe, specjalne). W zależności od sposobu przecięcia przedmiotu (w wyobraźni), wyróżnia się szkice w rzucie (przekroju): a) pionowym przecięcie wzdłuż płaszczyzny przedmiotu, b) poziomym przecięcie w poprzek płaszczyzny przedmiotu (widok z lotu ptaka), c) krzyżowym wszystkie powierzchnie przedmiotu rozłożone są na płaszczyznę. Sporządzanie poszczególnych szkiców uzależnione jest od charakteru zdarzenia oraz miejsca, w którym zaistniało. W sprawach bardziej skomplikowanych na ogół sporządza się szkice wszystkich trzech rodzajów, tak aby się wzajemnie uzupełniały. W praktyce kryminalistycznej, w zależności od wielkości lokalu lub terenu stosuje się najczęściej następujące skale: 1:1000 (i większe) dla dużych terenów jak wieś, osiedle, część miasta itp., 1:500 - dla mniejszych terenów lub dużych budynków, 61

62 1:200 - dla małych domów itp., 1:100 - dla dużych pomieszczeń itp., 1:50 - dla małych pokoi, komórek itp., - skale większe dla szkiców fragmentarycznych (wycinkowych, specjalnych). Szkice ogólne Szkice ogólne sporządza się w celu określenia położenia miejsca zdarzenia, zobrazowania najbliższej okolicy, terenu, na którym zdarzenie zaistniało itp. Przy sporządzaniu szkicu ogólnego pomija się drobne szczegóły, które zmniejszają jego przejrzystość. W zależności od konkretnej sytuacji szkic ogólny powinien być sporządzony w rzucie pionowym lub poziomym. Szkice ogólne sporządza się w razie konieczności utrwalenia: 1) położenia miejsca w stosunku do otoczenia, np. - teren, na którym znajdują się zwłoki, w stosunku do pobliskich dróg, zabudowań, lasów itp., - sklep, do którego dokonano włamania w stosunku do podwórza, budynków, ulic itp., - pomieszczenie, w którym dokonano przestępstwa, w stosunku do innych izb tego budynku, 2) miejsca zdarzenia jednocześnie z tymi miejscami, w których również znaleziono ślady przestępstwa i przestępcy, np. - gdy poszczególne ślady zostały rozrzucone na większą przestrzeń, poza obrębem bezpośredniego miejsca zdarzenia, - gdy działanie przestępcze rozpoczęto w jednym miejscu, zakończono natomiast w drugim, oddalonym od pierwszego, - gdy pozostające w związku z przestępstwem ślady stóp lub środka transportu rozpościerają się w dużej odległości od centrum przestępstwa. Przykład nr 11 W Choszcznie, w trakcie dokonanego nocą włamania do mieszkania Trzcińskich, dokonano zabójstwa jednej osoby. Sprawcy dostali się do mieszkania wybijając okno. Trzciński został zabity przez jednego ze sprawców, który zadał mu kilkanaście ciosów nożem. Żona nie podzieliła losu męża dzięki wszczętemu przez nią alarmowi. Ze względu na jej krzyki, sprawcy zbiegli, lecz zostali ujęci w trakcie bezpośredniego pościgu. W przykładowej sprawie należało sporządzić dwa szkice: 1) Szkic ogólny obrazujący schematycznie dom, w którym dokonano włamania i zabójstwa, trasę ucieczki przestępców, kierunek pościgu i miejsce ich ujęcia, 2) Szkic szczegółowy mieszkanie Trzcińskich, uwzględniający wszelkie wymagane szczegóły (położenie denata, ślady krwi, rozmieszczenie mebli, miejsce gdzie spała Trzcińska, drogę wejścia i ucieczki sprawców itp.). Szkic ogólny pomieszczenia, np. budynku lub jego części, w zależności od konkretnej sytuacji, powinien być sporządzony w rzucie (przekroju) poziomym i pionowym. W większości przypadków wystarczy sporządzenie szkicu w przekroju poziomym. W niektórych przypadkach np. przy pożarach budynków zachodzi konieczność pokazania na szkicu w rzucie pionowym przebiegu zdarzenia lub przestrzeni, na której się ono zdarzyło. 62

63 Przy szkicowaniu w rzucie pionowym budynku lub mieszkania należy narysować bryłę zewnętrzną budynku i oznaczyć grubość poszczególnych ścian (murów) oraz przebieg kondygnacji. Następnie rysować poszczególne pomieszczenia. Szkic ogólny przestrzeni otwartej, obejmujący większy teren, najwygodniej jest wykonać w oparciu o mapę sztabową tego terenu lub planu, np. miasta. Szkice ogólne można też rysować bez ściśle określonej skali i w związku z tym odległość można mierzyć licznikiem pojazdu (zaznaczając na szkicu sposób dokonywania pomiarów). Najczęściej wykonuje się je w skalach 1:200, 1:500, 1:1000 i mniejszych. Szkice szczegółowe W szkicach szczegółowych odzwierciedla się faktyczne miejsce czynu. W takich szkicach pokazuje się szczegóły miejsca, uwzględniając wzajemne położenie śladów i przedmiotów znajdujących się na miejscu poddanym oględzinom. Szkice szczegółowe rysuje się zazwyczaj w rzucie poziomym, a w niektórych przypadkach w rzucie krzyżowym lub pionowym. Na rodzaj zastosowanego rzutu wpływa rodzaj zdarzenia oraz rozmieszczenie występujących tam śladów i przedmiotów. Przykładowo wykonywanie szkiców w rzucie pionowym podyktowane może być występowaniem śladów na płaszczyznach pionowych, a przy rzucie krzyżowym, występowaniem śladów na wszystkich płaszczyznach pomieszczenia (np. ślady krwi na ścianach, suficie i podłodze). Przy rysowaniu szkicu w rzucie krzyżowym wykreśla się najpierw powierzchnię podłogi (podstawy), a następnie na każdym boku jedną ścianę pomieszczenia w postaci siatki prostopadłościanu. Do jednej ze ścian bocznych dorysowuje się sufit. Na ścianach bocznych, podłodze i suficie rzutuje się przedmioty, które do nich przylegają lub na nich się znajdują, a mają związek z zaistniałym zdarzeniem, a zwłaszcza takie ślady czy przedmioty, które noszą znamiona działalności sprawcy. Szkice te wykonuje się najczęściej w skalach 1:100, 1:50, 1:25. Szkice fragmentaryczne (wycinkowe, specjalne) Szkice fragmentaryczne sporządza się w celu dokładnego zobrazowania najbardziej istotnych fragmentów zdarzenia np. pozycji zwłok, wzajemnego rozmieszczenia śladów, elementów chodu, umiejscowienia przestrzelin. Stanowią one fragmenty (wycinki) szkiców szczegółowych. Szkice fragmentaryczne kreśli się np. w celu wyznaczenia elementów chodu na ichnogramie, wykazania śladów hamowania pojazdów czy pokazania toru lotu pocisku i miejsca znajdowania się ofiary w chwili oddania do niej strzału. Szkice te można sporządzać w skali 1:10, 1:5, 1:2, a nawet 1:1, 2:1, 5:1. Protokół oględzin miejsca zdarzenia, zdjęcia oraz szkic sytuacyjny miejsca zdarzenia stanowią ściśle ze sobą powiązany zespół materiałów dokumentacyjnych, które dają całkowity i w pełni czytelny obraz badanego miejsca oraz okoliczności mających istotne znaczenie dowodowe. Wymienione dokumenty muszą ściśle ze sobą korespondować (w treści protokołu należy w poszczególnych fragmentach powoływać się na zdjęcia, szkice), musi być przestrzegana jednolita numeracja śladów i przedmiotów mających wartość dowodową w konkretnym zdarzeniu przestępstwie. 18 Dokumentację przebiegu i wyników kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia stanowią jeszcze notatki urzędowe lub służbowe z wykonanych czynności, np. notatka urzę- 18 Czerw S., Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń /w:/ Technika kryminalistyczna. t. I. Kędzierski Wł., Wyd. Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 1995, s

64 dowa dot. zabezpieczenia miejsca zdarzenia i wykonania czynności nie cierpiących zwłoki, notatka o użyciu psa tropiącego, notatka pooględzinowa i in. W celu ustalenia dalszej taktyki wykorzystania materiału dowodowego poprzez określenie kolejności prowadzenia specjalistycznych badań kryminalistycznych, ze wskazaniem rodzajów specjalności biegłych, instytucji naukowych, należy sporządzić notatkę pooględzinową, którą podpisuje kierownik doraźnej grupy. 19 Notatkę pooględzinową dot. wniosków z przeprowadzonych oględzin należy włączyć do akt kontrolnych sprawy. Notatka powinna być sporządzona w sposób następujący: Stopień, imię i nazwisko Jednostka policji Miejscowość, data NOTATKA SŁUŻBOWA dot. wniosków z przeprowadzonych oględzin miejsca zdarzenia (podać jakiego) 1. Data, miejsce i rodzaj zdarzenia. 2. Ocena prawidłowości zabezpieczenia miejsca zdarzenia. 3. Liczba i rodzaj zabezpieczonych śladów. 4. Przedmioty pozostawione na miejscu zdarzenia przez sprawcę. 5. Wersje kryminalistyczne opracowane na podstawie oględzin: a) czas popełnienia przestępstwa, b) sposób przybycia i oddalenia się sprawcy z łupem, c) sposób pokonania przez sprawcę zabezpieczenia obiektu (określić przypuszczalnie użyte w tym celu narzędzia), d) inne charakterystyczne cechy działania sprawcy, e) ocena kwalifikacji przestępczych sprawców oraz stopień rozeznania przez niego miejsca przestępstwa. 6. Inne ustalenia dotyczące sprawców, m.in. ogólna sprawność fizyczna, budowa anatomiczna, ubiór oraz ewentualne umiejscowienie śladów naniesionych na ciało, odzież sprawcy podczas popełnienia przestępstwa. 7. Możliwości badawcze oraz propozycje sposobu wykorzystania zabezpieczonych śladów i przedmiotów, określenie kolejności badań kryminalistycznych ze wskazaniem rodzaju specjalności biegłego, instytucji naukowej lub specjalistycznej. Podpis sporządzającego notatkę ust. 4 Zarządzenia 1426 KGP... op. cit. 64

65 PRZYKŁADOWA DOKUMENTACJA PRZEBIEGU I WYNIKÓW KRYMINALISTYCZNEGO BADANIA MIEJSCA ZDARZENIA 65

66 1. Notatki urzędowe dot. zabezpieczenia miejsca zdarzenia st. sierż. Janusz Kaszub Piła, r. Wydział Prewencji KPP w Pile NOTATKA URZĘDOWA dot. zabezpieczenia miejsca kradzieży z włamaniem do mieszkania Jana Brzezińskiego zam. Piła, ul. B. Prusa 84/8 W dniu r. o godz na polecenie dyżurnego KPP w Pile, wspólnie z sierż. Janem Maciejewskim, udałem się na miejsce kradzieży z włamaniem do mieszkania Jana Brzezińskiego s. Adama i Marii z d. Kowalska, zam. Piła, ul. B. Prusa 84/8, ur r. w Krakowie, PESEL W trakcie rozmowy z pokrzywdzonym ustaliłem, że w dniu dzisiejszym wrócił do domu z wczasów w Bułgarii i o godz po wejściu do mieszkania stwierdził nieporządek, powyrzucaną z szaf odzież, wyjętą pościel, wywrócone krzesło i ogólny nieporządek. Drzwi wejściowe były zamknięte na klucz, tak jak przed wyjazdem, a szyba balkonowa została przez kogoś wybita. Ponadto zauważył, że przed wyjazdem osobiście zamknął drzwi balkonowe, a w tej chwili są one otwarte. Poprosiłem pokrzywdzonego oraz jego małżonkę, aby do czasu przybycia grupy operacyjno - procesowej przebywali w pomieszczeniu kuchennym (gdzie brak jest widocznych śladów działania sprawców), by w ten sposób chronić ślady pozostawione przez sprawców w pozostałych pomieszczeniach. Według oświadczenia Janiny Brzezińskiej sprawcy skradli kasetkę drewnianą z zawartością: 3 obrączek ze złota wartości 2000 zł, 1 pierścionek złoty z koralowym oczkiem wartości 400 zł, sznur kamieni szlachetnych - wartości 300 zł, parę złotych kolczyków wartości 800 zł - łączna wartość utraconych przedmiotów szacowana jest przez właścicieli na 3500 zł. Kasetka była na górnej półce w szafie znajdującej się w pokoju gościnnym. Następnie udałem się do sąsiadów mieszkających przy ul. B. Prusa 84 mieszkania 5, 6, 7, 9, 10, 11 i 12, tj. obok, pod oraz nad mieszkaniem pokrzywdzonych. W trakcie rozmów z tymi sąsiadami ustaliłem, że lokator mieszkania nr 5, znajdującego się pod mieszkaniem pokrzywdzonego - Jan Walewski, słyszał odgłosy w tym mieszkaniu w nocy z 4 na r., ale nie zwrócił na nie uwagi sądząc, że to właściciele wrócili po tygodniowej nieobecności. Pozostali sąsiedzi żadnych odgłosów nie słyszeli, nikogo też obcego nie zauważyli. O godz na miejsce przestępstwa przybyła grupa operacyjno - procesowa pod kierownictwem asp. Romana Staśkiewicza, którego poinformowałem o dotychczasowych ustaleniach. Sporządził: st. sierż. Janusz Kaszub 66

67 mł. asp. Jan Kryza Radom, r. Sekcja Prewencji KMP w Radomiu NOTATKA URZĘDOWA dot. zabezpieczenia miejsca rozboju W dniu r. wspólnie z sierż. Jerzym Kopą pełniłem nocną służbę patrolową. O godz na ul. Żeromskiego podszedł do nas Marian Bieliński s. Mariana i Henryki z d. Sawicka ur r. w Radomiu zam. w Radomiu, ul. Nowotki 16/2 PESEL i stwierdził, że został pobity około godz w parku znajdującym się w pobliżu restauracji Roxana. Sprawcy po pobiciu go dokonali przeszukania odzieży i zabrali mu z portfela 860 zł oraz dowód osobisty i telefon komórkowy. Drogą radiową powiadomiłem dyżurnego KPP w Radomiu o zaistniałym zdarzeniu i poprosiłem o przysłanie radiowozu, aby dokonać penetracji terenu w rejonie przestępstwa w celu ujęcia sprawców rozboju oraz przewiezienia pokrzywdzonego do pogotowia ratunkowego w celu udzielenia pomocy lekarskiej. Po przybyciu radiowozu pojechaliśmy wraz z pokrzywdzonym w pobliże restauracji Roxana, gdzie w pobliskim parku pokrzywdzony wskazał miejsce przestępstwa. Miejsce przestępstwa zabezpieczyłem osobowo, a następnie poleciłem sierż. Jerzemu Kopie, aby pojechał wraz z pokrzywdzonym radiowozem do pogotowia ratunkowego w celu opatrzenia śladów pobicia. Na miejscu dokonałem sprawdzenia miejsca zdarzenia posługując się latarką. W trakcie sprawdzenia miejsca wskazanego przez pokrzywdzonego ujawniłem podeptaną, mocno zdartą trawę, a także 7 porozrzucanych biletów jednorazowych MPK w Radomiu oraz notes w okładce papierowej podpisany nazwiskiem Bieliński. Ujawnione ślady zabezpieczyłem przed wpływem warunków atmosferycznych - przez przykrycie gazetą. Następnie dokonałem penetracji terenu przyległego do miejsca zdarzenia i udałem się w stronę oddalonej o 150 m restauracji Roxana, lokal był zamknięty. W pobliżu lokalu ani w parku nikogo nie zauważyłem. O godz na miejsce zdarzenia przybyła grupa operacyjno - procesowa pod kierownictwem podkom. Jana Banasia, któremu przekazałem informacje o dotychczasowych ustaleniach w powyższej sprawie. Sporządził: mł. asp. Jan Kryza 67

68 2. Notatka o użyciu psa tropiącego KMP w Rybniku KMP KMP w Rybniku 68