Copyright by Oddział Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu

Transkrypt

1

2

3

4 Indeksy Ewa Jankowska, Sylwia Krzyżanowska Projekt graficzny Danuta Błahut-Biegańska Skanowanie Wojciech Trębacz Copyright by Oddział Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu we Wrocławiu Fotografie na okładce i wewnątrz tomu pochodzą ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej Książka i wystawa Twarze wrocławskiej bezpieki zostały sfinansowane przez Miasto Wrocław w ramach projektu Muzeum Solidarności i Walki z Totalitaryzmem we Wrocławiu ISBN Druk i oprawa JAKS, ul. Bp. Bogedaina Wrocław Wrocław 2006

5 Przedmowa 6 Wprowadzenie 7 I. Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu a) Urząd Bezpieczeństwa we Wrocławiu b) Służba Bezpieczeństwa KW MO we Wrocławiu w latach Część I. Lata Część II. Lata II. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu a) Obsada kierowniczych stanowisk Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu w latach b) Obsada kierowniczych stanowisk Służby Bezpieczeństwa Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej we Wrocławiu w latach c) Obsada kierowniczych stanowisk Służby Bezpieczeństwa Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej/Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych we Wrocławiu w latach III. Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących kierownicze funkcje w Urzędzie Bezpieczeństwa Służbie Bezpieczeństwa we Wrocławiu 59 Bibliografia 187 Wykaz skrótów 199 Indeks osobowy 202 Indeks geograficzny 206

6 Przez czterdzieści pięć powojennych lat aparat represji w Polsce strzegł interesów partii komunistycznej PPR/ PZPR. Realizując wyznaczone zadania inwigilował, aresztował i likwidował niewygodnych dla systemu politycznego ludzi. Korzystając z doświadczeń służb specjalnych Związku Sowieckiego przez dziesięciolecia rozbudowywano i modernizowano struktury przemocy, w których główną rolę stale odgrywała tajna policja polityczna Urząd Bezpieczeństwa/Służba Bezpieczeństwa, zwana powszechnie bezpieką. W latach znajdowała się w strukturach Resortu/Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Po rozwiązaniu tego ostatniego wchodzące w jego skład jednostki podporządkowano powstałym wówczas Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Komitetowi d/s Bezpieczeństwa Publicznego. Kolejna zmiana miała miejsce w 1956 r., gdy powołano do życia funkcjonującą do 1990 r. Służbę Bezpieczeństwa. Upadek systemu komunistycznego w Polsce w 1989 r. przyniósł ze sobą likwidację tajnej policji politycznej i druzgocącą ocenę kilkudziesięciu lat jej istnienia. Ze względu na charakter wykonywanych działań i bezpośrednie podporządkowanie władzy bezpieka stanowiła zamknięty, wrogi wobec społeczeństwa organ terroru, a tragiczne skutki jej dokonań są obecnie obszarem badań historyków i powodem zainteresowania wymiaru sprawiedliwości. Troska o zachowanie pamięci o ofiarach UB/SB niesie ze sobą także pytanie o tożsamość ich funkcjonariuszy. Książka Twarze wrocławskiej bezpieki sprawia, że przestają być anonimowi. Poza danymi o organizacji i obsadzie personalnej aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu, praca zawiera również fotografie i informacje o przebiegu służby blisko dwustu pięćdziesięciu funkcjonariuszy zajmujących w nim kierownicze stanowiska. Po raz pierwszy czytelnicy zainteresowani najnowszą historią Polski otrzymują możliwość poznania ludzi, których praca odcisnęła swe tragiczne piętno na dziejach Wrocławia i życiu wielu jego mieszkańców. Krzysztof Szwagrzyk 6

7 Z chwilą powstania Instytutu Pamięci Narodowej, jednym z głównych, stojących przed nim wyzwań, było zbadanie organizacji, struktur, kadr i działalności komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Polsce w latach Podjęte w tym zakresie projekty naukowe przyniosły szereg publikacji, by wymienić tylko wydane w minionym roku: Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. I , pod red. naukową K.Szwagrzyka; Zwyczajny resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa , pod red. K.Krajewskiego i T. Łabuszewskiego; W. Frazika, F. Musiała, M. Szpytmy, Twarze krakowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny, czy trzy numery nowego periodyku IPN Aparat represji w Polsce Ludowej Przygotowana przez pracowników Oddziału IPN we Wrocławiu książka Twarze wrocławskiej bezpieki, prezentuje obsadę personalną kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu w latach Zgodnie z przyjętą koncepcją jest informatorem personalnym zawierającym niezbędne wiadomości o organizacji, strukturze i obsadzie najważniejszych stanowisk wrocławskiej bezpieki, za które uznano etaty: kierowników, szefów, naczelników wydziałów i ich zastępców, zatrudnionych w Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego, Wojewódzkim Urzędzie do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, Miejskim i Powiatowym UBP we Wrocławiu oraz wojewódzkiej, miejskiej i dzielnicowej Służbie Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Najważniejszym źródłem niniejszego opracowania są akta personalne funkcjonariuszy UB/SB ze zbiorów archiwów IPN we Wrocławiu i Warszawie oraz przechowywane w tych archiwach rozkazy personalne i awansowe. W niewielkiej części wykorzystano także materiały ze zbiorów innych archiwów IPN: w Gdańsku i Katowicach oraz Centralnego Archiwum Wojskowego i Archiwum Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej we Wrocławiu. Główną część książki tworzą rozdziały: I. prezentujący organizację i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu w latach i uwzględniający chronologie dokonywanych w tym okresie przekształceń; 7

8 Wprowadzenie II. zawierający w układzie tabelarycznym dane o obsadzie kierowniczych stanowisk UB/SB we Wrocławiu; III. informujący o przebiegu służby wyższej kadry wrocławskiej bezpieki. Jak można przypuszczać szczególne zainteresowanie czytelników koncentrować się będzie wokół ostatniego z nich, zawierającego (poza fotografią) informacje o danych osobowych funkcjonariuszy, przebiegu ich zawodowej kariery, awansach, niekiedy również wiadomości o dacie emigracji z kraju lub śmierci. Wśród wielu wymienionych tam oficerów wrocławskiej bezpieki znajdują się postacie szczególne. Jest m.in. szef wojewódzkiego UB we Wrocławiu w latach ppłk/płk Faustyn Grzybowski, oficer sowiecki, absolwent specjalnego kursu NKWD w Kujbyszewie, którego na stanowisku zastąpił przedwojenny działacz komunistyczny, wydalony z Polski w 1939 r. ppłk Jan Zabawski. W latach osiemdziesiątych na uwagę zasługuje m.in. płk Wojciech Raniewicz, zastępca komendanta wojewódzkiego MO do spraw SB w latach , który w pracy na Dolnym Śląsku wykorzystywał swe doświadczenia z likwidacji struktur podziemnych na Wybrzeżu. Nie sposób pominąć również płk. Czesława Błażejewskiego, szefa SB we Wrocławiu w latach , słuchacza kursu KGB w Moskwie w 1972 r. Jednym z wielu problemów pojawiających się w pracy nad książką były braki w dokumentacji personalnej funkcjonariuszy, szczególnie widoczne w aktach osób zatrudnionych w aparacie przed 1956 r. Innym utrudnieniem była konieczność opracowania materiałów źródłowych, w których zapisy dotyczącej jednej osoby zawierały niekiedy różne daty awansów, pełnionych funkcji etc. Niespójność zapisów zauważalna była głównie przy porównaniu dokumentów osobowych wytworzonych przez centralę w Warszawie i treści archiwaliów pozostałych po strukturach wojewódzkich UB/SB. Z różnych powodów przygotowana publikacja nie zawiera danych o wszystkich oficerach wrocławskich bezpieki. Zakres prowadzonych badań pozwala żywić nadzieję, że w krótkim czasie lista ta zostanie uzupełniona o kolejne nazwiska. Krzysztof Szwagrzyk 8

9

10 Część I a) Urząd Bezpieczeństwa we Wrocławiu Dwa systemy polityczne, niemiecki/nazistowski i sowiecki/komunistyczny, przy znacznym udziale swoich służb bezpieczeństwa, odcisnęły na XX wieku dominujące piętno totalitarnych ideologii. Ideologii skutkujących terrorem i ludobójstwem. Jedną z tych służb, uczestniczących tak jak niemieckie Gestapo, czy sowieckie NKWD w masowych represjach wobec obywateli polskich był Urząd Bezpieczeństwa ( ) i jego kontynuatorka, Służba Bezpieczeństwa PRL ( ), działające na terenie Polski prawie pół wieku służby specjalne polskiej partii komunistycznej (PPR/PZPR). Zanim jednak w połowie 1945 r. na obszary przyłączanego do Polski Dolnego Śląska dopuszczono przedstawicieli rządu warszawskiego do akcji wkraczały ekipy poszukiwawcze NKWD i trofiejne komanda. Funkcjonariusze tych grup poszukiwali archiwów nazistowskich służb bezpieczeństwa, funkcjonariuszy i dokumentów władz niemieckich, naukowców i laboratoriów, kosztowności i dzieł sztuki, wyposażenia i kadry zakładów specjalnych (w tym zbrojeniowych). W gestii ich zainteresowania znajdowali się również, przemieszczający się z Kresów Wschodnich i Polski centralnej, oficerowie AK, działacze Polskiego Państwa Podziemnego, liderzy partii politycznych oraz inne osoby, których wiedza mogła być wykorzystana do działań operacyjno-śledczych. Dopiero potem na zajęte przez Sowietów obszary Dolnego Śląska skierowane zostały Grupy Operacyjne organizowane przez poszczególne ministerstwa rządu warszawskiego (pierwsze od kwietnia 1945 r.). Wśród tych grup, składających się ze specjalistów różnych dziedzin były również ekipy MBP, de facto wyłączone spod kompetencji pełnomocnika rządu na okręg administracyjny (Stanisława Piaskowskiego), podporządkowane bezpośrednio ministrowi Bezpieczeństwa, gen. Stanisławowi Radkiewiczowi. 4 kwietnia 1945 r. rozkazem personalnym nr 63 ministra BP dowódcą Grupy Operacyjnej (a następnie również pierwszym kierownikiem WUBP) przeznaczonej do organizowania jednostek na Dolnym Śląsku został wyznaczony, pochodzący z komunizującej rodziny wywodzącej się z Miechowskiego, posiadający ukończoną szkołę powszechną, dwudziestosześcioletni major UB Stanisław Imiołek, ps. Wacek, w Drugiej Rzeczypospolitej bezrobotny komunista z Sosnowca, w okresie okupacji niemieckiej robotnik przymusowy, bojówkarz PPR i GL/AL (komendant Okręgu Miechów), z Górnego Śląska i Kieleckiego, po wejściu Sowietów sekretarz KM PPR w Rzeszowie, od września 1944 r. kierownik tamtejszego WUBP, od stycznia organizator i kierownik WUBP w Krakowie. Przed docelowym wyjazdem na Dolny Śląsk grupa krakowska mjr. Imiołka przybyła ok. 10 kwietnia na odprawę do MBP w Warszawie. Znajdowali się w niej między innymi późniejsi kierownicy wydziałów Jakub Górni (Wydział II i IV) i Władysław Wątorek (Wydział I). W centrali mjr Imiołek otrzymał ostatnie przed wyjazdem na Dolny Śląsk instrukcje od gen. S.Radkiewicza. Następnie grupa dotarła do WUBP w Kielcach w celu połączenia się z tamtejszą kadrą wyznaczoną do wyjazdu na tereny Dolnego Śląska. 7 kwietnia kierownik WUBP w Kielcach mjr Adam Kornecki (były oficer ds. zleceń specjalnych i funkcjonariusz Wydziału Wywiadowczego Resortu BP PKWN) otrzymał od gen. S.Radkiewicza rozkaz personalny nr 69: Wydzielić funkcjonariuszy grupy operacyjnej okręgu Dolny Śląsk [w sile] trzydziestu pięciu pracowników, zaopatrzenia ich w żywność na piętnaście dni od 1 Szkic ukazuje wstępne wyniki badań prowadzonych przez autora w ramach przygotowywanej w Instytucie Pamięci Narodowej we Wrocławiu monografii: Urząd Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku. Fundamenty, kadry, struktury, działalność ( ). 10

11 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu chwili wyruszenia, wypłacić im jednomiesięczną pensję tytułem przeniesienia, zaopatrzyć w niezbędne środki transportowe z Kielc do miejsca przeznaczenia we Wrocławiu i odesłać ich do Wrocławia nie później niż do dnia 10 kwietnia. Jednocześnie tym samym rozkazem przydział do grupy dolnośląskiej otrzymali z MBP kierownik Sekcji I Wydziału I Departamentu I por. Stanisław Chmielewski oraz wywiadowca Wojsk Wewnętrznych Issy Wygoda. Grupa kielecka została skompletowana spośród obsady tamtejszego WUBP oraz podległych mu jednostek powiatowych (w tym z Radomia i Starachowic). Po połączeniu się grupy kieleckiej i krakowskiej funkcjonariusze już formalnie Grupy Operacyjnej MBP na Okręg Dolnego Śląska wyjechali na ziemie zachodnie. Wyjazd z Kielc dwoma samochodami (kadra kierownicza osobowym Chevroletem, pozostali wojskową ciężarówką) do oblężonego jeszcze Wrocławia nastąpił 15 kwietnia 1945 r. Gdy Grupa Operacyjna MBP, dowodzona przez mjr. Imiołka, dotarła pod Wrocław trwały tam jeszcze walki uliczne. W oczekiwaniu na całkowitą kapitulację, wyizolowanej niemieckiej załogi broniącej miasta, grupa zatrzymała się w Kątach Wrocławskich. Organizacja WUBP we Wrocławiu rozpoczęła się już w kilka dni po zdobyciu miasta przez Sowietów, jednak niedługo potem, ze względu na zniszczenia miasta, jednostka wojewódzka został przeniesiona do Legnicy. Pozostawała tam do października listopada 1945 r. WUBP, jednostka działająca w zdobytym po kilkumiesięcznym oblężeniu Festung Breslau, operowała na terenie specyficznym nie tylko ze względu na ludność (Niemcy, osiedlający się Polacy, sowieccy obywatele różnych narodowości), ale i też ogromne zniszczenia infrastruktury miejskiej. Był to również obszar palony, niszczony i eksploatowany przez zdobywców jeszcze przez wiele miesięcy po zakończeniu ciężkich walk ulicznych. Strukturę, obsadę personalną i działalność WUBP we Wrocławiu regulowały nadsyłane od maja 1945 r. z MBP instrukcje i rozkazy. Ogólny wzór struktury jednostek był gotowy i sprawdzony już wcześniej, w Związku Sowieckim, a następnie również, już w polskich warunkach, na terenie Polski Lubelskiej (WUBP w Lublinie, Rzeszowie, Białymstoku). Była to skuteczna w walce z przeciwnikami politycznymi, doświadczona w masowym terrorze wobec społeczeństwa, struktura wzorowana na sowieckiej policji politycznej. Dalej zostały przedstawione najważniejsze elementy struktur organizacyjnych UB we Wrocławiu, ze szczególnym uwzględnieniem genezy komunistycznego Bezpieczeństwa instalującego się w stolicy Dolnego Śląska. WUBP, począwszy do 1945 r. kierowało kilku sowietników w randze od kapitana do pułkownika bezpieczeństwa państwowego ZSRS. W listopadzie 1945 r. informator PSZ na Zachodzie pisał w raporcie wywiadowczym dotyczącym rozpracowania WUBP we Wrocławiu: Do urzędu są wydelegowani rosyjscy instruktorzy, oficerowie NKWD, najstarszy w stopniu pułkownika (który jest nieoficjalnym kierownikiem urzędu), podlegają mu bezpośrednio instruktorzy powiatowi, oficerowie NKWD, w stopniu majorów i kapitanów. Warto tutaj również zauważyć, że przykładowo sowietnik, w stopniu podpułkownika, działający z kolei przy kierownictwie WUBP we Wrocławiu w latach posiadał własną obsługę, opłacaną z budżetu jednostki wojewódzkiej, złożoną prawie wyłącznie z Niemców oraz rosyjskiej jednej adiutantki. Zadania kierownika/szefa WUBP formalnie podległego bezpośrednio ministrowi BP, de facto również sowietnikom, sprowadzały się do ogólnego nadzoru fachowego i politycznego nad działalnością podległych mu jednostek w regionie (WUBP, MUBP i PUBP), szczególnie nadzoru nad działalnością Wydziału I, Wydziału do Walki z Bandytyzmem, Wydziału Personalnego WUBP, zadaniowania formacji milicyjnych i jednostek WW, wer- 11

12 Część I bowania i prowadzenia najcenniejszych agentów. Do obowiązków jego dwóch zastępców należało zastępowanie w obowiązkach kierownika podczas jego nieobecności, szczególny nadzór nad działalnością Wydziału II, Wydziału Więzień i Obozów, Cenzury, Sekretariatu Ogólnego WUBP, a także werbowanie i prowadzenie ważnej agentury. Wspomniany wyżej raport informatora PSZ podawał: Na czele WUBP stoi kierownik na etacie generała (obecnie major), z zastępcą na etacie generała (obecnie major rosyjski Żyd 2 ), drugi zastępca jest także na etacie generała (obecnie major Rosjanin, mówiący po polsku). Noszą mundury polskich oficerów (...). Zastępca kierownika w razie nieobecności kierownika i I zastępcy zastępuje obydwu razem. Normalnie jest delegowany do spraw szczególnej wagi w ramach wojewódzkich (obecnie 3 pracuje w PUR). Na to miejsce dobierany jest człowiek cieszący się szczególnym zaufaniem władz sowieckich. Ze swej strony śledzi działalność kierownika i zastępcy, o czym donosi do [doradców] NKWD. Pierwsza struktura organizacyjna WUBP we Wrocławiu składała się z wydziałów, sekcji i grup operacyjnych (powoływanych doraźnie np. do działań w terenie związanych z likwidacją grup/oddziałów zbrojnych). Na ich czele stali wówczas kierownicy. Zadania kierowników wydziałów, podległych z jednej strony pod kierownika WUBP, z drugiej (pionowo) również pod kierownika odpowiedniego Wydziału w MBP, sprowadzały się do kierowania działalnością całego podległego wydziału i pionowo odpowiednich sekcji w jednostkach terenowych, nadzoru nad funkcjonariuszami oraz werbowania i prowadzenia cenniejszej agentury. Struktura pionowa i zadania WUBP przedstawiały się następująco: Wydział I (operacyjno-śledczy): Sekcja I (denazyfikacyjna i kontrwywiadowcza); Sekcja II ( nielegalnych organizacji ); Sekcja III (administracyjno-polityczna); Sekcja IV (gospodarcza); Sekcja V (polityczna); Sekcja VI (komunikacyjno-łącznościowa); Sekcja VII (obserwacyjno-wywiadowcza); Sekcja VIII (śledcza). Wydział II (ewidencja, łączność): Sekcja I (kartoteka: podejrzanych-inwigilowanych, poszukiwanych, aresztowanych, agentury, fotograficzna, depozyty, archiwum); Grupa Szyfrowa i Radiowa; Poczta Specjalna; Biuro Kontroli Prasy i Widowisk,; Biuro Cenzury Wojennej (cenzurowanie prasy, książek, broszur oraz wszelkich druków (np. ogłoszeń, zawiadomień). Wydział III (gospodarczo-finansowo-sanitarny). W jego strukturze znalazły się komórki: gospodarcze (aprowizacja bieżąca-stołówki) i konsumy (kantyny-sklepy dla funkcjonariuszy); transportowe (samochody, furmanki, szoferzy, paliwo, części zamienne, garaże); finansowe (wszelkie sprawy finansowe, np. pensje, delegacje, koszty funkcjonowania); kwaterunkowe (mieszkania i hotel dla funkcjonariuszy); sanitarne (opieka zdrowotna, własna Poliklinika); krawiecko-szewskie (umundurowanie i odzież, warsztaty). Wydział V ( Walki z Bandytyzmem i Dywersją ), bez podziału sekcyjnego. Wydział Więzień i Obozów (nadzór nad więziennictwem). Wydział Personalny (kadrowy) Komendantura (nadzorowanie aresztu śledczego i plutonu ochrony oraz bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego gmachu). W tym okresie MUBP we Wrocławiu posiadał strukturę organizacyjną taką samą, jak jednostka powiatowa: Sekcja I (denazyfikacyjna i kontrwywiadowcza); Sekcja II ( nielegalnych organizacji polskich i niemieckich, w tym szczególnie ściganie żołnierzy i działaczy 2 Informacja błędna. Żaden z dwóch zastępców nie był pochodzenia żydowskiego (mjr Włodzimierz Zacharewicz i mjr Bronisław Trochimowicz). 3 W listopadzie 1945 r. 12

13 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu Polski Podziemnej); Sekcja IV (gospodarcza); Sekcja V (ds. Walki z Bandytyzmem i Dywersją ); Sekcja VI (komunikacyjno-łącznościowa); Sekcja VII (obserwacyjno-wywiadowcza); Sekcja VIII (śledcza). Likwidacja MUBP przeprowadzona na przełomie 1945/1946 zbiegła się z ogólnopolską reorganizacją struktur oraz przeniesieniem WUBP z Legnicy już na stałe do Wrocławia. Zmiany organizacyjne miały na celu dostosowanie struktury Bezpieczeństwa do zadań już ściśle politycznych, w tym tych wymierzonych w polskie podziemie niepodległościowe, opozycję antykomunistyczną, ruch ludowy oraz Kościół katolicki. Nastąpiło wówczas przeobrażenie się jeszcze wojennej struktury jednostek UB w cywilną policję polityczną, przeznaczoną do walki z wszelkimi przeciwnikami wprowadzanego systemu. W styczniu 1946 r. w miejsce MUBP został na bazie kadr jednostki miejskiej utworzony PUBP (z siedzibą również we Wrocławiu). Wspomniana wyżej reorganizacja struktury WUBP została przeprowadzona rozkazem z 27 listopada 1945 r. gen. S. Radkiewicza. Zgodnie z wewnętrznymi wytycznymi miała trwać do 20 grudnia, jednak głównie z powodu braku kadr przedłużyła się do stycznia 1946 r. WUBP nadal zarządzało kilku sowietników oraz podległy im kierownik wraz z dwoma zastępcami. Wydział I zajmujący się działaniami kontrwywiadowczymi składał się z czterech sekcji: Sekcja I (walka z wywiadem niemieckim, identyfikowanie byłej agentury nazistowskiej); Sekcja II (walka z wywiadem angielskim); Sekcja III (walka z wywiadem amerykańskim i francuskim); Sekcja IV (walka z innymi wywiadami). Wydział II składający się z sekcji i grup nadal zajmował się ewidencją, archiwum, szyframi i łącznością. Niedługo potem utworzone zostały również Sekcje Filtracyjne przy PUR w Międzylesiu i Legnicy, podporządkowane bezpośrednio Departamentowi I MBP (działające do końca 1947 r.). Dwa lata później w związku z nasileniem się ucieczek z komunizowanej Polski zostały zorganizowane również Sekcje Filtracyjne przy więzieniach w Kłodzku i Jaworze (tą ostatnią szybko jednak przeniesiono do więzienia nr 2 przy ul. Sądowej we Wrocławiu i tam działała do 1956 r.). Wydział IIIA składający się z czterech sekcji prowadził czynności operacyjne zlecane przez inne komórki i jednostki zewnętrzne, czyli obserwację i wywiady środowiskowe: Sekcja I (obserwacja zewnętrzna); Sekcja II (wywiady); Sekcja III (agentura); Sekcja IV podniesiona następnie na krótko do rangi samodzielnego Wydziału IVA (areszty). Wydział IV składający się z siedmiu sekcji prowadził działania operacyjne w sferach ekonomicznych. W jego skład wchodziły: Sekcja I (przemysł ciężki); Sekcja II (przemysł lekki); Sekcja III (handel i aprowizacja); Sekcja IV (finanse i handel zagraniczny); Sekcja V (rolnictwo i lasy); Sekcja VI (transport drogowy i lotniczy, łączność); Sekcja VII (odbudowa). Wydział V składający się z pięciu sekcji miał za zadanie kontrolować i w razie potrzeby (decyzje polityczne) kreować życie społeczno-polityczne regionu. Do organizacji wydziału przystąpiono w ostatniej dekadzie listopada 1945 r., zorganizowanych zostało pięć sekcji penetrujących i wpływających na różne sfery życia Dolnego Śląska. Reasumując: za cezurę zamykającą pierwszy okres organizowanie jednostek terenowych UB w okręgu administracyjnym Dolnego Śląską należy przyjąć okres listopada-grudnia 1945 r. Do tego czasu zostały utworzone i uruchomione wszystkie, działające przy rozrastającej się z czasem obsadzie personalnej, podstawowe piony tych jednostek. W końcu 1945 r. został uruchomiony we Wrocławiu również pierwszy kurs Szkoły Specjalnej przy WUBP obejmujący przedmioty polityczne i fachowe. Na kurs zostali skierowani funkcjonariusze przeznaczeni do pracy operacyjno-śledczej. W szkole wykładali wówczas: gościnnie wiceminister Bezpieczeństwa gen. Roman Romkowski ( Dekrety PKWN i KRN, Akt oskarżenia, Śledztwo operacyjne ); kierownik WUBP we Wroc- 13

14 Część I ławiu mjr Imiołek ( Opracowywanie wrogiego podziemia, Polityczne znaczenie pracy Wydziałów Walki z Bandytyzmem ), jego zastępca Bronisław Trochimowicz ( Kategorie i rodzaje agentury, Wychowanie i kontrola agentury, Plany realizacji i wprowadzanie agentury ), organizator i pierwszy kierownik Wydziału I, a następnie również zastępca szefa WUBP Władysław Wątorek ( Metody werbowania agentury, Rewizje, zdobywanie dowodów rzeczowych i ich wykorzystanie, Opracowywanie wrogiego podziemia. Operacja, Kontrola i sprawozdawczość ); Bronisław Romkowicz ( Świadkowie, biegli, konfrontacja, Agentura w celi ); Jan Trzaska ( Walka z bandytyzmem ); Ignacy Pietrykowski ( Sieć agenturalna. Specyfika pracy, Znaczenie konspiracji ); Jakub Górni ( Ewidencja, Poszukiwania ); Jan Mirski ( Obserwacja zewnętrzna ). Nacisk został położony na technikę pracy operacyjnej oraz charakterystykę i metody zwalczanie organizacji niepodległościowych. Podczas kolejnych, przeprowadzanych w latach / reorganizacji, w ramach struktur UB we Wrocławiu, działały dalej przedstawione piony (wyszczególniono główne): I. K i e r o w n i c t w o: Sekretariat Ogólny/Wydział Ogólno-Administracyjny (kancelaria); Inspektorat Kontroli (przy kierownictwie jednostki). II. O p e r a c y j- n o-ś l e d c z y: Wydział I (kontrwywiad); Wydział III (podziemie); Wydział IV (gospodarka); Wydział V (sprawy społeczno-polityczne i Kościół katolicki); Wydział VIII (komunikacja); Wydział IX (przemysł); Wydział IX K (kopalnie uranu w Kowarach); Wydział X (kontrwywiad w partii komunistycznej/następnie archiwum; Wydział XI/Wydział VI (Kościół katolicki); Wydział Miejski (działania operacyjne w mieście); Wydział F (ds. funkcjonariuszy; kontrwywiad wewnętrzny); Biuro Studiów (analizy dla kierownictwa); Inspektorat Wiejski (rolnictwo); Ekspozytura Kolejowa (jak wyżej). III. L o g i s t y c z n o-s z k o l e n i o w y: Wydział II (szyfry, archiwum, łączność); Wydział Personalny/Kadr i Szkolenia (obsada personalna i dokształcanie); Wydział A (obserwacja zewnętrzna); Wydział W (perlustracja korespondencji); Wydział Łączności (wewnętrzna i zewnętrzna); Wydział Finansowy (kwestura); Wydział Zdrowia (opieka zdrowotna; w tym Poliklinika i Szpital); Wydział Gospodarczy i Konsumów (zaopatrzenie); Wydział Komunikacji (transport). Samodzielne Sekcje: Mobilizacyjna; Kultury Fizycznej; Kulturalno-Oświatowa. Służby pomocnicze: Kwatermistrzowska; Kwaterunkowo-Budowlana; Żywnościowa; Socjalna. IV. W i ę z i e n n i c t w a: Wydział Śledczy/Wydział VII (dochodzenia); Wydział Więzień i Obozów (więzienia karne i obozy pracy). Trzeba tutaj również wspomnieć, iż oprócz w/w struktur UB w pierwszej dekadzie komunizowania Polski we Wrocławiu działały również grupy zadaniowe MBP, np. podczas akcji X i akcji K, Działy Specjalne w więzieniach, komórki w więzieniu filtracyjnym nr 2 (sprawy graniczne ) oraz Referaty Ochrony w zakładach pracy. Na przełomie 1945/1946 r. rozpoczęto również organizację w terenie Oddziałów Ekspozytur Kolejowych UB (liczących początkowo siedem etatów), przejmujących dotychczasowe zadania operacyjne Sekcji VI MUBP/PUBP. Kluczową z nich stała Ekspozytura zorganizowana przy DOKP we Wrocławiu. Głównym zadaniem tych placówek stało się tropienie sabotaży, będących często de facto zwykłymi wypadkami kolejowymi. Warto tutaj również wspomnieć, iż na Dolnym Śląsku, ze względu na walory turystyczne i klimatyczne, została rozmieszczona sieć sanatoriów i domów wypoczynkowych MBP (Cieplice k. Jeleniej Góry, Szklarska Poręba, Bierutowice, Kudowa Zdrój). Obsada personalna i przesunięcia kadrowe w tych placówkach należały do kompetencji szefa WUBP we Wrocławiu. Szybko rozrastające sieci agenturalne, jak wspomniano wyżej integralne części opera- 14

15 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu cyjne jednostek UB, stanowiły podstawowe narzędzia działalności operacyjnej. Stopniowo rozbudowywane na skalę masową, wgłębiające się prawie każdą sferę życia politycznego, społecznego, gospodarczego, czy też nawet prywatnego, były oczami i uszami UB. Szczególnie cenna okazała się agentura pozyskiwana w podziemiu niepodległościowym, Kościele katolickim, a także oficjalnie działających wówczas partiach, w tym ta instalowana w strukturach różnego szczebla PSL i PPS. Już w połowie czerwca 1945 r. kierownik WUBP we Wrocławiu mjr Imiołek polecił pozyskiwać agenturę w legalnych organizacjach politycznych, kulturalnych, powiatowych i miejskich instytucjach oświatowych, Starostach, Zarządach Miejskich, administracyjnych grupach operacyjnych rządu warszawskiego, a także werbować informatorów na placówkach kościelnych. Był to początek permanentnej inwigilacji całego społeczeństwa. Pół roku później jeden z raportów okresowych pionu społeczno-politycznego jednostki terenowej (Brzeg) informował: Każda partia legalna, organizacja społeczna, czy też kulturalna posiada w sekcji oddzielną teczkę, w której gromadzone są wszystkie związane z daną placówką sprawy oraz wykazy personalne i charakterystyki niektórych pracowników i przełożonych. W innym sprawozdaniu z tego okresu dla WUBP we Wrocławiu stwierdzano: Legalne partie PPR i PPS naszego powiatu, Starostwo w Żórawiu, Zarządy Miejskie w Żórawiu i Gassen, Milicja Obywatelska w pow. Żóraw, szkolnictwo i duchowieństwo, są już częściowo rozpracowane, pozostałe zaś są w rozpracowaniu. Trzeba jednak w tym miejscu podkreślić, że najcenniejsza agentura komunistycznych służb bezpieczeństwa, działająca na Dolnym Śląsku, jest obecnie nieznana. Pozostawała ona bowiem na kontaktach oficerów poszczególnych pionów MBP, kierowników jednostek (WUBP, MUBP i PUBP), kierowników wydziałów, kierowników sekcji oraz sowietników i, działających niezależnie od nich, funkcjonariuszy wspomnianych wyżej służb bezpieczeństwa Związku Sowieckiego. Jedynie ślady jej obecności są uchwytne źródłowo. Oprócz sieci agenturalnych poszczególnych jednostek UB na obszarze Dolnego Śląska funkcjonowały/li również informatorzy/komórki/siatki informacyjne służb i formacji bezpieczeństwa ZSRS (w tym wywiadu i kontrwywiadu wojskowego, NKWD, NKGB) oraz innych formacji aparatu represji rządu warszawskiego, w tym wojsk pogranicznych, wojsk wewnętrznych, Informacji Wojskowej, milicji (kontrwywiad). Trudno jeszcze nawet szacować liczebność, przenikających się w różnych środowiskach siatek agenturalnych podporządkowanych formacjom komunistycznym. Ich liczebność w tym okresie musiała iść w tysiące osób w różny sposób uwikłanych w działania konfidencjonalne na rzecz komunistów, zarówno tych polskich, jak i sowieckich. Ścisła nomenklatura kadrowa MBP obowiązywała przy obsadzie wszystkich stanowisk kierowniczych. Wyznaczenie rozkazem personalnym przez ministra BP na stanowiska kierownicze w WUBP obejmowało w 1945 r. kadry kierownicze i operacyjne jednostek do funkcji wywiadowcy włącznie; w PUBP i MUBP kierownika, zastępcę, personalnego. Rozkazem personalnym kierownika WUBP przyjmowani byli wszyscy inni funkcjonariusze. W pierwszych tygodniach sprawy kadrowe organizującego się we Wrocławiu UB prowadził Jan Łaskawski. W oparciu o jego ludzi został zorganizowany następnie Wydział Personalny. Nabór do organizujących się na Dolnym Śląsku jednostek Bezpieczeństwa był prowadzony przez różne struktury komunistyczne: Wydział Personalny MBP, Wydział Personalny WUBP, KW PPR (skierowania), kierowników PUBP, kierownictwo KW MO (rekomendacje), sowietników instalujących się przy WUBP, MUBP i PUBP. Wśród kadr tworzących UB na Dolnym Śląsku możemy wyróżnić: funkcjonariuszy grup operacyjnych skierowanych przez inne jednostki; demobilizowanych żołnierzy ludo- 15

16 Część I wego wojska; oddelegowanych aktywistów i członków PPR oraz ZWM (z Krakowskiego w znacznej części byli bojówkarze AL z Okręgu Miechów, którego komendantem był mjr Imiołek); osadników pozyskanych z ludności napływowej (repatriantów, w tym byłych robotników przymusowych wracających z wyzwolonych państw zachodnich i obszaru Niemiec); skomunizowanych reemigrantów z Francji, Belgii, Szwajcarii, USA rekomendowanych przez Wydział Personalny KW PPR. Rzadkością byli wówczas tzw. Hiszpanie, Francuzi i Belgowie, uczestnicy wojny domowej w Hiszpanii i członkowie partii komunistycznych narodowości przebywający dotychczas na Zachodzie. Był to między innymi: drugi kierownik PUBP w Oleśnicy ppor. Jan Rubik (w 1937 r. w brygadzie im. Jarosława Dąbrowskiego w Hiszpanii, w okresie okupacji niemieckiej pod Paryżem oddział im. Adama Mickiewicza, od 1945 r. w misji wojskowej rządu warszawskiego w Paryżu, w WUBP w administracji, ewidencji i pionie gospodarczym); referent Sekcji Walki z Bandytyzmem PUBP w Lwówku Śląsku Wincenty Siedlisz (górnik z ukończonymi trzema klasami szkoły powszechnej) był członkiem Komunistycznej Partii Belgii. W połowie 1946 r. skierowanie do WUBP otrzymał z KW PPR polski komunista z Francji Stanisław Madej, specjalizujący się w latach następnych w rozpracowaniu żołnierzy AK i działaczy WiN, uczestniczący w wielu rewizjach i aresztowaniach akowców, werbowaniu i prowadzeniu agentury AK-owskiej. Również w tym roku funkcję sekretarza Wydziału V WUBP obejmie działacz Bundu oraz Komunistycznych Partii Niemiec i Katalonii z lat trzydziestych, adiutant szefa sztabu 13. Brygady i oficer operacyjny 11. Brygady z Hiszpanii (wcześniej również komisarz polityczny), por. Zygmunt (Chaim) Besser. Pierwsze funkcje kierownicze w jednostkach UB na Dolnym Śląsku obejmowali często AL-wcy (jednocześnie członkowie PPR) przeszkoleni na kilkumiesięcznych kursach w CS MBP w Łodzi. W latach następnych dołączyli do w/w również absolwenci, organizowanych na wzór sowiecki ( kalka szkół NKWD działających w większych miastach), Szkoły Wojewódzkiej przy WUBP we Wrocławiu, a także Szkoły Partyjnej PPR z Łodzi. W końcu 1945 r. również rozpoczęto nabór do służby spośród Polaków osiedlających się w regionie, w tym tych expatriowanych z Kresów Wschodniej Drugiej Rzeczypospolitej. Funkcjonariusze docierali do transportów kolejowych z osiedleńcami angażując wytypowanych do pracy w Bezpieczeństwie. Uwzględniano przy tym wiek, pochodzenie, miejsce pobytu, działalność w czasie okupacji. Dane te uzyskiwano drogą indywidualnych rozmów z zainteresowanymi. W pierwszych miesiącach działania na Dolnym Śląsku polskiego NKWD występowała zupełna przypadkowość naboru wg zasady kto pierwszy ten lepszy. Ze względu na nikłą społeczność polską w zasadzie po krótkiej rozmowie na tematy polityczne przyjmowano każdego Polaka zgłaszającego chęć wstąpienia do UB. Funkcjonariusze sowieckich służb bezpieczeństwa kierujący działaniami UB we Wrocławiu (tzw. sowietnicy, doradcy) mieli do swojej dyspozycji wydzielone spod kompetencji UB, niekiedy bezpośrednio przejęte po służbach niemieckich, własne areszty śledcze, więzienia i obozy (np. w Żaganiu), zabezpieczali kluczowe miejsca (większe stacje kolejowe) lub specjalne zakłady (kopalnia uranu w Kowarach), organizowali obławy, prowadzili własną działalność operacyjno-śledczą, w tym budowali odrębną sieć agenturalną (początkowo szczególnie w różnych środowiskach niemieckich, następnie również wśród osiedlających się Polaków). Nawiązanie pierwszych kontaktów przez mjr. Imiołka i jego ludzi z grupy operacyjnej MBP na Okręg Dolnego Śląska z funkcjonariuszami sowieckich służb bezpieczeństwa nastąpiło na przełomie kwietnia i maja, kiedy trwały jeszcze walki o Festung Breslau. Znamiennym i wymownym przykładem, jakie były faktyczne ośrodki 16

17 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu rozkazodawcze dla funkcjonariuszy jest tutaj fakt, że pierwsze kontakty zostały nawiązane nie z przebywającymi już w Trzebnicy przedstawicielami administracji rządu warszawskiego, ale z funkcjonariuszami kontrwywiadu Smiersza 1. Frontu Ukraińskiego oraz NKWD przebywającymi przy tymczasowej kwaterze komendantury wojennej w jednej z willi na wrocławskich Krzykach. Siatka sowietników działających przy jednostkach Bezpieczeństwa, od szczebla MBP poprzez WUBP do MUBP/PUBP, funkcjonowała jeszcze w Polsce Lubelskiej. W zależności od okresu było ich od kilkudziesięciu (w drugiej połowie 1944 r.) do kilkuset (być może nawet ponad trzystu w latach ). Sowietnicy działający już w drugiej połowie 1945 r. przy WUBP we Wrocławiu oraz niektórych jednostkach terenowych również na Dolnym Śląsku pomagali w organizacji struktur Bezpieczeństwa, dbali o właściwy pod względem dyspozycji politycznej dobór nowych kadr, sprawowali nadzór nad działalnością operacyjno-śledczą, prowadzili szkolenia, zarówno typową indoktrynację komunistyczną, jak i stricte fachowe z zakresu typowych przedmiotów wykładanych w sowieckich szkołach służb bezpieczeństwa. Sowietnicy przejmowali także do własnego prowadzenia w śledztwie bardziej wartościowych aresztantów, jak również ważne i rozwojowe sprawy operacyjne. Mogli decydować o aresztowaniach, zwolnieniach, bądź przekazaniu danej sprawy do dyspozycji najbliższej placówki NKWD. Mieli też na swoich kontaktach najcenniejszą agenturę działającą w danym terenie. Był to wszak obszar newralgiczny z punku widzenia ich interesów operacyjnych, przygraniczny, stanowiący pomost do aliancko-sowieckich okupacyjnych w Niemczech. Już w latach sześćdziesiątych w charakterystycznym dla tego okresu serwilistycznym stylu, zgodnym jednak ze stanem faktycznym, funkcjonariusze SB z Wrocławia stwierdzali w jednym z wewnętrznych opracowań: Doniosłą rolę spełniała instytucja doradców sowieckich przy WUBP. W dużej mierze dzięki niej Urząd Bezpieczeństwa przyjmował właściwy kierunek działania i prawidłowo precyzował zadania w bieżącej sytuacji politycznej. Z reguły sowietnicy byli wyżsi stopniem i znacznie bardziej doświadczeni od początkującej w tym rzemiośle kadry kierowniczej polskiej bezpieki. W WUBP służyli w stopniach od kapitana do pułkownika. W PUBP od kapitana do majora. Specjaliści sowieccy wyposażyli również w WUBP we Wrocławiu w sprzęt łączności, maszyny szyfrowe i systemy ewidencyjno-archiwalne, wzorowane na własnych, sprawdzonych wzorach różnego rodzaju kartotek. Zorganizowali oni i wyszkolili kluczowy dla funkcjonowania jednostki i podległych jednostek terenowych Wydział II (ewidencja, szyfry w górę i w dół, łączność telefoniczna). O ich zasługach w tym zakresie długo pamiętali i następcy funkcjonariuszy UB z 1945 r. Jeszcze w końcu lat osiemdziesiątych w kronice archiwum SB we Wrocławiu adnotowano: Przy pracy w tzw. szyfrówce początkowo korzystano z pomocy specjalistów i sprzętu towarzyszy radzieckich. Narzucenie podporządkowanym sowietnikom polskich komunistycznych kadr kierowniczych od samego początku określiło oblicze i kierunki działalności UB również na Dolnym Śląsku. W WUBP we Wrocławiu znaleźli się również absolwenci pierwszych kursów NKWD Kujbyszewiacy, m.in. wspomniany drugi szef ppłk Faustyn Grzybowski), oficerowie Armii Czerwonej i sowieckich oddziałów partyzanckich (również zwiadowczych, dywersyjnych), członkowie Komsomołu, Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) i Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, sowieccy milicjanci z lat Już w czerwcu 1945 r. pierwszy kierownik WUBP mjr Imiołek został zabezpieczony dwoma zastępcami, funkcjonariuszami sowieckimi, mjr. Włodzimierzem Zacharewiczem i mjr. Bronisławem Trochimowiczem. Pochodzący z Witebska politruk ACz i członek WKP(b), 17

18 Część I bezwyznaniowy białorus (jak sam wpisał w ankiecie osobowej), z obywatelstwem ZSRS, jesienią 1944 r. skierowany na stanowisko kierownika Wydziału Ochrony Rządu MBP, mjr Zacharewicz już w końcu 1947 r. wyjechał do Związku Sowieckiego. Wcześniej pełnił jeszcze funkcje szefa Wydziału Informacji KBW woj. warszawskiego i krakowskiego. Mjr Trochimowicz w 1954 r. również powrócił do ZSRS. Będąc w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych szefem jednostki wojewódzkiej w Warszawie chętnie prezentował się w mundurze sowieckim. W latach następnych również kilkunastu innych szefów PUBP i naczelników wydziałów WUBP również miało korzenie stricte sowieckie. W lutym 1947 r. zostanie skierowany na stanowisko naczelnika Wydziału Śledczego WUBP we Wrocławiu kpt. Jan Starzycki (właśc. Pachołek) ślusarz-mechanik z ukończonymi sześcioma klasami gimnazjum, w latach , starszy sierżant ACz, absolwent I kursu specjalnego NKWD z Kujbyszewa służący w polskiej bezpiece od sierpnia 1944 r., dotychczasowy zastępca naczelnika Wydziału Śledczego MBP ( prawa ręka ppłk. Józefa Różańskiego). W przełomowym nie tylko dla Polski Podziemnej, ale i samej polskiej partii komunistycznej, roku 1948 mjr Eliasz Koton zostanie zastępcą szefa WUBP ds. operacyjnych. W tym samym roku kpt. Tymoteusz Matkowski zostanie szefem Wydziału Więzień i Obozów. Następnie również Jan Onacik (członek WKPb) zostanie szefem WUBP. W 1948 r. Jan Zabawski (członek KPP), którego gen. Radkiewicz stawiać będzie na odprawach jako wzór walki z Kościołem katolickim (mający na tym polu duże sukcesy). W 1951 r. naczelnikiem Wydziału Szkolenia WUBP zostanie były sekretarz Gminnego Komitetu Komsomołu z Trok, sierżant ACz, kpt. Konstanty Żukowski (wł. Żuk), w latach uczestniczący wspólnie z NKWD, jak pisał w jednym z raportów z przyjemnością, w aresztowaniach litewskich i polskich działaczy podziemia niepodległościowego. Członkiem sowieckiej milicji w Drohobyczu ( ) i Komsomołu był, absolwent wydziału administracji UWr z 1951 r., zastępca naczelników Wydziału Miejskiego i kontrwywiadu WUBP we Wrocławiu ( ), Artur Nowak (Abraham Lerner). Kluczowe funkcje pełnili również w jednostkach podporządkowanych WUBP we Wrocławiu czekiści przybyli ze Związku Sowieckiego. Funkcjonariusz NKWD Kazimierz Świderski objął w 1947 r. funkcję szefa PUBP w Bystrzycy Kłodzkiej. Jan Łężny szef PUBP w Kożuchowie ( ), był sierżantem i absolwentem pierwszego kursu NKWD dla Polaków w Kujbyszewie (1944 r.). Mjr Michał Kołacz w 1953 r. zostanie szefem PUBP w Legnicy, w 1956 r. obejmie funkcję szefa Wydziału X WUds.BP. W 1951 r. kpt. Antoni Kalinowski zostanie szefem PUBP we Wrocławiu, a mjr Aleksiej Milukow szefem Wydziału Administracyjno-Gospodarczego WUBP/WUdsBP. Również w armii sowieckiej służyli naczelnik wydziału WUBP kpt. Daniel Szpacenko oraz kierownik sekcji por. Symcha Żelechower (podoficer ACz, ranny pod Stalingradem). W czasie wojny żołnierzem ACz był kolejny szef PUBP w Namysłowie, Kłodzku i Wrocławiu kpt. Leon Brandel. Na początku 1946 r. referentem PUBP w Wałbrzychu zostanie technik siatki KPP z Białej Podlaskiej, w 1939 r. organizator tamtejszej sowieckiej milicji, w 1943 r. przeszkolony w szkole oficerskiej ACz, młodszy lejtnant jednostek specjalnych sztabu 1. Frontu Białoruskiego, wywiadowca i desantowiec przerzucony przez linię frontu w okolice Piotrkowa Trybunalskiego, por. Włodzimierz Juszczuk ps. Włodzimierz Jurowski. Również w tym roku służbę referenta w PUBP w Lwówku Śląskim rozpocznie pochodzący z Równego, były buchalter lwowskiego NKWD Leon Kołtun. Obecność i działalność sowieckich służb bezpieczeństwa na obszarze Dolnego Śląska 18

19 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu została zarejestrowana w wielu raportach polskiego podziemia niepodległościowego. Przykładowo raport dotyczący pow. Lubań stwierdzał: NKWD w sile pięciu osób w Batowicach, gm. Jeziorna, którzy zbierają materiał w celu wykorzystania. Raport z okolic Nowej Soli: NKWD istnieje w Nowej Soli, współpracuje z UB, oficjalnie interweniuje jedynie w sprawie Rosjan, natomiast w PUBP istnieją Rosjanie w charakterze doradców, członkowie NKWD. Raport z Wrocławia: Dnia 26 III [1947 r.] NKWD uprowadziło pięciu funkcjonariuszy MO z III Komisariatu (Plac Teatralny). Po załadowaniu do auta Sowieci odjechali. Pościg za nimi zorganizowany przez III komisariat nie dał wyniku. Raport siatki jeleniogórskiej WiN: Specjalnej działalności NKGB i NKWD nie zauważono. Natomiast stwierdzono, że we wszystkich powiatowych UB siedzą Rosjanie jako obserwatorzy, oficjalni doradcy. Dodajmy tutaj, że wywiadowcy siatek informacyjnych AK-WiN nie bardzo wówczas rozpoznawali faktyczną przynależność strukturalną i zmianę nazewnictwa służb sowieckich, najczęściej identyfikując ich funkcjonariuszy po prostu jako NKWD. Z czasem funkcjonariusze sowieckich specsłużb zaczęli również prowadzić intensywne działania operacyjno-śledcze związane ze zwalczaniem polskiego i ukraińskiego podziemia niepodległościowego, w tym ruchu kurierskiego. Przykładowo w drugiej połowie 1947 r. śledztwo wobec aresztowanych w Jeleniej Górze grupy kilkunastu działaczy OUN-UPA delegowanych z Rzeszowszczyzny na Dolny Śląsk, prowadzone w siedzibie PGWAR w Legnicy, nadzorował tamtejszy kontrwywiad wojskowy. Uczestniczyli w nim również polscy czekiści. Do rozpracowania sprawy został oddelegowany między innymi wywodzący się z akowskiej rodziny z Nowego Sącza śledczy WUBP we Wrocławiu sierż. Jerzy Marzec. Przez okres ośmiu miesięcy zrobiłem dużo dobrej roboty razem z oficerami radzieckimi po linii OUN-UPA. Za uzyskane w śledztwach wyjścia na teren ZSRS dostałem czterysta rubli nagrody, pochwałę i gen. Żelazniakow zaprosił mnie na swoje urodziny, pisał potem w jednym z raportów. W 1948 r. śledztwo wobec, deportowanego następnie do Związku Sowieckiego, żołnierza Okręgu Wileńskiego AK Anatola Rymszy Maksa prowadzone było również przez funkcjonariuszy sowieckiego kontrwywiadu wojskowego w Legnicy. Najbardziej zaufani i zdolni, w tym część kadry kierowniczej, byli wysyłani na szkolenia do Szkoły Specjalnej KGB w Moskwie. W kwietniu 1955 r. został tam skierowany na roczny kurs naczelnik Wydziału XI (rozpracowanie Kościoła katolickiego) kpt. Stefan Turlej. Trzeba tutaj również wspomnieć, iż w latach część obsługi technicznopomocniczej (malarze, murarze, dekarze, ślusarze, stolarze, elektromonterzy, mechanicy, kierowcy, ślusarze, kowale, palacze, spawacze, szklarze) WUBP we Wrocławiu stanowili Niemcy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Pracowali na umowach kontraktowych. I tak w lutym 1946 r.: robotnicy przy Komendanturze Gmachu stu sześciu; Szkoła Wojewódzka przy WUBP dziesięciu; garaże Sekcji Transportowej trzydziestu ośmiu. W kwietniu 1946 r.: robotnicy przy Komendanturze Gmachu stu osiemnastu; warsztaty WUBP (Sekcja Transportowa) trzydziestu. We wrześniu 1947 r.: warsztaty 1dziesięciu; gmach dwudziestu pięciu Niemców. Ich służba dla UB skończyła się wraz z wysiedleniami. Przykładowe stany kadrowe jednostek UB we Wrocławiu wyglądały następująco: początek maja 1945 r. w WUBP ok. dwudziestu funkcjonariuszy; koniec maja tr. szacunkowo tylko w WUBP czterdziestu pięciu; w lipcu w WUBP już wg pierwszej listy płac dwustu sześćdziesięciu jeden; w sierpniu w WUBP, również wg listy płac, już trzystu jedenastu; w końcu 1945 pięciuset osiemdziesięciu ośmiu; w 1946 r. prawie ośmiuset. Według etatu WUds.BP liczył 31 XII 1956 r. tysiąc trzystu trzech funkcjonariuszy, z tego 19

20 Część I w samym WUds.BP było siedemset pięćdziesiąt sześć etatów (z tego pięćset dwadzieścia dwa w komórkach operacyjnych), natomiast w jednostkach powiatowych funkcjonowało pięćset czterdzieści siedem etatów. Tak wysoka obsada personalna stawiała woj. wrocławskie na drugim miejscu w kraju (po woj. katowickim tysiąc trzysta dziewięćdziesiąt sześć etatów). W listopadzie 1945 r. MUBP we Wrocławiu liczył stu trzydziestu dziewięciu funkcjonariuszy, PUBP we Wrocławiu w styczniu 1946 r. dziewięćdziesięciu trzech. Na przełomie lat 1956/1957 Urząd Bezpieczeństwa został ponownie zreorganizowany kadrowo i przekształcony w Służbę Bezpieczeństwa. Nadal jednak struktura ta pozostała służbą specjalną polskiej partii komunistycznej (PPR/PZPR). Tomasz Balbus b) Służba Bezpieczeństwa KW MO we Wrocławiu w latach Część I. Lata Przełom październikowy 1956 r. doprowadził do głębokich zmian w funkcjonowaniu aparatu bezpieczeństwa. Przeprowadzona na mocy ustawy z 13 listopada 1956 r. O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego, reorganizacja organów bezpieczeństwa zakładała przejęcie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych całego majątku byłego Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, tak na szczeblu centralnym, jak i w terenie. Na szczeblu terenowym, ustawa zakładała wchłonięcie przez Komendy Wojewódzkie MO, dotychczasowych jednostek organizacyjnych UB, oraz ich głęboką reorganizację, w tym znaczące zmniejszenie stanów liczebnych. W trakcie reorganizacji, likwidacji uległy również wszystkie pomocnicze wydziały byłego WUds.BP, a ich majątek przejęły odpowiednie wydziały KW MO. Założono, więc że ponownie w ramach jednego ministerstwa połączone zastaną piony bezpieczeństwa oraz MO, przy czym tym razem wyraźnie nie chciano dopuścić do nadrzędności aparatu bezpieczeństwa nad milicją, jak to miało miejsce w przeszłości. Wyrazem tego m.in. sprawowanie przez niemal dziesięć lat funkcji komendanta wojewódzkiego MO przez płka Mieczysława Nowaka, funkcjonariusza MO. Zmieniono również radykalnie wzajemne stosunki pomiędzy rządzącą PZPR a SB. Wszystkie kandydatury komendantów wojewódzkich i ich zastępców, przedstawiane przez ministra spraw wewnętrznych, wymagały zatwierdzenia przez Komitet Centralny PZPR, natomiast w terenie, dotyczyło to odpowiednio kandydatów na stanowiska naczelników wydziałów, których zatwierdzał Komitet Wojewódzki PZPR. Służba Bezpieczeństwa miała więc być tarczą i mieczem Partii, o czym świadczyło niemal 100 % upartyjnienie. W składzie kierownictwa KW MO znaleźli się: komendant wojewódzki MO, zastępcy do spraw MO (początkowo tylko jeden, od marca 1958 r. dwóch, natomiast od stycznia 1959 r. aż trzech), do spraw SB (początkowo dwóch, natomiast od 1970 r. trzech) oraz do spraw Administracyjno-Gospodarczych. Kierownictwo Jednostek Bezpieczeństwa KW MO składało się z dziewięciu funkcjonariuszy, w tym z I zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. bezpieczeństwa. Stanowisko zastępcy komendanta wojewódzkiego ds. bezpieczeństwa (tzw. II zastępca), zostało natomiast utworzone 15 sierpnia 1957 r.

21 Organizacja i struktury aparatu bezpieczeństwa we Wrocławiu Samodzielna Grupa Specjalna KW MO zajmowała się działalnością na rzecz Departamentu I MSW (wywiadu). Jej zadaniem było prowadzenie rozpracowań osób mogących świadczyć usługi dla wywiadu podczas pobytu za granicą, obserwacja cudzoziemców pod kątem ich przydatności do werbunku, jak również dokonywanie ustaleń na rzecz Departamentu I MSW. Następną komórką organizacyjną był Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa KW MO. Zadaniem tej komórki było realizowanie prac zleconych przez kierownictwo KW MO, jak również kontrola jednostek organizacyjnych Komendy. W skład wrocławskiej SB, po reorganizacji wchodziły tylko dwa wydziały operacyjne. Wydział II, realizujący tradycyjne zadania kontrwywiadowcze i liczący etatowo pięćdziesięciu jeden funkcjonariuszy. Początkowo w składzie wydziału znajdowało się siedem grup: Grupa I (wywiad USA); Grupa II (wywiad brytyjski); Grupa III (wywiad zachodnioniemiecki); Grupa IV (wywiad francuski); Grupa V (wywiad izraelski, nacjonalistyczne ugrupowania ukraińskie); Grupa VI (ochrona kontrwywiadowcza obiektów strategicznych, ucieczki za granicę); Grupa VII (międzynarodowa wymiana turystyczna). Już w 1960 r. utworzono dodatkowe dwie grupy, VIII zajmującą się wrogą działalnością dyplomatów państw kapitalistycznych, oraz IX odpowiadającą za ochronę kontrwywiadowczą transportu i żeglugi międzynarodowej. Następną jednostką operacyjną był Wydział III, odpowiadający nie tylko za zwalczanie przejawów opozycji, działalności nacjonalistycznej oraz walkę z Kościołem, lecz także mający w kręgu swych zainteresowań gospodarkę, środowiska naukowe, szkolnictwo, kulturę czy służbę zdrowia. Wydział ten etatowo liczył pięćdziesięciu jeden funkcjonariuszy. W skład Wydziału III wchodziło początkowo sześć grup: Grupa I (zwalczanie wrogiej propagandy pisanej); Grupa II (byłe podziemie i bandytyzm, emigracja grecka); Grupa III (mniejszości narodowe, rewizjonizm niemiecki); Grupa IV (zwalczanie wrogiej działalności wśród inteligencji i w środowiskach akademickich, szkolnictwie, prasa); Grupa V (działalność Kościoła): Grupa VI (kluczowe zakłady przemysłowe). Nieco później, w związku z zaostrzaniem się stosunków pomiędzy państwem a Kościołem powstała Sekcja Va. Po utworzeniu wydziału IV, oraz wyłączeniu ze struktury wydziału III sekcji V oraz Va, do końca lat sześćdziesiątych wydział ten liczył tylko pięć grup. Na początku lat siedemdziesiątych nastąpiła jego rozbudowa i w 1973 r. liczył już osiem grup. Utworzono m.in. ponownie grupę V, która zajmowała się kompleksem rolno-spożywczym, oraz grupę VII odpowiedzialną za ochronę transportu i łączności. Zmiany w organizacji służby śledczej, którą postrzegano powszechnie za najbardziej winną wypaczeń dotknęły również pion SB. W miejsce funkcjonującego dotychczas w ramach WUds.BP Wydziału VII śledczego, powstała Samodzielna Sekcja Śledcza o mocno okrojonym, gdyż liczącym jedynie pięciu funkcjonariuszy etacie. W późniejszym okresie w związku ze stopniowym rozbudowywaniem struktury SB, 15 marca 1958 r. utworzono Wydział Śledczy SB, liczący osiemnastu funkcjonariuszy. Funkcje pomocnicze spełniały wydziały B, W, T, oraz Ewidencji Operacyjnej. Wydział B, czyli obserwacji zewnętrznej, liczył czterdziestu czterech funkcjonariuszy. Początkowo składał się z trzech sekcji. W następnych latach następował również szybki rozwój struktury wydziału, w 1960 r. utworzono dodatkowo sekcję IV, a 1 października 1961 r. Sekcję V, transportową. Aby zracjonalizować zadania stojące przed służbą obserwacji, z dniem 15 lipca 1967 r. rozwiązano dotychczasowy Wydział A KW MO funkcjonujący w ramach pionu służby MO. Funkcjonariuszy tego wydziału zaś przeniesiono do Wydziału 21