Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Słu by Bezpieczeństwa w Krakowie. Twarze krakowskiej bezpieki. Informator personalny

Transkrypt

1

2 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Wojciech Frazik Filip Musiał Mateusz Szpytma Twarze krakowskiej bezpieki Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Słu by Bezpieczeństwa w Krakowie Informator personalny Kraków

3 Część II Recenzent prof. dr hab. Jan Draus Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu & Wojciech Frazik & Filip Musiał & Mateusz Szpytma, Kraków 2006 Wydanie 2 zmienione Skład: Futura s.c. M. Mrozowicz, R. Filip, Kraków Druk: Drukarnia Kolejowa Sp. z o.o., Kraków Fotografie na okładce i wewnątrz tomu pochodzą ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej ISBN X Wydawnictwo Jagiellonia S.A. Kraków, ul. Wielopole 1 2

4 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie Partia nas posłała na ten odcinek walki, powierzyła nam tę pracę, pieczołowicie kierowała naszą pracą, prostowała błędy i braki i dlatego tylko są te osiągnięcia. Stanisław Radkiewicz, 4 III 1954 r. Myśmy, jako bijące serce partii, musieli realizować to, co wymyślono w KC. Rządzili nami sekretarze i Biuro Polityczne, a nie rząd. Franciszek Szlachcic 3

5 4 Część II

6 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie Spis treści Przedmowa (Ryszard Terlecki)... 7 Wprowadzenie a) Aparat bezpieczeństwa tarcza i miecz partii komunistycznej... 9 b) Zarys historii krakowskich struktur aparatu bezpieczeństwa c) Tematyczny przewodnik po strukturach krakowskiej bezpieki d) Źródła i konstrukcja informatora Część I Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa Służby Bezpieczeństwa w Krakowie a) Obsada stanowisk kierowniczych Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie w latach b) Obsada stanowisk kierowniczych Służby Bezpieczeństwa KW MO w Krakowie w latach c) Obsada stanowisk kierowniczych Służby Bezpieczeństwa KW MO/WUSW w Krakowie w latach Część II Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w Urzędzie Bezpieczeństwa Służbie Bezpieczeństwa w Krakowie Bibliografia Wykaz ważniejszych skrótów Indeks osób Indeks geograficzny

7 6 Część II

8 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie Przedmowa Jeżeli zdarza się, że zło przyjmuje ludzkie oblicze, to właśnie twarze funkcjonariuszy bezpieki są tego najlepszym przykładem. Przez czterdzieści pięć lat praca w Urzędzie Bezpieczeństwa i Służbie Bezpieczeństwa była najbardziej haniebnym zajęciem w całej strukturze aparatu komunistycznej dyktatury. Podejmowali ją ci, którzy byli na tyle słabi, aby ulec pokusie bezkarnej przemocy, ale równocześnie wystarczająco odporni, aby nie mieć skrupułów uczestnicząc w okrutnej machinie zbrodni. Ludzi bezpieki otaczał przemożny strach, ale także towarzyszyła im powszechna pogarda, nawet wśród ich politycznych protektorów i dobrowolnych współpracowników. Nie było w polskim języku wyrazów równie obraźliwych jak ubek, bezpieka, esbek. Od kilku lat Instytut Pamięci Narodowej, dążąc do upamiętnienia i uhonorowania zarówno ofiar totalitaryzmu, jak i uczestników społecznego oporu, zajmuje się także ciemną stroną naszej niedawnej przeszłości. Żmudne prace nad ustaleniem listy tych wszystkich, którzy tworzyli struktury politycznej policji, przynoszą już pierwsze efekty. Na poziomie ogólnokrajowym ukazują się tomy wydawnictwa Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, zestawiającego nazwiska i okresy służby wielu tysięcy funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a także struktur wojewódzkich, miejskich i powiatowych UB i SB. Jako uzupełnienie, ale także ważne rozszerzenie tej publikacji, z inicjatywy dr. hab. Janusza Kurtyki przygotowana została prezentowana obecnie książka Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny. Znalazły się w niej informacje o karierach niemal trzystu pięćdziesięciu krakowskich funkcjonariuszy bezpieki, najczęściej opatrzone ich fotografiami. Autorzy celowo uchylili się od prezentowania obszerniejszych danych biograficznych, aby nikt nie mógł odnieść wrażenia, że opracowano słownik biograficzny funkcjonariuszy, w którym przebieg służby gubi się wśród wiadomości o ich rodzinie, wykształceniu, wcześniejszych lub późniejszych zajęciach jednym słowem przypomina biografie zwyczajnych urzędników komunistycznego państwa. Równocześnie jednak książka opatrzona została nadtytułem Twarze kra- 7

9 Część II kowskiej bezpieki, a umieszczone w niej fotografie przestrzegają czytelnika przed traktowaniem zła jedynie jako ideowej abstrakcji, oderwanej od realnego wymiaru społecznej rzeczywistości. Bezpieka była elitą komunistycznego reżimu bezpieczeństwo, które umieszczone zostało w jej nazwie, oznaczało ochronę władzy, nie społeczeństwa. Podlegała komunistycznej partii, a wraz z personelem sądów i prokuratur tworzyła aparat represji, służący tłumieniu każdego sprzeciwu wobec sowietyzacji narodu i państwa. Bezpieka zapisała najczarniejsze karty polskiej historii, ale kart tych nie można pominąć, tym bardziej, gdyby okazało się, że historia pozostała jedynym sposobem wymierzania sprawiedliwości. Ryszard Terlecki Dyrektor Oddziału Krakowskiego IPN 8

10 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie WPROWADZENIE Od kilku lat Instytut Pamięci Narodowej prowadzi skoordynowane w skali ogólnopolskiej badania nad komunistycznym aparatem represji. Jeden z wiodących programów badawczych realizowanych przez Biuro Edukacji Publicznej IPN jest poświęcony strukturze i metodom działania aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej. Niniejsza publikacja, stanowiąca element działań ogólnopolskich, jest efektem badań nad obsadą kierowniczą Urzędu Bezpieczeństwa (UB), a następnie Służby Bezpieczeństwa (SB) w Krakowie. a) Aparat bezpieczeństwa tarcza i miecz partii komunistycznej Komunistyczny aparat represji tworzono od sierpnia 1944 r. na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Komunistyczna mniejszość, korzystając z osłony sowieckich jednostek zwłaszcza NKWD rozbudowywała struktury, których zadaniem miała być ochrona marionetkowego rządu przed społeczeństwem. W ramach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego został utworzony Resort Bezpieczeństwa Publicznego, któremu w terenie podlegały Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) i na szczeblu niższym Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) w każdym z powiatów województwa. Planowano także formowanie Gminnych UBP, lecz po kilku miesiącach prób zarzucono ten pomysł. Pierwsze kadry kierownicze UB stanowili agenci sowieccy lub absolwenci kursów NKWD przeszkoleni w Kujbyszewie. Dołączyli do nich członkowie AL i rekomendowani przez PPR komuniści. Faktycznie o kierunkach i formach pracy UB decydowali sowieccy doradcy (sowietnicy). Wraz z krzepnięciem władzy komunistów nastąpiło na przełomie 1944 i 1945 r. przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy, a Resortu BP w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Zmiany międzynarodowej i wewnętrznej sytuacji politycznej nie miały większego wpływu na funkcjonowanie bezpieki, która od pierwszych tygodni systematycznie powiększała wewnętrzne struktury i swoim wpływem obejmowała kolejne dziedziny życia. Taki stan rzeczy utrzymał się do roku W tym bowiem czasie przeprowadzono pierwszą znaczącą restrukturyzację aparatu bezpieczeństwa. Wiązała się ona ze zmianami czynionymi na fali rozpoczynającej się odwilży, wywołanej śmiercią Józefa Stalina i zmianami jakie w jej konsekwencji zachodziły w całym bloku wschodnim. Jej bezpośrednią przyczyną była ucieczka na Zachód wysokiego funkcjonariusza MBP Józefa Światły, wicedyrektora Departamentu X (odpowiedzialnego za czystość szeregów partyjnych). Wiedział on o najpilniej strzeżonych tajemnicach rządzącej Polską komunistycznej kliki. We wrześniu 1954 r. na falach Radia Wolna Europa nadano pierwszą audycję, w której Józef Światło odsłaniał kulisy działania partii i bezpieki. Były ofi- 9

11 Wprowadzenie Część II cer MBP mówił o agenturalności polskich komunistów, ich pełnej zależności od Moskwy, wewnętrznych rozgrywkach partyjnych, a także opisywał metody śledcze czy sposoby preparowania procesów politycznych. Audycje wywołały wstrząs zwłaszcza w aparacie partyjnym i bezpiece odsłaniając szpetne oblicze sytemu, dotąd skrywane za propagandową zasłoną. Początkowo komuniści próbowali ratować sytuację publikując artykuły i komunikaty o agenturalno-prowokatorskiej działalności ppłk. J. Światły. Na przełomie listopada i grudnia 1954 r., w czasie narady centralnego aktywu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), zmieniono jednak taktykę dopuszczono do bezprecedensowej w dotychczasowych dziejach PRL krytyki kierownictwa partii za odizolowanie się od mas partyjnych. Jednocześnie skrytykowano kierownictwo MBP. Próbą ratowania sytuacji i opanowania nastrojów społecznych było rozwiązanie Ministerstwa i powołanie w jego miejsce szczuplejszego kadrowo Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Do tego czasu aparat represji podlegał Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego kierowanemu przez Stanisława Radkiewicza. Oprócz urzędów bezpieczeństwa publicznego ministrowi podlegała Milicja Obywatelska (MO), Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), Straż Więzienna (SW), Wojska Ochrony Pogranicza (WOP) oraz Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO). W grudniu 1954 r. podjęto, wzorując się na zmianach przeprowadzonych wcześniej w Związku Sowieckim, decyzję o rozwiązaniu MBP i powołaniu na jego miejsce dwóch resortów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (któremu podlegały MO, ORMO, KBW i SW) oraz Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP). Zmiana ta miała z perspektywy UB charakter propagandowy i kosmetyczny. Struktura Komitetu powielała wcześniejszą strukturę UB w ramach MBP tak więc na poziomie centrali działał KdsBP, na poziomie województw Wojewódzkie Urzędy ds. Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP), a na poziomie powiatów Powiatowe Urzędy ds. Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP) w mniejszych powiatach Delegatury. Zmiany etatowe sformalizowano z dniem 1 IV 1955 r. i miały one duże znaczenie dla wewnętrznej restrukturyzacji czyli zmiany numeracji poszczególnych pionów oraz zakresu ich działań. W konsekwencji dalszych zmian w sferze politycznej związanych z odwilżą, kierownictwo PZPR zdecydowało się na dalszą restrukturyzację aparatu represji, której charakter należy określić jako propagandowy jednak miała duże znaczenie dla działalności komunistycznej policji politycznej. W listopadzie 1956 r. zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a aparat bezpieczeństwa włączono formalnie, choć nie faktycznie, w struktury Milicji Obywatelskiej. Wówczas też powołano w miejsce Urzędów Bezpieczeństwa Służbę Bezpieczeństwa (SB). Działania te miały przekonać społeczeństwo o daleko idących zmianach w komunistycznej policji politycznej, które w znacznej części okazały się zmianami pozornymi. Formalnie włączona do MO Służba Bezpieczeństwa faktycznie pozostawała niezależna wobec milicji, 10

12 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie a szefostwo SB podlegało nie komendantowi głównemu MO, lecz bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych. Podobne pozory wprowadzono na poziomie województw, gdzie szefem SB był zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB), i powiatów gdzie szefem SB był zastępca komendanta powiatowego MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB). Kolejny etap w dziejach SB rozpoczął się w 1975 r. Wiązał się on nie tyle z przemianami merytorycznymi, co przeprowadzoną reformą administracyjną, która podzieliła państwo na 49 małych województw i zlikwidowała szczebel powiatowy w administracji. Wraz z likwidacją powiatów cały aparat bezpieczeństwa skupił się w miastach wojewódzkich. Reforma ta zbiegła się w czasie z pojawieniem się coraz bardziej masowego ruchu opozycyjnego, który w 1980 r. zaowocował powstaniem Solidarności. Wraz z tym postępowała rozbudowa struktur SB, które próbowały skanalizować i stłumić dążenia społeczne. Wprowadzenie stanu wojennego i lata osiemdziesiąte były znów jak lata stalinowskie okresem świetności bezpieki wzrastała jej liczebność, powstawały nowe piony, w pierwszej połowie 1983 r. przystąpiono do tworzenia komórek SB poza miastami wojewódzkimi w tzw. urzędach rejonowych. W sierpniu 1983 r. przeprowadzono reformę Kiszczaka, w ramach której w miejsce komend MO powołano Wojewódzkie, Rejonowe i Dzielnicowe Urzędy Spraw Wewnętrznych. W strukturach WUSW, RUSW i DUSW umieszczono SB, którą kierował zastępca ds. SB szefa urzędu spraw wewnętrznych. Zmiany te nie wpłynęły jednak na działalność komunistycznej policji politycznej i miały charakter jedynie formalny. Przez cały czas istnienia aparatu bezpieczeństwa jego zasadnicza struktura pozostawała niezmienna. Na poziomie ministerstwa poszczególne piony zorganizowane były w departamenty (lub biura), te dzieliły się na wydziały, a te na sekcje. Na czele departamentu stał dyrektor, wydziału naczelnik, sekcji kierownik. W województwach odpowiednikiem departamentu był wydział, który w różnych okresach dzielił się bądź to na sekcje bądź to na grupy (wydziały operacyjne w latach ). Pracą wydziału kierował naczelnik, sekcji czy grupy kierownik. W powiatach do 1956 r. podstawową komórką był referat, będący odpowiednikiem wojewódzkiego wydziału, w ramach RSB początkowo nie było wyodrębnionych komórek, pod koniec lat 60. zaczęto tworzyć grupy. Struktura terenowych jednostek aparatu bezpieczeństwa była odbiciem w skali lokalnej struktur centralnych resortu. Wraz ze zmianami w ministerstwie zwykle z pewnym opóźnieniem wprowadzano analogiczne zmiany w strukturze i zadaniach aparatu lokalnego. b) Zarys historii krakowskich struktur aparatu bezpieczeństwa Rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego określający skład personalny grup operacyjnych, które miały tworzyć aparat bezpieczeństwa w wojewódz- 11

13 Wprowadzenie Część II twie krakowskim, został wydany z datą 13 I 1945 r. Mówił on także, że zbiórka 109 wyznaczonych funkcjonariuszy nastąpi 17 stycznia w gmachu WUBP w Rzeszowie. Według niektórych źródeł grupa operacyjna krakowskiej bezpieki już 18 stycznia wieczorem przybyła do Krakowa, który miał być siedzibą WUBP organizowanego przez 25 funkcjonariuszy, PUBP 5 funkcjonariuszy oraz MUBP 9 funkcjonariuszy. Docelowo według etatów określonych przez MBP WUBP miał liczyć 308 pracowników, PUBP 51, a MUBP 148. WUBP był tworzony według etatu określonego jeszcze w 1944 r., w którym podstawowym pionem był Kontrwywiad obejmujący całość pracy operacyjnej. Rozkaz z 13 I 1945 r. wyznaczał kierowników tylko czterech sekcji: 1 zwalczającej wywiad niemiecki i rozpracowującej volksdeutschów, 2 rozpracowującej struktury Polskiego Państwa Podziemnego, 4 prowadzącej obserwację i aresztowania, 7 śledczej. Stworzono też zalążki Sekretariatu, Wydziału Personalnego i Wydziału Gospodarczego, a także ochrony gmachu i transportu. Już miesiąc później ministerstwo dostosowując strukturę WUBP do struktury przyjętej w MBP, zmieniło zakres działania niektórych sekcji Wydziału I (jak nazwano dotychczasowy Kontrwywiad). I tak od połowy lutego 1945 r. podział zadań między poszczególne sekcje Wydziału I WUBP miał wyglądać następująco: Sekcja 1 zwalczanie wywiadu niemieckiego, rozpracowywanie volksdeutschów i kolaborantów, Sekcja 2 rozpracowywanie podziemia zbrojnego i politycznego, Sekcja 3 ochrona przed wrogimi wpływami partii politycznych obozu rządzącego, organizacji społecznych, środowisk inteligencji i młodzieży oraz duchowieństwa, Sekcja 4 zabezpieczenie przemysłu przed wrogą działalnością, Sekcja 5 zabezpieczenie gospodarki rolnej i środowiska chłopskiego przed wrogą działalnością, Sekcja 6 zabezpieczenie przed wrogą działalnością komunikacji, transportu i łączności, Sekcja 7 prowadzenie obserwacji zewnętrznej i wywiadów, Sekcja 8 dokonywanie aresztowań i prowadzenie śledztw. Dotychczas przebadane dokumenty nie pozwalają określić, kiedy dokładnie w WUBP w Krakowie dokonała się zmiana nomenklatury i przystąpiono do tworzenia wszystkich sekcji. Obsada kierownicza nowych struktur pojawia się dopiero w kwietniu maju 1945 r. Równocześnie postępowała rozbudowa istniejących wcześniej wydziałów i tworzono nowe. Powołano Wydział II, którego najistotniejszym zadaniem było prowadzenie (przez Sekcję 1) kartoteki (ewidencji) i archiwum (wcześniej rolę tę pełniła Sekcja 8 Kontrwywiadu, ale prawdopodobnie w Krakowie przed reorganizacją nie została ona pod tą nazwą skompletowana) oraz utrzymywanie łączności radiowej, praca z szyframi, przechowywanie depozytów osób aresztowanych i przedmiotów skonfiskowanych, później także daktyloskopowanie i fotografowanie zatrzymanych. W skład Wydziału II weszła też komórka techniki specjalnej (operacyjnej), realizująca podsłuchy i podglądy. Zastępca kierownika Wydziału II miał kierować również pracą Cenzury Wojennej, prowadzącej perlustrację korespondencji. Struktura ta usamodzielniła się 12

14 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie jednak wkrótce, otrzymując własnego kierownika/naczelnika najpierw jako Wojewódzki Oddział/Wydział Cenzury Wojennej, potem (od jesieni 1945 r.) Wydział Cenzury Zagranicznej, w marcu 1946 r. przemianowany na Wydział VIII. Latem 1946 r. jego pracowników wysłano na urlopy i oddano do dyspozycji Departamentu Kadr MBP. Dopiero po kilku miesiącach określono koncepcję dalszej pracy i z dniem 5 XII 1946 r. obsadzono Wydział B, który przestał istnieć na początku stycznia 1948 r., gdy perlustrację korespondencji włączono w zakres prac Wydziału II. Wydział III obejmował początkowo wszystkie dziedziny stanowiące gospodarcze, finansowe i materialne zaplecze urzędu. W jego skład wchodziła Sekcja Gospodarcza, która zapewniała żywność, umundurowanie i uzbrojenie, Sekcja Finansowa, Poczta Specjalna organizująca obieg tajnej korespondencji i Komendantura odpowiedzialna za ochronę budynku i prowadzenie aresztu wewnętrznego. Z biegiem czasu komórki te rozrosły się, część z nich usamodzielniła się lub zmieniła przyporządkowanie. Wydział III nazywany był też w 1945 r. Wydziałem Zaopatrzenia. Wiosną 1945 r. powstał w WUBP w Krakowie Wydział Więzień i Obozów, któremu podlegały więzienia i obozy (np. w Jaworznie i Oświęcimiu) na terenie województwa. Jednym z jego zadań było prowadzenie pracy agenturalnej wśród więźniów (werbowanie i prowadzenie tzw. agentów celnych). Wiosną i latem 1945 r. wydział ten określany był też mianem Wydziału IV, z kolei w latach używano niekiedy nazwy Wydział VI. Od kwietnia 1945 r. rozpoczęto organizowanie Wydziału Walki z Bandytyzmem, dzielącego się na Sekcję Walki z Bandytyzmem i Sekcję Walki z Dezercjami. Zwalczał on podziemie zbrojne czynnie występujące przeciw władzom komunistycznym. Do jesieni 1945 r. występuje w dokumentach także jako Wydział V. Jesienią 1945 r. na grunt krakowski zaczęto przenosić zmiany zapoczątkowane w centrali rozkazem organizacyjnym ministra z 6 IX 1945 r., których istotą było pozostawienie w Wydziale I tylko problematyki ściśle kontrwywiadowczej, a wyłączenie z niego innych zagadnień, którymi zajęły się osobne nowe wydziały: IV Ekonomiczny, V Społeczno-Polityczny, III A (obserwacji zewnętrznej) i IV A Śledczy. W listopadzie 1945 r. na bazie dotychczasowych Sekcji 4 i 5 Wydziału I powołano Wydział IV Ekonomiczny (do końca 1946 r. używano oficjalnie nazwy Wydział Ekonomiczny, potem aż do końca 1956 r. Wydział IV). Kierownikowi Wydziału IV podporządkowano też Ekspozyturę Kolejową powstałą w styczniu 1946 r. w miejsce byłej Sekcji 6 Wydziału I. Zgodnie z założeniami Wydział IV miał kontrolować całość życia gospodarczego: przemysł, energetykę, finanse, handel, rolnictwo, leśnictwo, transport i komunikację. W związku z rolą, jaką komuniści przypisywali uprzemysłowieniu, wzrastało znaczenie i postępowała rozbudowa Wydziału IV, działającego w zakładach pracy 13

15 Wprowadzenie Część II w postaci tzw. referatów ochrony, a w przemyśle zbrojeniowym referatów wojskowych. Od jesieni 1949 r. stały się one ekspozyturami UB o szerokich (i nadużywanych) kompetencjach, dzięki którym bezpieka drobiazgowo ingerowała w produkcję zakładów i życie ich pracowników. Z dniem 1 I 1951 r. z Wydziału IV wyłączono problematykę komunikacji i transportu tworząc Wydział Komunikacji, który od 1 II 1952 r. nosił nazwę Wydział VIII. Z Wydziału IV wyodrębniono także na półtora roku (1 III VIII 1954) nowy Wydział IX, który ochraniał obiekty przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego. Od 1 IX 1954 r. jego funkcjonariuszy włączono z powrotem do Wydziału IV. Tego samego dnia (1 IX 1954) w oparciu o Sekcję 5 Wydziału IV stworzono z kolei jako samodzielną strukturę na prawach wydziału Inspektorat Wiejski, zajmujący się zabezpieczeniem przed wrogą działalnością gospodarki rolnej. W listopadzie 1945 r., wykorzystując kadry i doświadczenia byłej Sekcji 3 Wydziału I, zorganizowano Wydział V Społeczno-Polityczny. Objął on operacyjną ochroną legalne (z punktu widzenia komunistów) partie i organizacje polityczne, związki zawodowe, organizacje społeczne, szkolnictwo, środowiska naukowe i intelektualne, młodzież, instytucje kulturalne, administrację, a także Kościoły, związki wyznaniowe, organizacje religijne i środowiska świeckie z nimi związane. Po reorganizacji wydziału, od marca 1950 r. Sekcja 7 Wydziału V zajmowała się rozpracowywaniem odchyleń w PZPR i prowokacji w ruchu robotniczym przed 1944 r. W styczniu 1952 r. na jej bazie utworzono osobny Wydział X, który istniał do połowy 1954 r. (choć jego naczelnik pełnił formalnie tę funkcję jeszcze kilka miesięcy). Oprócz ochrony ruchu komunistycznego z gestii Wydziału V wyłączono jeszcze w styczniu 1953 r. sprawy wyznaniowe, którymi zajął się powołany wtedy Wydział XI. Partia wkraczała wówczas w apogeum walki z Kościołem katolickim, a w Krakowie toczył się właśnie tzw. proces kurii krakowskiej, w którym zapadły trzy wyroki śmierci. W połowie lipca 1954 r. Wydział V połączono z Wydziałem III rozpracowującym podziemie i utworzono Wydział III o nowych zadaniach, którego naczelnikiem został dotychczasowy naczelnik Wydziału V. Wydział III był jednym z młodszych w strukturze WUBP, gdyż zaczęto go organizować dopiero w styczniu 1946 r., początkowo pod nazwą Wydział VII. Został on utworzony z połączenia byłego Wydziału Walki z Bandytyzmem i byłej Sekcji 2 Wydziału I w końcowym okresie jego formowania, w ostatnich dniach marca, zmieniono oznaczenie wydziału z VII na III. Rozpracowywał on i zwalczał pospolity bandytyzm, a także podziemie tzw. sanacyjne (głównie organizacje poakowskie, w tym Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość ) i narodowe (endeckie) oraz konspiracje mniejszości narodowych (przede wszystkim ukraińską). Nie ograniczał się przy tym do działań przeciwko czynnym członkom konspiracji, lecz rozpracowywał skład personalny i działalność całych środowisk zarówno w czasie okupacji, jak i przed wojną. 14

16 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie Jak wyżej wspomniano, w połowie lipca 1954 r. połączono Wydziały III i V, a nowa struktura, oznaczona cyfrą III, uwzględniała zainteresowania obu poprzedniczek, z wyjątkiem bandytyzmu, którego zwalczanie powierzono powołanemu wtedy Wydziałowi Walki z Bandytyzmem (w dokumentach występuje też jako Samodzielny Wydział B ). Formalnie ten ostatni istniał do końca marca 1955 r., faktycznie prowadził działania jeszcze miesiąc później (a być może dłużej). Zmiany wprowadzone pod koniec 1945 r. doprowadziły do przekształcenia z dniem 1 I 1946 r. dotychczasowej Sekcji 7 Wydziału I zajmującej się obserwacją zewnętrzną i przeprowadzaniem wywiadów na zamówienie innych jednostek w Wydział III A, który od marca 1946 r. funkcjonował przez dziewięć lat pod nazwą Wydział A (marzec III 1955). Te same zmiany podniosły też rangę komórki śledczej z dniem 1 I 1946 r. była Sekcja 8 Wydziału I przekształciła się w Wydział IV A, który trzy miesiące później przyjął nazwę Wydział Śledczy. Oprócz swych podstawowych zadań wynikających z nazwy, wydział ten prowadził bardzo intensywną pracę agenturalną, werbując informatorów wśród więźniów śledczych. Obok wydziałów operacyjnych i operacyjno-technicznych istniało w WUBP wiele komórek, które można by określić jako zaplecze. Obsługę kancelaryjną urzędu stanowiły dwa sekretariaty: Ogólny i Kierownictwa (obok nich istniały oczywiście sekretariaty poszczególnych wydziałów). Z dniem 1 VI 1948 r. w miejsce Sekretariatu powstał Wydział Ogólny, który pięć lat później zmienił nazwę na Wydział Ogólno-Administracyjny. Przyjmował i rozpatrywał on podania, wydawał zezwolenia (np. na posiadanie krótkofalówek), zajmował się zagadnieniami prawnymi. W ramach zmian w resorcie (tzw. skrótów kadrowych) pod koniec 1954 r. do Wydziału Ogólno-Administracyjnego włączono Sekretariat Kierownictwa. Ochroną gmachu (i innych budynków należących do WUBP) oraz prowadzeniem Aresztu Wewnętrznego zajmowała się Komendantura, początkowo podporządkowana kierownikowi Wydziału III Zaopatrzenia, od roku 1946 zapewne samodzielna, od 1 VI 1948 r. wchodząca w skład Wydziału Ogólnego. Sekcja Finansowa podlegająca początkowo kierownikowi Wydziału III Zaopatrzenia, od początku 1946 r. zyskała rangę samodzielnego Wydziału Finansowego. Kontrolę finansowo-gospodarczą urzędu sprawował w latach Inspektorat Kontroli. Istotną rolę w działalności WUBP odgrywała komórka stojąca na straży czystości szeregów, prowadząca dochodzenia w sprawach dyscyplinarnych, a także wykroczeń i przestępstw popełnianych przez pracowników. Była to utworzona w maju 1945 r. Sekcja, a od marca 1946 r. Wydział ds. Funkcjonariuszy. Doborem kadr, załatwianiem formalności związanych z przyjęciem i zwolnieniem funkcjonariuszy, ich awansami, prowadzeniem akt osobowych zajmował się Wydział Personalny, od 1952/1953 r. Wydział Kadr. O wadze, jaką 15

17 Wprowadzenie Część II przywiązywano do obsady stanowisk kierowniczych w tej komórce, świadczy fakt, że kilku nią kierujących przed przejściem do UB było funkcjonariuszami wojewódzkiego aparatu partyjnego. Do 1 XI 1947 r. Sekcja 2 (Szkoleniowa) tego wydziału organizowała kursy Szkoły Specjalnej dla funkcjonariuszy, czyli dbała o przyswojenie przez nich podstawowych umiejętności operacyjnych. Następnie podniesiono ją do rangi osobnego Wydziału Szkolenia, który istniał do sierpnia 1953 r., kiedy to sprawy szkolenia zawodowego skoncentrowano w ministerstwie. Od czerwca 1951 do sierpnia 1952 r. Wydziałowi Szkolenia podlegała Szkoła Międzywojewódzka BP w Krakowie. Likwidując Wydział Szkolenia, wyłączono z niego komórki organizujące pracownikom aparatu bezpieczeństwa imprezy kulturalno-oświatowe i sportowe, a także nadzorujące tzw. gwardyjskie kluby sportowe, tworząc Samodzielną Sekcję ds. Kultury i Oświaty oraz Wydział Kultury Fizycznej. Podobnie jak resortowe struktury organizowały pracownikom wypoczynek i rozrywkę we własnym gronie, tak specjalne sklepy i stołówki (kasyna) zapewniały im oddzielne od reszty społeczeństwa zaopatrzenie i wyżywienie. Zajmowała się tym najpierw Sekcja, potem Wydział, a od połowy 1948 r. Oddział Konsumu. W ramach reorganizacji resortu z dniem 1 I 1955 r. Konsumy przekazano do Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, a ich pracownicy znaleźli się na etatach funkcjonariuszy Służby Więziennej delegowanych do Państwowego Przedsiębiorstwa Handlowego Konsumy. Dopiero wraz z rozwiązaniem UB zostali odwołani z delegacji i zwolnieni z resortu. WUBP w Krakowie dysponował też od początku własną służbą zdrowia, którą w 1945 r. kierował naczelny lekarz WUBP, zaś od 1 I 1946 r. naczelnik Wydziału Zdrowia (od 15 II 1950 r. Wydziału Służby Zdrowia). Od początku 1946 r. do dyspozycji funkcjonariuszy stała Poliklinika, a od stycznia 1948 r. wielooddziałowy Szpital WUBP. Na przełomie 1954 i 1955 r. struktury te zostały przekazane z resortu bezpieczeństwa do MSW. W latach sprawami bytowymi pracowników wojewódzkiego aparatu bezpieczeństwa zajmował się Samodzielny Referat Socjalny z kierownikiem na czele. Z biegiem lat coraz bardziej rozrastało się logistyczne zaplecze urzędu. Jak już powiedziano, w 1945 r. wszystkie komórki z nim związane podporządkowane były kierownikowi Wydziału III Zaopatrzenia. W 1946 r. zmieniono jego nazwę na Wydział Gospodarczy (zbudowany przede wszystkim na bazie dawnej Sekcji Gospodarczej), a od 1 VI 1948 r. na Wydział Zaopatrzenia. Równolegle w miejsce stanowisk oficerów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny (np. oficer kwaterunkowy) pojawiły się wieloosobowe Sekcje: Kwaterunkowo-Budowlana, Mundurowa, Transportowa, Uzbrojenia, Żywnościowa. W pierwszym kwartale 1949 r. nastąpiła zasadnicza reorganizacja tego pionu, poprzez utworzenie w miejsce Wydziału Zaopatrzenia Kwatermistrzostwa, będącego czapką nad poszczególnymi Służbami (w które przekształciły się Sekcje) kierowanymi przez 16

18 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie własnych naczelników. Po kilku miesiącach zmian szczegółów tej koncepcji zatwierdzono ostatecznie etaty w Kwatermistrzostwie wstecz z datą 1 I 1949 r. Utrzymywaniem łączności radiowej między jednostkami aparatu bezpieczeństwa i zabezpieczeniem specjalnej łączności władz w pierwszych latach zajmowała się jedna z sekcji (Łączności, 4) Wydziału II. Z dniem 1 IX 1950 r. w WUBP powołano do tego celu osobny Wydział Łączności. Tak samo w Wydziale II umiejscowiona była przez długi czas komórka odpowiedzialna za pracę z szyframi (od września 1950 r. pod nazwą Referat Szyfru, od kwietnia 1951 r. Sekcja Szyfru). Od 1 XI 1952 r. utworzono z niej Samodzielną Sekcję C. Zapewne jeszcze w 1945 r. do Wydziału II (z III Zaopatrzenia) przeszła Poczta Specjalna. Wraz z wydzieleniem Wydziału Łączności znalazła się w nim także Poczta Specjalna. W listopadzie 1949 r. (po półrocznych przygotowaniach) powołano specjalną komórkę odpowiedzialną za sprawy mobilizacyjne Sekcję Mobilizacyjną (od 1951 r. Samodzielna Sekcja Wojskowa). Na przełomie 1954 i 1955 r. przekazano ją do MSW. Ostatnią komórką utworzoną w WUBP w Krakowie był Punkt K, podlegający powołanej 1 I 1952 r. Służbie B.O. MBP, której zadaniem był nasłuch i zagłuszanie wrogich rozgłośni radiowych. On także w ramach reorganizacji aparatu bezpieczeństwa został na przełomie 1954 i 1955 r. przekazany do MSW. Specyficzną rolę w strukturze WUBP odgrywał Inspektorat Kierownictwa. Z jednej strony umieszczano w nim na etacie inspektorów i starszych inspektorów doświadczonych funkcjonariuszy, którzy nadzorowali jakość pracy operacyjnej i śledczej w komórkach WUBP lub w terenie albo sami kierowali większymi rozpracowaniami czy operacjami. Z drugiej, od października 1948 r. znajdował się tam etat dla sekretarza Komitetu PZPR przy WUBP. Dopiero od października 1953 r. przeniesiono go na etat utworzonej wtedy tzw. Grupy Politycznej (obok niego ulokowano tam kilku innych zasłużonych towarzyszy). Grudzień 1954 r. przyniósł rozwiązanie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i zastąpienie go Komitetem do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Jednak zmiana ta szczególnie w terenie nie dokonała się natychmiast i aż do kwietnia 1955 r. trwał okres przejściowy. Analiza akt administracyjnych i rozkazów personalnych bezpieki krakowskiej wskazuje, że posługiwano się w tym czasie równolegle (wymiennie) nazwami starych i nowych struktur, stąd przy ich lekturze wskazana jest szczególna uwaga. Dopiero z dniem 1 IV 1955 r. zatwierdzono nowe etaty w WUdsBP w Krakowie i oficjalnie wprowadzono nową strukturę. Podstawowe piony operacyjne pozostały bez zmian, niektórym zmieniono numerację, większe przekształcenia dotknęły natomiast wydziały operacyjno-techniczne i zaplecze. Nie było w WUdsBP wydziału oznaczonego cyfrą I, gdyż dotychczasowy Wydział I (kontrwywiad) otrzymał nazwę Wydział II. Wydziały III i IV nie zmieniły swojego oznaczenia ani zainteresowań. Wydział V WUdsBP był dawnym 17

19 Wprowadzenie Część II Wydziałem VIII WUBP (komunikacja i transport). Rozpracowaniem Kościoła i sprawami wyznaniowymi zajmował się teraz Wydział VI (dawny XI). Wydział VII WUdsBP powstał z cieszącego się ponurą sławą Wydziału Śledczego. Nie było w WUdsBP także wydziału oznaczonego cyfrą VIII (w centrali Departament VIII przejął zadania Biura Ochrony Rządu). Większe zmiany zaszły w dawnym Wydziale II WUBP, który podzielono na dwa nowe: IX zajmujący się techniką operacyjną i perlustracją korespondencji oraz X ewidencją operacyjną i archiwum. Z dniem 1 II 1956 r. z Wydziału IX WUdsBP wyodrębniono Wydział W perlustracji korespondencji. Zmieniono nazwy także innych jednostek organizacyjnych: Wydział A WUBP stał się Wydziałem B WUdsBP (obserwacja zewnętrzna), Samodzielna Sekcja C stała się Samodzielną Sekcją A (szyfry), Inspektorat Kierownictwa Inspektoratem Kierownika. Część komórek WUBP w strukturze WUdsBP przestała istnieć jako jednostki samodzielne, lecz została włączona do innych wydziałów: zadania Wydziału ds. Funkcjonariuszy przejął Wydział Kadr i Szkolenia, a Wydziału do Walki z Bandytyzmem Wydział III, funkcjonariusze Inspektoratu Wiejskiego trafili z powrotem do Wydziału IV. Wspomniano już, że w ramach reorganizacji na przełomie 1954 i 1955 r. część struktur przekazano do MSW. Były to: Wydział Więziennictwa, Wydział Służby Zdrowia, Szpital, Samodzielna Sekcja Wojskowa, Punkt K. Do KW MO w Krakowie przekazano także część służb Kwatermistrzostwa, z pozostałych stworzono Służbę Zaopatrzenia, Służbę Kwaterunkowo-Budowlaną i Służbę Samochodową Wydziału Administracyjno-Gospodarczego, który przejął też zadania zlikwidowanego Samodzielnego Referatu Socjalnego. Zlikwidowano Samodzielną Sekcję ds. Kultury i Oświaty, przez miesiąc w miejsce Wydziału Kultury Fizycznej WUBP istniała jeszcze Samodzielna Sekcja ds. Kultury Fizycznej WUdsBP. Nadal w ramach WUdsBP funkcjonowały Wydział Finansowy, Wydział Łączności i Komendantura. Tuż przed likwidacją UB, jesienią 1956 r. utworzono w WUdsBP w Krakowie ekspozyturę Departamentu I KdsBP Samodzielną Grupę Specjalną, która wykonywała zadania na rzecz wywiadu zlecone przez centralę, przede wszystkim typowała i werbowała agenturę do pracy za granicą. Od stycznia do grudnia 1945 r. teren samego miasta Krakowa podlegał kontroli ze strony Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie. Jego struktura odzwierciedlała strukturę WUBP. Z końcem roku 1945 MUBP w Krakowie przestał istnieć, a jego funkcjonariusze zasilili struktury WUBP, przede wszystkim tworzony wówczas Wydział VII/III. Trzecim urzędem bezpieczeństwa publicznego, którego siedziba znajdowała się w Krakowie, był Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, który swoją kontrolą operacyjną obejmował teren powiatu krakowskiego (poza miastem Krakowem). Był on jednym z kilkunastu PUBP, które podlegały w latach 18

20 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie zwierzchnictwu WUBP w Krakowie. Także jego struktura powielała w zarysie strukturę WUBP. W ślad za zmianami w resorcie od 1 IV 1955 r. utworzono w miejsce PUBP Powiatowy Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie. Ostatnim urzędem bezpieczeństwa związanym z Krakowem był urząd powołany w Nowej Hucie, stanowiącej początkowo osobne miasto. Od 1 I 1951 r. istniał tam UBP Nowa Huta, przekształcony 1 IV 1955 r. w Miejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego. 1 II 1956 r. na jego bazie powołano Delegaturę nr 23 w Nowej Hucie WUdsBP w Krakowie. Zmiany w aparacie bezpieczeństwa zapoczątkowane wydarzeniami Października 56 konkretną postać przybrały w terenie dopiero na przełomie 1956 i 1957 r. Choć formalnie Służbę Bezpieczeństwa utworzono 28 XI 1956 r. i z tą datą mianowano wstecznie naczelników wydziałów, faktycznie nowe struktury podjęły działalność w styczniu 1957 r. Funkcjonariuszy na niższe stanowiska mianowano z datą 1 I 1957 r. W nowym aparacie pozostały tylko zredukowane mocno piony operacyjne i operacyjno-techniczne, wszystkie służby pomocnicze i zaplecza znalazły się w KW MO. Służbą Bezpieczeństwa kierował I zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa, w październiku 1957 r. utworzono też etat II zastępcy komendanta ds. Bezpieczeństwa. Inspektorat Kierownictwa Jednostek Bezpieczeństwa (później Inspektorat Kierownictwa SB) pełnił podobne funkcje jak w czasach WUBP/WUdsBP, czyli kontrolował pracę jednostek SB, wykonywał zadania zlecone przez szefa SB, a część jego inspektorów przejęła po 1 XI 1963 r. zadania Samodzielnej Grupy Specjalnej (ekspozytury Departamentu I), która wtedy została zlikwidowana. Wydział II SB był kontynuacją Wydziału II WUdsBP i zajmował się kontrwywiadem. Wydział III SB miał najszersze spektrum zainteresowań zwalczał przejawy opozycji, kontrolował mniejszości narodowe, śledził sytuację w gospodarce, rozpracowywał Kościół katolicki i inne wyznania. 1 VII 1962 r. z Wydziału III wydzielono zagadnienia wyznaniowe i utworzono osobny Wydział IV zwalczający Kościół. W początkowym okresie istnienia SB obniżono rangę pionu śledczego i powołano Samodzielną Sekcję Śledczą, jednak po roku nastąpiła jej rozbudowa i od kwietnia 1958 r. istniał w krakowskiej SB Wydział Śledczy. SB przejęła z WUdsBP piony operacyjno-techniczne: Wydział B (obserwacja zewnętrzna), Wydział T (technika operacyjna, utworzony w miejsce Wydziału IX WUdsBP) i Wydział W (perlustracja korespondencji). Dotychczasowy Wydział X WUdsBP został zastąpiony przez Wydział Ewidencji Operacyjnej, który na początku 1960 r. zmienił nazwę na Wydział C. W 1967 r. włączono do Wydziału B służbę obserwacyjną milicji czyli Wydział A KW MO. Szyframi nadal zajmowała się Samodzielna Sekcja A. 19

21 Wprowadzenie Część II W pewnych okresach (w latach 60.) na krótko wyłączano jako samodzielne sekcje SB komórki zajmujące się obsługą tego pionu w Wydziałach Kadr i Ogólnym KW MO (Samodzielna Sekcja Kadr i Szkolenia 1 III III 1967, Samodzielna Sekcja Ogólnoorganizacyjna 1 III I 1963, Samodzielna Sekcja Informacji i Sprawozdawczości 1 II V 1967). Latem 1960 r. przeniesiono z pionu MO problematykę rejestracji cudzoziemców tworząc Samodzielną Sekcję Rejestracji Cudzoziemców SB. Istniała ona do 31 X 1965 r., kiedy to powołano Wydział Kontroli Ruchu Granicznego, który przejął od WOP obsługę przejść granicznych. Taka sytuacja trwała do początku 1972 r. Także wyjazdy zagraniczne obywateli PRL znalazły się pod kontrolą SB. 1 VIII 1959 r. utworzono Samodzielną Sekcję Paszportów Zagranicznych, którą od 1 VIII 1964 r. zastąpiła Samodzielna Sekcja Paszportów. 1 V 1966 r. podniesiono ją do rangi Wydziału Paszportów, a 1 IV 1967 r. po dołączeniu sekcji dowodów osobistych z Wydziału Ogólnego KW MO powstał Wydział Paszportów i Dowodów Osobistych. Od 1 IV 1972 r. pod dotychczasową nazwą przejął on część zadań rozwiązanego wówczas Wydziału Kontroli Ruchu Granicznego. 1 I 1975 r. sprawy wydawania dowodów osobistych wyłączono z gestii tej komórki i powrócono do nazwy Wydział Paszportów. W latach teren powiatu krakowskiego podlegał kontroli ze strony Referatu ds. Bezpieczeństwa (od czerwca 1967 r. Referatu ds. SB) w Komendzie Powiatowej MO w Krakowie. Kierował nim zastępca (później I zastępca) komendanta powiatowego MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB). Początkowo nieliczna grupa oficerów operacyjnych w RSB funkcjonowała bez podziału na dodatkowe struktury, w końcu lat 60. stworzono w RSB odpowiedniki niektórych komórek szczebla wyższego. Przy krakowskich Komendach Dzielnicowych MO utworzono w tym czasie stanowiska inspektorów ds. SB, jedynie w Nowej Hucie struktury SB były rozbudowane tak jak w powiatach, z zastępcą komendanta dzielnicy MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB). Zmiana struktury administracyjnej państwa w 1975 r. zawęziła bardzo obszar działania krakowskiej bezpieki. Cały teren województwa miejskiego krakowskiego podlegał od 1 VI 1975 r. kontroli SB Komendy Miejskiej MO (około 1 V 1977 r. powrócono do nazwy Komenda Wojewódzka), natomiast jednostki SB innych szczebli zostały zlikwidowane. Początkowo wewnętrzna struktura SB stanowiła w zasadzie kontynuację (także personalną) struktury istniejącej przed 1 VI 1975 r. Narastający kryzys systemu i rozwój opozycji spowodowały jednak rychło tworzenie nowych i wzmacnianie liczebne istniejących komórek. Istotnym novum od początku tego okresu było utworzenie w KM MO w Krakowie Wydziału III-A nakierowanego na kontrolę operacyjną sfery produkcyjnej. W sferze zainteresowań Wydziału III pozostały obiekty nadbudowy : środowiska naukowe, intelektualne, szkolnictwo, młodzież, mniejszości 20

22 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie narodowe, dysydenci partyjni, związki i stowarzyszenia, służba zdrowia, kultura itp. Od 1 VII 1980 r. rozpoczął działalność Wydział III-1, który przejął z Wydziału III rozpracowanie części środowisk rozwijającej się opozycji, szczególnie w środowiskach wyższych uczelni i placówkach naukowo-technicznych. Na mocy decyzji zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB płk. Wiesława Działowskiego z 17 XI 1982 r. nastąpiła zamiana nazw między Wydziałami III i III-1, jednak formalna zamiana etatów została przeprowadzona w rozkazach personalnych dopiero z dniem 1 XII 1983 r. Wraz z powstaniem Solidarności wzrosła ogromnie rola Wydziału III-A, który główny nacisk położył na rozpracowanie związku. Z dniem 1 XII 1981 r. Wydział III-A przekształcono w Wydział V. Rozwój niezależnego ruchu chłopskiego i poparcie, którego udzielał mu Kościół, sprawiły, że na mocy zarządzenia z lutego 1981 r. sprawy gospodarki rolnej i środowisk chłopskich przeniesiono z gestii Wydziału III-A do Wydziału IV. Reorganizacja pionu IV będąca następstwem zabójstwa księdza Jerzego Popiełuszki, spowodowała z kolei wydzielenie tej problematyki z kręgu zadań Wydziału IV i przeniesienie jej do nowo utworzonego Wydziału VI. Na początku 1983 r. wzmocniono w KW MO w Krakowie komórkę ochrony przemysłu, tworząc kilkuosobowy Inspektorat Ochrony Przemysłu. Sprawował on nadzór nad działalnością Straży Przemysłowej, Służby Ochrony Kolei, Straży Pocztowej i Straży Leśnej. Formacje te odgrywały istotną rolę w planach SB w okresie stanu wojennego, a także na wypadek strajku generalnego. Istniejący do końca maja 1975 r. Inspektorat Kierownictwa SB został zastąpiony po 1 VI 1975 r. przez Zespół ds. SB Wydziału Inspekcji KM MO. Zajmował się on bieżącą kontrolą pracy komórek SB w województwie. Nową strukturą był Inspektorat Analityczno-Informacyjny, obsadzony przez starszego inspektora, którego zadaniem było sporządzanie planów działania, analiz oraz informacji dziennych i okresowych dla kierownictwa komendy i MSW. Trzecią grupę inspektorów stanowili starsi inspektorzy przy zastępcy komendanta ds. SB, którzy przede wszystkim pracowali na rzecz Departamentu I (wywiadu). Z dniem 1 II 1983 r. weszli oni w skład powołanego wtedy w KW MO w Krakowie Inspektoratu I, który koordynował na szczeblu wojewódzkim wszelkie działania na rzecz wywiadu zlecone przez centralę, a także typował i werbował osobowe źródła informacji na potrzeby Departamentu I. Działo się to najczęściej przy okazji starań obywateli o paszport. Ostatnimi komórkami SB, które powstały już w czasie funkcjonowania WUSW, były Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy i Inspektorat II. Zadania Inspektoratu Ochrony Funkcjonariuszy były natury dyscyplinarno-kontrwywiadowczej miał, z jednej strony, zapobiegać i zwalczać popełniane przez funkcjonariuszy najpoważniejsze naruszania prawa, z drugiej, dbać o polityczną czystość szeregów. Wobec funkcjonariuszy resortu mógł prowadzić pracę operacyjną. Istniał od 1 I 1985 do lutego 1990 r. 21

23 Wprowadzenie Część II Inspektorat II był terenową ekspozyturą Biura Studiów MSW, elitarnej struktury przeznaczonej do walki z antykomunistyczną opozycją. W Krakowie został utworzony prawdopodobnie dopiero 1 I 1989 r. Przemiany polityczne 1989 r. spowodowały radykalną zmianę struktury SB, która oficjalnie została dostosowana do nowych zadań wynikających ze zmian ustrojowych. Faktycznym celem była ochrona jak największej liczby funkcjonariuszy przy zachowaniu dotychczasowych możliwości operacyjnych. Dlatego w sposób sztuczny władze resortu próbowały zawęzić pojęcie SB. Już w statucie MSW z 1983 r. poza strukturą SB pozostawiono pion I i II, które nazwano Służbą Wywiadu i Kontrwywiadu, oraz piony A, B, C, T, W, które nazwano Służbą Zabezpieczenia Technicznego. W 1989 r. podtrzymywano ten fikcyjny układ, umieszczając jak najwięcej etatów poza SB (o jego fikcyjności świadczy fakt, że zarządzenie MSW z 9 XII 1989 r. w sprawie zasad pracy operacyjnej zaliczało nadal pion I i II do jednostek operacyjnych SB). Już w połowie czerwca 1989 r. rozwiązano Wydział W, a jego zadania przejął Zespół ds. obrotu w komunikacji Wydziału II. Z dniem 1 XI 1989 r. zlikwidowano w WUSW w Krakowie Wydziały III, III-1, IV, V i VI oraz Inspektorat Ochrony Przemysłu i Inspektorat II. Na bazie rozwiązanych Wydziałów III i III-1 (choć naczelnikiem został dotychczasowy naczelnik Wydziału IV) powstał Wydział Ochrony Konstytucyjnego Porządku Państwa, który oprócz zadań wynikających z nazwy miał m.in. zapobiegać terroryzmowi politycznemu i negatywnej dla państwa działalności cudzoziemców oraz zapewniać ochronę tajemnicy państwowej. Komórki Wydziałów V i VI stały się podstawą utworzenia Wydziału Ochrony Gospodarki, który przejął też zadania Inspektoratu Ochrony Przemysłu. Z połączenia struktur Wydziału IV i Inspektoratu II powstał Wydział Studiów i Analiz, którego głównym zadaniem była ochrona operacyjna masowych ruchów społeczno-zawodowych i społeczno-politycznych, a także przeciwdziałanie zagrożeniom o charakterze nacjonalistycznym, wyznaniowym i pacyfistycznym w zakresie porządku prawnego państwa oraz praw i wolności obywateli. Masowość ruchu Solidarności spowodowała, że w MSW uznano za konieczne rozbudowanie siatki terenowej SB. Na początku 1983 r. niektórym komisariatom, komendom miejskim i dzielnicowym MO w województwie nadano status urzędów rejonowych, którym przydzielono szczególne zadania w dziedzinie ochrony ładu i porządku publicznego. W jednostkach tych z dniem 1 V 1983 r. utworzono SB i powołano zastępców komendantów ds. SB. Od 1 VIII 1983 r. przemianowano je na Rejonowe lub Dzielnicowe Urzędy Spraw Wewnętrznych. Wzrost roli SB w krakowskich DUSW uchwytny jest od maja 1986 r., kiedy to w Krowodrzy, Podgórzu i Śródmieściu powołano p.o. koordynatorów ds. SB przy szefie DUSW. Od 1 VIII 1987 r. stali się oni zastępcami szefa ds. SB. Tradycyjnie inna sytuacja istniała w Nowej Hucie, gdzie stanowisko zastępcy szefa DUSW ds. SB było obsadzone już od 1 VIII 1983 r. Zarazem od czerwca

24 Przebieg służby funkcjonariuszy pełniących Wprowadzenie funkcje kierownicze w UB-SB w Krakowie do grudnia 1981 r. na terenie Nowej Huty działała grupa operacyjna Wydziału III-A, którą kierował funkcjonariusz na etacie zastępcy naczelnika wydziału. Od 1 V 1983 r. kontynuowała ona działalność już jako Wydział V KD MO / DUSW w Nowej Hucie. Przestał on istnieć wraz z likwidacją dotychczasowych struktur SB 1 XI 1989 r. Całkowita likwidacja struktur SB w RUSW i DUSW nastąpiła w styczniu 1990 r. W połowie stycznia 1990 r. historia zatoczyła koło. Według oficjalnej statystyki w trzech wydziałach operacyjnych krakowskiej SB: WOKPP, WOG i WSiA pracowało 115 funkcjonariuszy niemal dokładnie tyle samo, ilu przybyło ich 45 lat wcześniej pod osłoną sowieckich bagnetów. Dla porównania: 31 XII 1982 r. SB miała w Krakowie 674 etaty. Służba Bezpieczeństwa przestała istnieć na mocy ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa z 6 IV 1990 r. W art. 129 tej ustawy zapisano: z chwilą utworzenia Urzędu Ochrony Państwa Służba Bezpieczeństwa zostaje rozwiązana. Natomiast w art. 130 sprecyzowano, że Minister Spraw Wewnętrznych zorganizuje Urząd Ochrony Państwa w ciągu 3 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy. Weszła ona w życie z chwilą opublikowania w Dzienniku Ustaw nr 30 poz V 1990 r. Co najważniejsze jednak, w art. 131 pkt 1 podkreślono: z chwilą zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa zostają z mocy prawa zwolnieni ze służby. Szersze i bardziej szczegółowe omówienie historii struktur aparatu represji i ich zadań znajdzie Czytelnik w pracach wskazanych w bibliografii w końcowej części publikacji. Szczególnie polecić można dla pierwszego okresu dwa zbiory dokumentów Rok pierwszy... ze wstępami Sławomira Poleszaka oraz Dariusza Iwaneczki i Zbigniewa Nawrockiego, a także opracowanie tego ostatniego w informatorze Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. Tom 1: (tu także cenna syntetyczna charakterystyka kadr aparatu autorstwa Krzysztofa Szwagrzyka). Przemiany w latach późniejszych najpełniej opisał Paweł Piotrowski. c) Tematyczny przewodnik po strukturach krakowskiej bezpieki Liczne reorganizacje i wielokrotnie zmieniające się nazewnictwo struktur utrudniają prowadzenie poszukiwań archiwalnych, prawidłową interpretację dokumentów, a wysnuwane na podstawie błędnych przesłanek wnioski wprowadzają szum informacyjny. Dlatego poniżej zamieszczono wykaz najważniejszych zainteresowań lub zadań bezpieki wraz z określeniem, które struktury (lub ich części) zajmowały się nimi kolejno w ciągu 45 lat istnienia krakowskiego aparatu bezpieczeństwa. Archiwum zob. Ewidencja operacyjna 23

25 24 Wprowadzenie Część II Cenzura korespondencji zob. Perlustracja korespondencji Ewidencja operacyjna (kartoteki, archiwum) Sekcja 8 WUBP [?] (I II 1945) àwydział II (III III 1955) àwydział X (1 IV XII 1956) àwydział Ewidencji Operacyjnej (1 I III 1960) àwydział C (1 III ) Funkcjonariusze (kontrwywiad wewnętrzny, sprawy dyscyplinarne) Wydział Personalny (I V 1945) àsekcja ds. Funkcjonariuszy (V III 1946) àwydział ds. Funkcjonariuszy (15 III III 1955) àwydział Kadr i Szkolenia (1 IV XII 1956) àwydział Kadr (ogólny dla wszystkich służb resortu) ( III 1962 oraz 1 III ) àsamodzielna Sekcja Kadr i Szkolenia (1 III III 1967) àinspektorat Ochrony Funkcjonariuszy (1 I 1985 II 1990) Gospodarka (zabezpieczenie gospodarki-przemysłu przed wrogą działalnością) Sekcja 4 Wydziału I (IV XI 1945) àwydział IV (XI XII 1956) àwydział III (1 I V 1975) àwydział III-A (1 VI XII 1981) àwydział V (1 XII XI 1989) àwydział Ochrony Gospodarki (1 XI ) Kartoteki zob. Ewidencja operacyjna Komunikacja i transport (zabezpieczenie komunikacji i transportu przed wrogą działalnością) Sekcja 6 Wydziału I (IV I 1946) àekspozytury Kolejowe Wydziału IV (1 I I 1951) àwydział Komunikacji (1 I II 1952) àwydział VIII (1 II III 1955) àwydział V (1 IV XII 1956) àwydział III (1 I V 1975) àwydział III-A (1 VI ) àwydział II ( ) àwydział V ( XI 1989) àwydział Ochrony Gospodarki (1 XI ) Kontrwywiad Wydział I (I III 1955) àwydział II (1 IV )