25 lat. KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI MEDIA POLSKIE

Transkrypt

1 25 lat KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI MEDIA POLSKIE

2

3 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji

4 Polska Kongressen i Sverige - 25 år 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji ISBN: Opracowanie materiałów: Kongres Polaków w Szwecji Foto: Słowo Kongresu, Archiwum Emigracji Niepodległościowej w Szwecji, Rada Uchodźstwa Polskiego, Nowa Gazeta Polska, archiwa prywatne. Utgivaren/ Wydawca: International Union of Polish Journalists in the East Media Polskie Związek Dziennikarzy Polskich na Wschodzie Media Polskie P.O. Box 75, SE Skultuna, Sweden Internet: office@mediapolskie.com Dystrybucja publikacji: Kongres Polaków w Szwecji Internet: biuro@polskakongressen.org

5 25 lat

6 4

7 SPIS TREŚCI Polska emigracja w Szwecji przed rokiem 1989 i obecnie... 7 Polsk immigration till Sverige före och efter Kalendarium wydarzen z historii powstania Kongresu Polaków w Szwecji 1981/ Pierwsze dwadzieścia lat Kongresu Polaków w Szwecji Kalendarium działalności Kongresu w latach1982/ Sylwetki prezesów Kongresu Polaków w Szwecji Doroczna Nagroda im. Romana Koby Pomnik katyński w Sztokholmie o nowe, godniejsze miejsce lista ofiarodawców Dokumenty katyńskie z archiwów szwedzkich Komitet Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych QUIZ Komitet Wschodni - Polska Östkommittén Młodzież Fundacja Kultury Polskiej w Szwecj Kongres Polaków w Szwecji jako część wspólnoty polonijnej Wobec nowych wyzwań Struktura Kongresu Polaków w Szwecji - kwiecień

8 Słowo od redakcji Nie jest łatwo na kilkudziesięciu stronach zapisać historię 25 lat pracy wielu ludzi, bo Kongres Polaków w Szwecji to nie centrala, nawet nie organizacje członkowskie, to ludzie, którzy w tych organizacjach działają. Ci, którzy stworzyli podstawy jego powstania, ci, którzy go zakładali i ci, którzy i dziś widzą potrzebę dalszej wspólnej pracy. Przygotowując niniejszą publikację staraliśmy się nie pominąć ich zasług. Opisujemy sukcesy, ale i trudności, bo przecież tylko prawda jest ciekawa. Świat zmienił się bardzo w ciągu tych 25 lat. Polska jest krajem wolnym, wspomnienia historii blakną, taki jest naturalny proces. Nie wszystkie rachunki są wyrównane, a na porządku dziennym jest zawłaszczanie etosu. Ludzie odchodzą, ich dzieło jednak pozostaje. Warto więc nadal przypominać, bo pamiętać trzeba. Po 25 latach jest Kongres całkiem inną wartością. Z walczącej emigracji politycznej stał się organizacją społeczną, kładącą duży nacisk na sprawy kultury. Otwartą na nowe idee i ludzi, którzy swe wizje chcą realizować wspólnie z innymi. Korzystajmy więc wszyscy z dorobku tych 25 lat - przekażmy dalej młodym, niech nie zapomną skąd przychodzą. 6

9 POLSKA EMIGRACJA W SZWECJI PRZED ROKIEM 1989 I OBECNIE Ten obszerny temat w dużej mierze będzie obejmował t.zw. emigrację niepodległościową, a więc od Oprócz emigracji politycznej składającej się z ludzi, którzy znaleźli się na terenie Królestwa Szwecji w różnym czasie i z różnych powodów, ale z jedną i tą samą ideą - wywalczenia Polsce niepodległości i demokracji - na terenie Szwecji znaleźli się także Polacy z przyczyn ekonomicznych i rodzinnych, którzy akceptowali status PRL i dla których żaden przełom nie nastąpił w roku 1989, gdy rozpoczął się proces wybijania Polski na niepodległość - tą grupą zajmiemy się marginalnie. Prace nad historią emigracji polskiej w Szwecji prowadzi docent Andrzej Nils Uggla i w tym opracowaniu będziemy korzystać z jego ustaleń. Opieramy się także na materiałach zorganizowanego w lutym 1989 roku przez Kongres Polaków w Szwecji seminarium, poświęconego dziejom Polaków w Szwecji po II wojnie światowej. Krótki rys historyczny - FALE EMIGRACYJNE Emigracje Polaków do Szwecji miały charakter falowy i związane były z wydarzeniami politycznymi takimi jak: wojny sukcesyjne królów polsko - szwedzkich o tron polski i szwedzki, rozbiory i powstania narodowe. Poza okresem końca XIX wieku i schyłku PRL, nie było polskiej emigracji zarobkowej. Ta XIX -wieczna to tzw. saksy, które dla przeludnionych terenów Galicji nie kończyły się na Saksonii, lecz sięgały Danii i południowej Szwecji. U schyłku PRL za rządów dobrego Gierka, gdy rozluźniły się rygory paszportowe, udało się dużej ilości Polaków osiedlić się w Szwecji. Część tej fali stanowiła jednak emigracja polityczna. Prehistoria polskiej emigracji politycznej w Szwecji to Stanisław Leszczyński i jego najbliżsi współpracownicy, którzy schronili się w Szwecji po klęsce Karola XII pod Połtawą. Stanisław Leszczyński do śmierci Karola XII pełnił w Szwecji funkcję nieoficjalnego namiestnika króla Szwecji, bowiem on sam był zajęty 7

10 prowadzeniem wojen poza Szwecją. Ponieważ do zadań Leszczyńskiego należało wyciskanie z parlamentu poważnych kwot na finansowanie wojen, Leszczyński nie pozostawił tu po sobie dobrej pamięci. - Inne, popowstaniowe fale uchodźców po listopadowym i styczniowym powstaniu, zapisały się lepiej m.in. powstaniem o - światowej sławie - firmy handlu antykami Bukowskiego. Stosunkowo liczna fala z pierwszej wojny światowej, była falą przejściową i prawie wszyscy jej uczestnicy wrócili, by budować odrodzoną Polskę. Nasza, obecna emigracja ma swój początek w czasie II wojny światowej. Dzieli się ona na : starą, nową i najnowszą. Stara to dwie fale z początku i końca tej wojny. Fala z września 1939 roku i następnych po nim miesiącach, to emigracja zupełnie przypadkowa. Przez Szwecję próbowali wydostać się do Francji, a później do Anglii ci wszyscy, którzy chcieli prowadzić dalej walkę z okupantami - niemieckim i sowieckim. Duża część z nich musiała tu pozostać. - Fala druga, ta z końca wojny nosiła charakter zorganizowany i w szwedzkim zamyśle przejściowy. Ludomir Garczyński-Gąssowski na łamach krajowego czasopisma Res Publica tak to opisuje: Słynna akcja hrabiego Bernadotte w 1945 roku wzbogaciła Szwecję o 14 tysięcy obywateli polskich, mniej więcej pół na pół Polaków i Żydów. W ten sposób ilość obywateli polskich w Szwecji z dnia na dzień zwiększyła się dziesięciokrotnie. Naturalnie Szwedzi tego nie chcieli i uruchomili różnego rodzaju naciski, by tę falę skierować do Polski. I w dużej mierze udało im się. Niemniej znaczna część tej ostatniej grupy w Szwecji pozostała, stając się tam na długie lata głównym składnikiem polskiej zbiorowości. Emigracja nowa to ta w większości ekonomiczna z okresu gierkowskiego - później tzw. marcowa z 1968 roku, z której duża część wyobcowała się ze środowiska polskiego - emigracja solidarnościowa będąca w większości kontynuacją emigracji gierkowskiej plus kilkadziesiąt rodzin byłych internowanych i wreszcie emigracja najnowsza z okresu odzyskiwania przez Polskę niepodległości i suwerenności. Emigracja ta nosiła charakter rodzinny i tworzyła się na zasadzie łączenia rodzin. 8

11 PRZEKRÓJ SPOŁECZNY Emigracja stara to w przeważającej większości inteligencja powiązana z elitą rządzącą. To ci, którzy zostali w Szwecji na początku wojny, a rekrutowali się m.in. z polskich placówek dyplomatycznych z krajów bałtyckich. Emigracja poobozowa to także w większości inteligencja. Jeżeli jest prawdą, że w obozach hitlerowskich był przekrój całego polskiego społeczeństwa, to na pozostanie w Szwecji zdecydowali się przede wszystkim przedstawiciele jego wyższych kręgów. Ludzie ci nadawali przez długie lata i jeszcze dziś nadają charakter emigracji niepodległościowej. Emigracja nowa i najnowsza, to rzeczywisty przekrój dzisiejszego polskiego społeczeństwa, z dużą domieszką spryciarzy życiowych. PODZIAŁY POLITYCZNE Cała bez wyjątku stara emigracja stała na gruncie walki o niepodległość Polski. Stojąc na gruncie niepodległości, emigranci różnili się w wyborze najlepszej drogi mającej zaprowadzić do tej niepodległości. Emigracja nowa i najnowsza, w dużej części nie angażowała się politycznie. Jednak te jednostki z nowej emigracji, które angażowały się wnosiły duży dynamizm i znajomość realiów krajowych, co bardzo pomagało w pracy niepodległościowej. W Szwecji działały polskie partie stricto polityczne jak: PPS czy PSL, których członkowie próbowali działalności na własną rękę. WAŻNIEJSZE ORGANIZACJE POLITYCZNE Jeszcze w czasie wojny powstał Polski Komitet Pomocy, który pośredniczył pomiędzy Poselstwem Polskim a rzeszami uchodźców. PKP jako organizacja formalnie apolityczna miał w czasie wojny i później dużo większe możliwości manewru niż inne organizacje stricto polityczne. Przyjazd tysięcy byłych więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych zaowocował powstaniem Polskiego Związku b.więźniów Politycznych w Szwecji - organizacji też formalnie apolitycznej, ale stanowiącej kuźnię akcji politycznych w Szwecji. Po ewakuacji większości b.więźniów do Polski, pozostali stanowili trzon emigracji niepodległościowej. Zaraz po wojnie zorganizowali się także kombatanci tworząc Oddział Szwecja SPK i Koła terenowe SPK - w przyszłości poszerzone o członków rodzin i sympatyków idei i celów kombatanckich organizacji. Zorganizowali się też członkowie Armii Krajowej liczący ok osób w Oddział Szwecja, należący do Koła w 9

12 Londynie założonego przez generała Bora-Komorowskiego. - Złączyli się socjaliści z PPS i ludowcy z PSL. W późniejszym okresie już w latach siedemdziesiątych, po pojawieniu się nowej emigracji powstały: Towarzystwo Przyjaciół Kultury (paryskiej), Stowarzyszenie Wolnych Polaków, Stowarzyszenie Polek w Szwecji i inne organizacje o dłuższym, lub krótszym żywocie. Oprócz tych stojących na niepodległościowym gruncie organizacji, powstały jeszcze - po wypadkach w Radomiu i utworzeniu w Polsce KORu (Komitetu Obrony Robotników) - często z inspiracji konsulatów PRL, organizacje proreżimowe bazujące na emigracji zarobkowej i rodzinnej, korzystającej z przywilejów ekonomicznych przy odwiedzaniu Polski. Połączono je w Centralne Zrzeszenie Organizacji Polonijnych (CZOP) i używano do neutralizowania informacji o represjach w stosunku do opozycji politycznej, nadając ich działalności charakter kulturalno-oświatowy. W pierwszych latach po wojnie organizacje niepodległościowe powołały Radę Uchodźstwa Polskiego w Szwecji (RUP) dla koordynacji działań. W skład tej Rady wchodził z urzędu Delegat Rządu RP w Londynie. W późniejszym okresie (lata 70-te) na skutek nieporozumień w Londynie, Delegat Rządu RP został z Rady usunięty i w tym czasie odeszły z Rady niektóre organizacje i zawiązały konkurencyjną Federację Uchodźstwa Polskiego w Szwecji. W wyniku potrzeby chwili, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, RUP i FUP zjednoczyły się w powołanym w styczniu 1982 roku, Kongresie Polaków w Szwecji. Po pewnym czasie FUP została rozwiązana i część starych organizacji powróciła do RUP, a część weszła do Kongresu Polaków, który skupił szereg nowopowstałych organizacji, powołanych dla pomocy opozycji w Kraju. DELEGATURA WŁADZ PAŃSTWA POLSKIEGO NA UCHODŹSTWIE W Szwecji podobnie jak i w innych krajach wolnego świata, gdzie były większe skupiska Polaków, po likwidacji Polskiego Poselstwa władze polskie w Londynie powołały Delegaturę. Delegatem w randze ministra został mianowany zawodowy dyplomata Wiesław Patek. Był on (w zależności od zmian w Londynie) Delegatem Rządu RP lub Egzekutywy Rady Trzech (na początku lat 70-tych). W początkowym okresie działania Rady Uchodźstwa Polskiego, Delegat Rządu RP wchodził automatycznie w jej skład. Ale nawet, gdy sytuacja się zmieniła to będąc działaczem społecznym Delegat pełnił równocześnie funkcje w organizacjach. Minister Patek pełnił funkcję Delegata do połowy lat 80-tych, gdy zastąpiła go na tym stanowisku Zofia Zak-Stadfors. 10

13 WSPÓŁPRACA POLSKICH ORGANIZACJI Z DELEGATURĄ RZĄDU NA UCHODŹSTWIE Podobnie jak Delegat Rządu RP, w skład RUP wchodził również kierownik Polskiej Misji Katolickiej w Szwecji prałat Czesław Chmielewski. Gdy pod koniec lat 60-tych przybyła do Szwecji duża grupa tzw. emigracji marcowej, przeprowadzono zmianę statutu RUP i w konsekwencji tak Delegat Rządu RP jak i Kierownik Polskiej Misji Katolickiej, nie wchodzili automatycznie w skład RUP. Nie były to działania przeciw osobom i piastujący dotychczas te funkcje, pozostali w zarządach organizacji wchodzących w skład RUP a później, po utworzeniu Kongresu Polaków w jego władzach. Min, Patek pełnił funkcje prezesa PKP, prezesa RUP i wiceprezesa Kongresu Polaków, a Zofia Stadfors prezesa SPK, wiceprezesa RUP i przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Kongresu. Tego typu unia personalna pozwalała Delegatom Rządu RP na Uchodźstwie wpływać na całokształt pracy niepodległościowej polskich organizacji w Szwecji. Współpraca między Delegaturą a organizacjami układała się dobrze, nawet podczas wspomnianego rozłamu na RUP i FUP. EMIGRACJA POLSKA W SZWECJI WOBEC PRZEŁOMÓW POLITYCZNYCH W POLSCE Październik 1956 i powrót Polaków z zesłania w Rosji. W okresie stalinizmu jedność polityczna emigracji niepodległościowej była oczywistością. Emigracja niepodległościowa witała z radością niewątpliwe polepszenie się sytuacji politycznej w Polsce, ale w zmienionych warunkach w okresie umizgów władz PRL do emigracji i zapraszania jej przedstawicieli do powrotu - zażądała powrotu Polaków z zesłania do Polski. Pod hasłem wpierw muszą wrócić Polacy ze Wschodu odbyły się w Szwecji głośne wiece i demonstracje, z udziałem Szwedów i przedstawicieli innych emigracji z krajów zniewolonych przez Sowiety. Marzec 1968 i związana z tym emigracja zaowocowała powstaniem w Szwecji Towarzystwa Przyjaciół Kultury (paryskiej), które pod prężnym kierownictwem redaktora Norberta Żaby, byłego attache Poselstwa RP, zwiększyło znacznie ilość prenumerat KULTURY i organizowało przynajmniej raz w miesiącu spotkanie dyskusyjne, z udziałem czołowych prelegentów emigracyjnych i później (w połowie lat siedemdziesiątych) także z udziałem czołowych opozycjonistów z Kraju. Warto wymienić nazwiska z emigracji: profesorowie Wiktor Sukiennicki, Stanisław Świaniewicz (który uniknął losu ofiar Katynia), Leopold Kielanowski, Leszek Kołakowski, a także Czesław Miłosz i Gustaw Herling-Grudziński. A z Polski: Stefan Kisielewski, Edward Lipiński, Jan Józef Lipski, Jacek 11

14 Kuroń, Adam Michnik, Onyszkiewicz, Bujak, Chojecki i inni. Przełom grudniowy jak gdyby wpisał się w ten marcowy. Nie wniósł nowej jakości, ale dzięki liberalizacji Polski gierkowskiej znacznym ułatwieniom paszportowym umożliwił wyżej podaną działalność firmowaną przez Towarzystwo Przyjaciół Kultury, ale prowadzoną w oparciu o centralne niepodległościowe organizacje polskie, takie jak RUP czy FUP. We wszystkich tych spotkaniach szczególnie z gośćmi krajowymi, brali czynny udział przedstawiciele Rządu RP na Szwecję. Nie mówiąc już o tym, że później z reguły spotykali się prywatnie z gośćmi z Polski. OKRES I-szej SOLIDARNOŚCI Wraz z radykalizowaniem się sytuacji w Polsce, aktywizowała się emigracja polska w Szwecji. Korzystając z bliskości geograficznej śledziła na swój i innych ośrodków emigracyjnych pożytek sytuację polityczną w PRL, aktywizowała środowiska szwedzkie, organizowała demonstracje pod placówkami dyplomatycznymi PRL w obronie np. aresztowanych opozycjonistów. Prowadziła zbiórki na pomoc prześladowanym robotnikom (po wydarzeniach w Radomiu i Ursusie). Wspierała powstające w kraju struktury opozycyjne i ich wydawnictwa. Np. przy Klubie Taniej Książki (prowadzonym przez Marka Trokenheima) utworzono Fundusz Wolnego Słowa, który wspierał tak wydawnictwa KORu jak i ROPCiO. RUP i FUP nieoficjalnie przekazywały fundusze na ten cel. Fundusze te pochodziły ze zbiórek wśród członków takich organizacji jak: SPK, AK, PZbWP i PKP. STAN WOJENNY, OKRĄGŁY STÓŁ, PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ OPOZYCJĘ DEMOKRATYCZNĄ Stan wojenny nie odciął całkowicie Szwecji od Polski. Zawieszono wprawdzie połączenie promowe, ale statki handlowe kursowały przez cały czas i na tych to statkach przepłynęły na Zachód pierwsze ulotki Solidarności Podziemnej. Jaką sensacją były reprodukowane (w oryginale i w tłumaczeniu na szwedzki) na pierwszej stronie czołowego szwedzkiego dziennika SVENSKA DAGBLADET i to już 15 grudnia 1981 r. Natomiast w niedzielę 13 grudnia, czyli w dniu wprowadzenia stanu wojennego odbyła się w Sztokholmie, pierwsza w świecie wielka demonstracja protestacyjna pod ambasadą PRL. W demonstracji na sztokholmskim Sergels Torget wzięło udział 7000 osób, deklarując sympatie dla Walczącej Polski. Społeczeństwo szwedzkie bez względu na zapatrywania polityczne, angażowało się zdecydowanie po stronie polskiego społeczeństwa i udzielało wielorakiej pomocy tak finansowej, jak i organizacyjnej. Np. szwedzkie związki zawodowe prze- 12

15 kazały lokal i wsparcie finansowe na powstanie Biura Solidarności w Sztokholmie. Inni Szwedzi podejmowali się wypraw kurierskich do Polski, doręczali opozycji pomoc w sprzęcie i finansach. Obrady Okrągłego Stołu poprzedził przyjazd do Szwecji Kuronia i Onyszkiewicza, którzy tłumaczyli Szwedom i polskiej emigracji konieczność układów z komunistami. Emigracja polska zachowała rezerwę nie podzielając entuzjazmu Szwedów. Nastąpił wtedy podział na tych, którzy uważali, że należy popierać nawet te częściowe demokratyczne wybory parlamentarne. Po zwycięstwie wyborczym Solidarności i utworzenia Rządu Mazowieckiego zdecydowana większość emigracji odniosła się pozytywnie do przemian w Kraju. Jednak ostateczna bariera została przełamana dopiero po całkowicie demokratycznym wyborze prezydenta RP i przekazaniu symbolów władzy z Emigracyjnego Londynu do Polski. W uroczystym tym akcie brał udział Delegat Rządu RP na Szwecję - Zofia Zak-Stadfors. Od tego momentu Emigracja polityczna w Szwecji, podobnie jak w innych miejscach polskiego osiedlenia stała się polską diasporą i nie prowadzi działań politycznych jako całość. Natomiast poszczególni jej przedstawiciele mając takie czy inne sympatie polityczne, angażują się prywatnie na rzecz takich czy innych opcji politycznych w Kraju. AKCJA HUMANITARNA EMIGRACJI POLSKIEJ W SZWECJI Bliskość Polski i ofiarność społeczeństwa szwedzkiego dały możność prowadzenia bardzo wydatnej akcji humanitarnej. Z inspiracji Polskiego Komitetu Pomocy i prowadzonej przez min. Patka organizacji PRO POLONIA zaraz po wojnie zorganizowano Polską Pomoc (Polenhjälpen) - instytucję dla zbierania pieniędzy (niebłahych) i transportu odzieży i żywności do Polski. Akcja została brutalnie przerwana przez komunistyczne władze w Polsce, gdyż była prowadzona w porozumieniu z polskim Kościołem i Caritasem. W lepszych warunkach politycznych zorganizowano podobną akcję w 1957 roku w celu pomocy repatriantom z ZSRR. Trzeci raz POLENHJÄLPEN dała o sobie znać w latach 80-tych podczas stanu wojennego. We wszystkich tych akcjach głównymi ofiarodawcami było społeczeństwo szwedzkie, ale inspiratorami i organizatorami tej pomocy byli Polacy, a organizacje polskie oddawały na akcję swoje środki i lokale. W zmienionych warunkach politycznych akcja humanitarna jest nadal potrzebna. W pierwszym roku działalności t.zn. 1982, Kongres Polaków uzyskał od poczty szwedzkiej, zwolnienie przesyłek do Polski od opłat przez 9 miesięcy. Była to znacząca pomoc dla zdezorganizowanego kraju i dotkniętych represjami działaczy Solidarności. Tysiące adresów, którymi dysponowały organizacje były poszukiwane przez Szwedów chcących pomóc doraźnie, a w rezultacie pomogły do nawiązania przyjacielskich kontak- 13

16 tów trwających do dziś. Drugą znaczącą inicjatywą, jaką Kongres Polaków podjął było powołanie w kwietniu 1991 roku Komitetu Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Humanitarnych o roboczej nazwie QUIZ. Zapoczątkowana i wiele lat prowadzona przez Marka Trokenheima akcja finansowana przez wszystkie organizacje Kongresu z budżetowym wsparciem, zdołała już zgromadzić przeszło 1milion 800 tysięcy koron, wspierając szereg ośrodków działalności rehabilitacyjnej i humanitarnej dla najbardziej potrzebujących w Polsce. KONGRES DZIŚ Organizacje poprzedniobezkrytyczne w stosunku do PRL, względnie te korzystające z kontaktów z nim, prowadzą różnego rodzaju działalność społeczną i kultywują polski folklor. Prowadzą kluby i biblioteki, utrzymując kontakty z placówkami państwa. Po stanie wojennym zmieniły nazwę centrali na Zrzeszenie Organizacji Polonijnych. Organizacje niepodległościowe nie wtrącając się do spraw krajowych, stoją na straży suwerenności Polski, śledząc bacznie sytuację polityczną i zachowując w statucie obowiązek pomocy w demokratycznym rozwoju odrodzonej Ojczyzny. Kongres Polaków w Szwecji zrzesza dziś 28 organizacji w tym jedną federację (RUP) złożoną z pięciu organizacji. Wiele organizacji angażuje się w pomoc humanitarną, której potrzeba jest nadal ogromna. Przykładem zaangażowania była akcja pomocy w w roku 2001 w czasie klęski żywiołowej powodzi, gdy w rekordowym czasie dzięki siatce organizacyjnej zebrano setki tysięcy koron. Przedstawiciele emigracji niepodległościowej utrzymują nadal kontakt z ośrodkami polskich działań w skali światowej (Rada Polonii Świata) i kontynentu europejskiego (Europejska Unia Wspólnot Polonijnych). Biorąc udział w zjazdach polonijnych na pierwszy plan wysuwają potrzeby skupisk polskich na Wschodzie, gdzie doznano największych strat i cierpień. Kongres Polaków wydając od początku istnienia tj. stycznia 1982 roku miesięcznik Słowo Kongresu informuje o sytuacji tych skupisk, organizując stałą zbiórkę SOS dla Polaków na Wschodzie. W ramach takiej pomocy wsparto inicjatywy polskich skupisk w krajach bałtyckich przez wyposażenie biblioteki w Tallinie w Estonii, Białorusi (pomoc przy starcie wydawania czasopisma, które jest już samodzielne) i Kazachstanu. Działalność kulturalno-oświatowa zajmuje wiele starań w działalności, by przy łatwiejszym dostępie do kontaktów z krajowymi inicjatywami, wzmacniać więź polskiej młodzieży w Szwecji z kulturą polską i poznawania historii kraju ojców. Tam gdzie istnieją warunki, wspiera się działalność harcerską. 14

17 Emigranter till Sverige efter polska uproret 1863 Polscy emigranci w Szwecji po Powstaniu Sycznoiwym 1863 Bukowski Czempiński J. Bielikowicz Michał Michalewski Dementowicz Fotografie ze zbiorów Archiwum Emigracji Polskiej w Szwecji ŹRÓDŁA : A. N. UGGLA - POLACY W POŁUDNIOWEJ SZWECJI - AEP SZTOKHOLM 1993 L.G - GĄSSOWSKI - GIERKOWSKA FALA - RES PUBLICA WARSZAWA 1989 A. N. UGGLA - POLSKIE ORGANIZACJE W SZWECJI - AEP SZTOKHOLM 1993 KONGRES POLAKÓW W SZWECJI - POLACY W SZWECJI PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ - KPwS SZTOKHOLM

18 POLSK IMMIGRATION TILL SVERIGE FÖRE OCH EFTER 1989 Detta föredrag kommer att mestadels handla om den s.k. frihetssträvande immigrationen från Förutom den politiska immigrationen bestående av människor som kom till Sverige under olika tider och av olika skäl, men med en och samma ide - att verka för Polens frihet och demokrati - kom även polacker av ekonomiska orsaker och av familjeskäl till Sverige. De accepterade de förhållanden som rådde i det kommunistiska Polen, och för dem innebar vändpunkten 1989 i Polen knappast en process av påbörjad politisk omvälvning. Den gruppen ägnar jag därför endast ett marginellt intresse. Forskningen av den polska immigrationen i Sverige bedriver docenten Andrzej Uggla. I denna framställning kommer jag att använda mig av hans slutsatser. Jag stödjer mig även på uppgifter i den dokumentation som togs fram i samband med ett seminarium anordnat av Polska Kongressen i februari Seminariets tema handlade om polackernas historia i Sverige. HISTORISK ÖVERSIKT Immigrationen av polacker till Sverige hade karaktären av vågor och var förenade med politiska händelser såsom successionskrig mellan polska och svenska kungar om polska och svenska troner - samt Polens delningar och folkresningar. Förutom perioden mot slutet av 1800-talet och mot slutet av den Polska Folkrepublikens tid fanns ingen ekonomisk betingat utvandring. Utvandringen under 1800-talet, s.k. saksy, omfattade överbefolkade regioner av Galizien och nådde ända till Danmark och Sverige. Mot slutet av den gode Giereks regeringstid lyckades ett stort antal polacker tack vare förenklade passregler att bosätta sig i Sverige. Bland dessa fanns även politiska flyktingar. 16

19 De första kända politiska immigranterna var Stanislaw Leszczynski och hans närmaste medarbetare. De sökte tillflykt i Sverige efter Karl XII:s nederlag vid Poltava. Leszczynski fungerade inofficiellt som svenske kungens statshållare, ty han själv var upptagen med att föra krig i andra länder. Eftersom Leszczynskis uppdrag bl.a. var att skaka fram stora summor av riksdagen för att finansiera krigen, lämnade han inget gott rykte efter sig. Andra vågor av flyktingar - de som kom efter polska folkets resningar rönte betydligt positivare gensvar. Bland dem kan nämnas exempelvis Henrik Bukowski som startade den numera världsberömda antikhandelsfiman. En förhållandevis stor våg av flyktingar från första världskriget var av övergående karaktär och nästan alla av dem återvände för att bygga upp det återuppståndna Polen. Vår nuvarande immigration tog sin början i och med andra världskriget. Man kan dela upp denna immigration i tre delar - den gamla, den nya och den senaste. Den gamla omfattar tiden för början och slutet av andra världskriget. Under september 1939 och de nästkommande månaderna försökte många polacker att via Sverige nå den polska armen i Frankrike. De ville fortsätta kampen mot den tyska fienden. En stor del av dem blev dock kvar i Sverige. I slutet av kriget kom en våg av flyktingar organiserad av svenska Röda korset - nämligen f.d. fångar från tyska koncentrationsläger. Ludomir Gassowski beskriver i den polska tidskriften Res Publica detta på följande sätt : - Den omskrivna räddningsaktionen som greve Bernadotte ordnade innebar att Sveriges befolkning ökade med polska medborgare - uppdelade på hälften polacker och hälften judar. I ett slag tiodubblades antal polska medborgare i Sverige. Meningen var att denna vistelse skulle bli kortvarig - 6 månader. Efter omhändertagandet av sjuka för vård, ville både de svenska och polska myndigheterna att flertalet skulle återvända till Polen. Så har också skett under hösten och vintern Trots detta stannade en stor grupp kvar som politiska flyktingar. Under värsta åren av jakten på medlemmar i Fosterlands Armen AK på 40 och 50 talet kom åtskilliga flyktingar i kolbåtar och på annat sätt till Sverige. Från sällskapsresor på 50-talet blev det många avhopp av flyktingar. Den nya immigrationen bestod till att börja med av en flyktingvåg i samband med studentupproret Denna grupp bestod av ett stort antal polska judar. De anslöt sig till redan befintliga judiska organisationer. Vidare kom en stor grupp under förespegling av att varit aktiva i Solidaritetsrörelsen, s.k. lycksökare, plus några tiotals f.d. internerade med familjer som blev utvisade - och till sist de som kom som familjemedlemmar, efter de stora omvälvningarna

20 SOCIALT TVÄRSNITT FÖR POLSKA IMMIGRANTER Gamla flyktingar bestod av intelligentian som stod de polska beskickningarna i de baltiska länder nära. F.d. lägerfångar tillhörde till stora delar intelligentian. Gruppen av nya och de senaste immigranterna återspeglade tvärsnittet för polska samhället i Polen - men med viss övervikt av lycksökare. POLITISKA SKILJAKTIGHETER Hela den gamla immigrationen stod enad i kampen för det fria Polen, det som skilde den åt var valet av vägar som snabbast skulle leda till målet. En stor del av den nya och den senaste immigrationen engagerade sig inte politiskt. Enstaka personer deltog dock i kampen om det fria Polen och införde en stor dos av dynamik och kännedom om hemlandets realiteter. I Sverige verkade strikt politiska polska partier som Polska Socialistiska Partiet (PPS) och Polska Bondeförbundet (PSL). Deras medlemmar sökte egna vägar för sin verksamhet. VIKTIGA POLITISKA ORGANISATIONER Medan kriget pågick bildades Polska Hjälpkommittén som förmedlade kontakter mellan den Polska Legationen och skaran av flyktingar. Som formellt opolitisk organisation hade denna, under kriget och senare, mycket större möjligheter att agera än andra strikt politiska organisationer. Ankomsten av tusentals f.d. politiska fångar från tyska koncentrationsläger medförde bildandet av Före Detta Polska Politiska Fångars Förbund i Sverige. Även denna organisation var formellt opolitisk men utgjorde drivhus för politiska aktioner. Flertalet av dessa f.d. fångar återvände till Polen av främst familjära skäl, de som blev kvar utgjorde kärnan av politiskt aktiva. Strax efter kriget organiserade sig även kombattanterna och bildade förbund samt lokala kretsar. Framledes fick även familjemedlemmar och sympatisörer vara med i organisationen. Medlemmar i Fosterlandsarmén (Armia Krajowa) bildade avdelning till den sammanslutning som fanns i London under ledning av general Bor-Komorowski. Nära tusen medlemmar hörde till den mycket aktiva delen av den polska immigrationen i Sverige, men reducerades p.g.a. emigration till andra länder. Socialister organiserade sig i PPS och bönderna i PSL. 18

21 Senare, under sjuttiotalet, efter en ny våg av immigranter bildades sällskapet Vänner av tidskriften Kultura, utgiven i Paris, De Fria Polackernas Förening, Samfundet Polskor i Sverige och andra organisationer med varierande existens i tid. Förutom dessa frihetssträvande, oberoende organisationer bildades en del andra, ofta inspirerade av Polska Folkrepublikens beskickning. De rekryterade sina medlemmar bland dem som kom till Sverige av familjeskäl eller av ekonomiska orsaker. De utnyttjade allehanda privilegier vid sina besök i Polen. De blev förenade i en centralorganisation CZOP (Centrala Sammanslutningen av Polska Organisationer) och användes av den polska beskickningen för att neutralisera information om repressalier mot den politiska oppositionen i Polen. Själva betonade de att deras verksamhet endast omfattade polsk kultur och utbildning. Under de första åren efter andra världskriget har de frihetssträvande organisationerna bildat det Polska Flyktingrådet i Sverige (förkortat:rup) för att koordinera verksamheten bland lokal- och riksorganisationer. I detta råd ingick in officio ett ombud från den Polska Exilregeringen i London, men efter en konflikt där på 70-talet, blev ombudet utesluten ur Rådet. Som en konsekvens av denna händelse lämnade några organisationer Rådet och bildade konkurrerande Federationen av Polska Flyktingar (förkortat: FUP). Efter införandet av krigstillstånd i Polen, som ett resultat av stundens allvar kom en konsolidering till stånd mellan RUP och FUP, som resulterade i bildandet av Polska Kongressen i Sverige, januari Efter en tid blev federationen upplöst och enstaka organisationer återgick till RUP, andra till Kongressen, som samlade en del nybildade organisationer med syfte att hjälpa oppositionen i Polen. REPRESENTANTER AV POLSKA STATSMAKTEN I EXIL I likhet med andra länder i den fria världen, där det fanns större grupper polacker, så tillsattes även i Sverige en delegat till den Polska Exilregeringen. Det blev yrkesdiplomaten Wieslaw Patek, som samtidigt hade olika funktioner i de centrala organisationerna, nämligen: Polska Flyktingrådet, Polska Hjälpkommittén och Polska Kongressen. Denna ställning hade han till mitten av 80 -talet, när han ersattes av Zofia Zak-Stadfors. Förutom delegaten för exilregeringen, samarbetade Flyktingrådet även med ledaren för den Polska Katolska Missionen, prelaten Czeslaw Chmielewski. Detta intima samarbete underlättade inflytandet på helheten av organisationernas frihetssträvande arbete. 19

22 POLSKA IMMIGRATIONEN I SVERIGE I SAMBAND MED OMVÄLVNINGAR I POLEN Arbetarupproret i Poznan oktober 1956 och polackernas återkomst från deportation till Sovjetunionen. Under tiden för den så kallade stalinistiska epoken, rådde en självklar enighet bland den politiska immigrationen i Sverige. Man hälsade med glädje senare uppenbara förbättringar i det dagliga livet för polackerna. På inviter från regeringen i Warszawa att återvända till hemlandet blev svaret : först skall förvisade polacker få återvända. Detta framfördes på uppmärksammade demonstrationer i Stockholm, med deltagande av svenskar och representanter för andra ockuperade nationer. I mars 1968 och med dess tillhörande immigration, gav, som jag nämnt tidigare, impulsen till bildandet av sällskapet Vänner av tidskriften Kultura. Sällskapets energiske ledare, redaktören Norbert Zaba ( f.d. legationsattaché) bidrog till en ökning av antalet prenumeranter och åtminstone en gång i månaden diskussionsträffar med framstående föreläsare från polacker i förskingringen och senare även från oppositionen från Polen. Det är värt att i detta sammanhang nämna några kända namn: prof. Wiktor Sukiennicki, prof. Stanislaw Swianiewicz ( den ende som undkom med livet i behåll vid massakern i Katyn ), Leopold Kielanowski, prof. Leszek Kolakowski och även Czeslaw Milosz och Gustaw Herling - Grudzinski. Från Polen kom : Stefan Kisielewski, Edward Lipinski, Jan Józef Lipski, Jacek Kuron, Adam Michnik, Onyszkiewicz, Bujak, Chojecki och andra. Tack vare tidigare nämnda liberalisering, genom lättnader av passproceduren möjliggjordes denna verksamhet. Centrala polska organisationer hade givit sitt nödvändiga stöd. TIDEN I SAMBAND MED BILDANDET AV SOLIDARITET Radikaliseringen av situationen i Polen medförde aktivering av den polska immigrationen i Sverige. Man utnyttjade den geografiska närheten och följde noga den politiska utvecklingen där. Man aktiverade svenskar, organiserade demonstrationer utanför polska beskickningar för att t.ex. ge stöd åt de arresterade arbetarna (efter händelserna i Radom och Ursus 1976). Man bistod de växande oppositionella organisationerna och deras verksamhet. T.ex. vid den Billiga Bokens Klubb som leddes av Marek Trokenheim, bildades Det Fria Ordets Fond som i sin tur stödde utgåvor såväl av KOR som ROPCiO. RUP och FUP skickade pengar inofficiellt. Pengarna samlades in från medlemmar i SPK, AK, PZbWP och PKP. 20

23 KRIGSTILLSTÅNDET. RUNDABORDS-SAMTAL. MAKTÖVERTAGANDE AV DEN DEMOKRATISKA OPPOSITIONEN Krigstillståndet, till trots, hade inte medfört att förbindelserna mellan Polen och Sverige var helt avbrutna. Färjeförbindelserna blev visserligen stoppade, men handelsfartyg trafikerade hela tiden och just tack vare dessa fartyg sändes de första flygbladen till väst som berättade att Solidaritet gått under jorden. Detta hände redan den 15 december. Samma dag som krigstillståndet infördes i Polen - den 13 december - ägde den första protestdemonstrationen i världen rum i Stockholm, utanför den polska ambassaden. På Sergels Torg, i centrala delen av Stockholm, deklarerade 7000 personer sin sympati för det kämpande Polen. Svenska folket stödde helhjärtat hjälpaktioner som resulterade i många vänskapsförhållanden. Den fackliga centralorganisationen LO hjälpte till med lokal och pengar för öppnandet av Solidaritets kontor i Stockholm, där man kunde samordna alla aktioner. Svenskar åtog sig rollen som kurirer till det isolerade Polen. Rundabords-samtalen i Polen föregicks av en visit av Kuron och Onyszkiewicz som förklarade att en förhandling med kommunisterna var nödvändig. Immigranterna förhöll sig reserverade och delade inte svenskarnas entusiasm. Efter Solidaritets valseger och bildandet av Mazowieckis regering ställde sig majoriteten av immigranterna positiva till omvälvningen i Polen. Den slutliga barriären bröts dock ner först när det fullständigt demokratiska valet av president ägt rum och statsmaktens insignier överlämnades av exilpresidenten till Polens nyvalde president. Delegaten från Sverige var närvarande vid den högtidliga akten. Från denna stund har den politiska immigrationen i Sverige, i likhet med andra länder där polacker är bosatta, upphört med politisk verksamhet och blev därefter endast polacker i diasporan. De polacker i Sverige som har sympatier för en eller annan politisk åskådning i Polen engagerar sig privat i dessa partiers verksamhet. HUMANITÄRA AKTIONER Polens närhet och det svenska samhällets offervilja gav möjligheter att bidra med en mycket effektiv humanitär hjälp. Inspirerad av den Polska Hjälpkommittén och i samarbete med organisationen Pro Polonia redan strax efter kriget organiserade man Polenhjälpen. Denna institution samlade in en ansenlig summa pengar, organiserade transporter av kläder och livsmedel. Denna verksamhet blev brutalt stoppad av kommunistiska makthavare i Polen eftersom den bedrevs i samråd med den polska kyrkan och Caritas. Senare försökte man även hjälpa polska repatriander från Sovjetunionen. 21

24 Tredje gången Polenhjälpen agerade var under 80-talet medan krigstillståndet fortfarande rådde. Inspirationen från polacker kunde realiseras med benäget bistånd från givmilda svenskar. Polska organisationer ställde sina lokaler till förfogande och även insamlade medel. Under sitt första verksamhetsår, d.v.s. 1982, ordnade Polska Kongressen betalningsbefrielse för alla gåvopaket till Polen under 9 månader av svenska Posten. Polska organisationer förmedlade tusentals adresser till svenskar som var villiga att hjälpa människor i nöd. Det resulterade i många vänskapliga kontakter som varar än i dag. Ett annat mycket betydelsefullt initiativ tog Polska Kongressen i april 1991när den bildade en kommitté till stöd för sociala och humanitära initiativ i Polen under arbetsnamnet QUIZ. Aktionen, ledd av Marek Trokenheim, har redan samlat in kronor som bidrog till att utrusta en rehabiliteringsklinik för barn i Olsztyn, samt förmedlade bidrag till flera initiativ till stöd för utsatta barn. POLSKA KONGRESSEN IDAG De tidigare frihetssträvande organisationerna försöker numera hjälpa Polen med kontakter som kan bistå polackerna i att utveckla de demokratiska spelreglerna. I sina stadgar har de förpliktelser för Polens utveckling i alla avseenden. I en del ärenden skapas uppmärksamhet hos polska makthavare genom skriftliga framställningar eller vid personliga kontakter. Polska Kongressen i Sverige förenar 28 organisationer och en federation med fem organisationer - sammanlagt drygt medlemmar. Organisationernas kontaktnät bidrar på olika sätt, t.ex. med hjälp vid naturkatastrofer, spridning av viktig information till kombattanter eller till exempel möjligheter till skadestånd för tvångsarbetare under kriget. Man håller kontakten med en världsomfattande sammanslutning - Världsrådet och en likaledes europeisk motsvarighet - Europeiska rådet. Där har man bland annat diskuterat behovet av hjälp i många avseenden till polska minoriteter i f.d. Sovjetstater. Till konkret hjälp samlar man medel i fonden SOS för polacker i öst. Inom ramen för detta har man utrustat lokal och bibliotek i Tallinn - underlättat starten av en tidning i Vitryssland, som idag är självförsörjande - lämnat stöd till ensamma gamla i Lwów och i Abchazien - samt stöd till veteraner i Zytomierz och repatriander från Kazakstan. All information förmedlar man direkt till organisationer och till prenumeranter av månadskriften Slowo Kongresu. Den sänds även till flera institutioner i Polen, Frankrike, England, Tjeckien, Litauen, Lettland, Estland, Danmark och Norge. 22

25 I lokalen i Stockholm har man tillgång till arkivet över organisationernas verksamhet genom tiderna - ett bibliotek som omfattar över volymer med en del sällsynta böcker. I Göteborg har två stora organisationer aktiviteter i egna lokaler som vänder sig till alla åldrar och som innebär en kulturell bredd. På andra orter har man tillgång till lokaler i de katolska församlingshemmen. Kultur- och ungdomsverksamhet får stöd i form av tillgång till lokaler och bidrag. KÄLLOR : L. G-Gassowski - Giereks våg - Res Publica - Warszawa Polska Kongressen - Polacker i Sverige efter kriget A. N. Uggla - Polacker i södra Sverige A. N. Uggla - Polska organisationer i Sverige

26 Alf de Pomian Haydukiewicz Bożysław Kurowski Norbert Żaba 24 Michał Lisiński Wiesław Patek

27 Maria Kurowska Kazimiera Lenkszewicz 25

28 Jarosław Pieniężny 1947 Zofia Stadfors Ludomir Garczyński-Gąssowski 26 Witold Szymaniak Józef Trypućko

29 Jakub Święcicki Marek Trokenheim Aniela Pieniężna Stanisław Matuszak Łukasz Winiarski Maria Winiarska Bohumir Smejkal Janina Smejkalova Seweryn Palicki Jolanta Halkiewicz Roman Koba, Hanna Koba, Jan Misiaszek 27

30 KALENDARIUM WYDARZEŃ Z HISTORII POWSTANIA KONGRESU POLAKÓW W SZWECJI 1981/ LISTOPAD - GRUDZIEŃ Inicjatywy i rozmowy wśród działaczy polskich w Sztokholmie i Szwecji w celu utworzenia nadrzędnej organizacji, integrującej działalność istniejących dotychczas polskich organizacji niepodległościowych. Proponowana nazwa: Solidarność Polonii Szwedzkiej. Zintensyfikowanie tych działań po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego w dniu 13 grudnia 1981 roku STYCZNIA Otwarte zebranie informacyjne ok. 200 Polaków w Sztokholmie w powyższej sprawie przy udziale m.in. - po raz pierwszy - prezesów, często dotychczas rywalizujących ze sobą dwóch największych ogólnokrajowych organizacji polskich: Rady Uchodźstwa Polskiego (RUP) i Federacji Uchodźstwa Polskiego (FUP). Wielogodzinna dyskusja nad programem i nazwą nowej organizacji - przyjęcie w głosowaniu nazwy Kongres Polaków w Szwecji - Solidarność, wybór jej prezesa - Jana Zuchowskiego i wiceprezesa - Wiesława Patka. 17 STYCZNIA Druga część zebrania informacyjnego w Sztokholmie, w poszerzonym gronie o prezesa Związku Wolnych Polaków w Västerås - Romana Kobę. Uzupełniające wybory do Władz Kongresu, dalsza dyskusja dotycząca programu działania i struktury Kongresu (m. in, zastrzeżenia do użycia w jego nazwie słowa Solidarność ). Przyjęcie uchwały przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. 20 STYCZNIA. Pierwsze zebranie Zarządu Kongresu, rozdział pozostałych funkcji w nim: II w-prezes Władysław Nowik, sekretarz - Piotr Łysiak, skarbnik - Leon Pompa,

31 członkowie: Andrzej Magnuszewski, Jerzy Meinhard, Ryszard Nowak i Tomasz Strzyżewski. 22 STYCZNIA Pierwsze publiczne wystąpienie Kongresu: spotkanie z przedstawicielami delegacji NSZZ Solidarność w Szwajcarii - Henrykiem Czerwińskim i Marią Nowak oraz wyświetlenie filmu z amerykańskiego programu TV - Żeby Polska była Polską. Zorganizowanie podobnych imprez dla organizacji polskich w Göteborgu, Malmö i Västerås. MAJ Ukazanie się pierwszego numeru miesięcznika Kongresu - SŁOWO. 2 i 3 MAJA Akademia z okazji Święta Narodowego Konstytucji 3 Maja- oraz kiermasz książki polskiej w Sztokholmie, zorganizowane przez Kongres. 15 MAJA Zebranie Zarządu Kongresu w Norrköping, połączone z pierwszym od wielu lat spotkaniem przedstawicieli polskich organizacji, w celu rozszerzenia działalności Kongresu poza teren Sztokholmu. Obecni przedstawiciele: Kongresu, FUP, RUP oraz Stowarzyszenia Polskiego w Göteborgu, Komitetu Organizacyjnego Pomocy dla Polski w Lund, Związku Wolnych Polaków w Norrköping, Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (SPK) w Szwecji i Związku Wolnych Polaków w Västeras. Dyskusja m.in. nad formułą, strukturą organizacyjną oraz zmianą nazwy i statutu Kongresu. Uchwalenie apeli do rządu szwedzkiego i do polskich organizacji na świecie, z protestem przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. 25 MAJA Uruchomienie lokalu biurowego Kongresu w Ośrodku Polskich Organizacji Niepodległościowych - OPON w Sztokholmie. 19 CZERWCA Spotkanie w Sztokholmie przedstawicieli polskich organizacji w celu przygotowania na r. zebrania konstytuującego Kongresu Polaków w Szwecji według nowej formuły, grupującej również organizacje terenowe. Wybór komisji do opracowania nowego statutu, podjęcia szeregu uchwał m.in. apelu do rządu szwedzkiego o uruchomienie w języku polskim audycji w szwedzkim radio i TV, do urzędu imigracyjnego (SIV) o ułatwienie emigracji do Szwecji Polakom znajdującym się w obozach przejściowych w Austrii oraz do dyrektora generalnego poczty o przedłużenie do końca roku, terminu wysyłania do Polski paczek - wolnych od opłat. 29

32 30 25 CZERWCA Otrzymanie pierwszego pisma od rządu szwedzkiego z ministerstwa spraw zagranicznych (UD) w odpowiedzi na pismo Kongresu z dn. 15 maja. 14 LIPCA Wysłanie pisma do Norweskiego Komitetu Pokojowej Nagrody Nobla w Oslo, z poparciem wniosku o przyznanie takiej nagrody internowanemu w Polsce przewodniczącemu NSZZ Solidarność, Lechowi Wałęsie. LIPIEC - PAŹDZIERNIK Dyskusje w organizacjach polskich nad ustaleniem zasad programowo-organizacyjnych Kongresu, które znajdą wyraz m.in. w statucie, a zmierzających do tego, że Kongres: 1) skupia nie członków indywidualnych, ale polskie organizacje niepodległościowe, 2) nie jest nowo utworzoną organizacją typu centralistycznego, wchłaniającą istniejące dotychczas organizacje i tworzącą z nich swoje oddziały, ale organizacją t.zw. parasolową, skupiającą niezależne organizacje na zasadach federalnych, 3) jest organizacją ponadpartyjną w stosunku do kierunków politycznych w Polsce i partii w Szwecji, t. zn. niepreferującą żadnych z nich, 4) nie używa w nazwie słowa Solidarność, zastrzeżonego wyłącznie dla NSZZ w kraju. WRZESIEŃ Zapoczątkowanie działalności odczytowo-imprezowej w organizacjach polskich w Szwecji oraz w Kopenhadze i Oslo objazdem dr. T. Wyrwy z Paryża z prelekcją Ruch oporu w Polsce i dyskusją na temat aktualnej sytuacji w Polsce. 2 PAŹDZIERNIKA Konstytuujące zebranie Oddziału Sztokholmskiego Kongresu, przekształconego z istniejącego dotychczas Kongresu Polaków w Sztokholmie. 16 PAŹDZIERNIKA Spotkanie przedstawicieli zarządu Oddziału Sztokholmskiego Kongresu ze znajdującymi się w ośrodku w Oxelösund, przybyłymi do Szwecji, członkami NSZZ Solidarność, zwolnionymi z obozów internowania w Polsce. Założenie przez nich organizacji Związek Byłych Internowanych (o zmienionej później nazwie na Sierpień 80 ) i zgłoszenie przystąpienia jej do Kongresu. PAŹDZIERNIK Wykaz 10 organizacji członkowskich, uprawnionych do wysłania delegatów na zebranie konstytuujące Kongresu Polaków w Szwecji:

33 Göteborg - Stowarzyszenie Polskie Köping - Związek Polaków Lund - Komitet Organizacyjny Pomocy dla Polski Malmö - Samodzielny Oddział SPK Norrköping - Związek Wolnych Polaków Oxelösund - Związek Byłych Internowanych Sztokholm - FUP Sztokholm - RUP Oddział Sztokholmski Kongresu Västerås - Związek Wolnych Polaków. 23 PAŹDZIERNIKA Zebranie Walne Kongresu przy udziale 56 delegatów z 10 organizacji członkowskich oraz zaproszonych gości z Kopenhagi i Oslo. Obecność przedstawicielki SIV - Kristin Olofsson. Uchwalenie statutu, nazwy Kongres Polaków w Szwecji, wybór Zarządu: prezes - Jan Zuchowski (Sztokholm) członków Zarządu, który ukonstytuował się następująco: I v-prezes - Krystyna Pettersson (Sztokholm) II v-prezes -Roman Koba (Västeras) sekretarz - Zygmunt Kraczkowski (Sztokholm) członkowie Krzysztof Cierpisz (Lund) Stanislaw Dyba (Malmö) Jan Plewako (Västeras) Andrzej Wojarski (Göteborg) oraz z urzędu: prezes FUP - Jerzy Urbański prezes RUP - Henryk Malinowski Zastępcy członków Zarządu Włodzimierz Wocalewski (Norrköping) Leszek Andziak (Göteborg). - Podjęcie szeregu aktualnych uchwał. 23 PAŹDZIERNIKA Pierwsze posiedzenie Zarządu Kongresu: upoważnienie prezesa do powołania nowego zespołu redakcyjnego dla pisma, które przyjęło nazwę: Słowo Kongresu. L.G-G. 31

34 Stefan Trzciński Tadeusz Nowakowski Sztokholm Jan Plewako Västerås Michał Bieniasz Göteborg 32

35 Ośrodek Polskich Organizacji Niepodległościowych - OPON przy Östermalmsgatan 75 w Sztokholmie. Jan Andrzejewski Krystyna Andrzejewska 33

36 PIERWSZE DWADZIEŚCIA LAT KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI 17 stycznia 1982 roku powołano w Szwecji do życia Kongres Polaków, co jednak nie znaczy, że polskie organizacje niepodległościowe w Szwecji zjednoczyły się dopiero 20 lat temu. Otóż właśnie polska emigracja powojenna w Szwecji, była jedną z pierwszych zjednoczonych w Europie. Już w 1947 powstała w Szwecji Rada Uchodźstwa Polskiego (RUP), która w prostej linii jest protoplastą Kongresu i właściwie mamy dylemat. Czy obchodzić w roku lecie, czy 60-lecie. Problem w tym, że RUP w początku lat siedemdziesiątych rozbiła się na Radę i Federację Uchodźstwa Polskiego (FUP). Obie zbiorcze organizacje nie różniły się w ocenie sytuacji w Kraju, ani w stosunku do polskich władz w Londynie, obie uznawały przedstawiciela Rządu RP na Szwecję pana Wiesława Patka, jako łącznika z Londynem. RUP i FUP rywalizowały ze sobą w działalności patriotycznej. Nie mniej, w momencie, gdy w Polsce się zagotowało, gdy powstały tam jawne organizacje niepodległościowe: KOR, ROPCiO, czy później KPN, gdy zaczęły wychodzić jawne (choć nielegalne) pisma jak OPINIA, BIULETYN INFORMACYJNY (KOR-u), RO- BOTNIK (organ odrodzonej PPS) i pisma literackie ZAPIS i PULS, gdzie ludzie nastawieni opozycyjnie podpisywali się pod artykułami pełnym nazwiskiem, a osłabione władze PRL udawały, że tego nie widzą, rywalizacji tej zaprzestano. Pomnik katyński wzniesiony w Sztokholmie w 1975 r W tym czasie na emigracji ludzie odpowiedzialni uważali słusznie, że ponowne zjednoczenie niepodległościowej emigracji polskiej w Szwecji jest koniecznością. Przedstawiciel Rządu RP 34

37 na uchodźstwie Wiesław Patek i Norbert Żaba, przedstawiciel paryskiej Kultury, drugiego ważnego ośrodka na emigracji, dostali instrukcje od swoich centrali by zjednoczyć emigrację niepodległościową w obliczu nadchodzących w Kraju wydarzeń. Ówczesny prezes FUP, zasłużony działacz, Jerzy Urbański próbował pod koniec 1981 roku powołać do życia organizację Solidarność z Solidarnością, która to organizacja miała zjednoczyć, nie tylko RUP z FUP-em ale także i inne niepodległościowe organizacje nie wchodzące w skład ani RUP-u ani FUP-u. Nic z tego nie wyszło, aż do ogłoszenia przez Jaruzelskiego stanu wojennego w PRL. Wtedy do akcji prezesa Urbańskiego dołączyli się: Jan Zuchowski, Władysław Nowik i Kazimierz Gruszka. Byli to stosunkowo nowi ludzie na emigracji, pełni zapału działacze. Przedstawiciel Rządu RP Wiesław Patek i przedstawiciel paryskiej Kultury Norbert Żaba także poparli tę akcję. Wiesław Patek nawet został wybrany wiceprezesem nowopowstałej organizacji, która jako reakcja na wprowadzenie w Polsce stanu wojennego została utworzona 17 stycznia 1982 roku. Powstawała w dwóch etapach. Zebranie konstytucyjne było zwołane na 10 stycznia. Nie ulegało wątpliwości, że tym razem wszyscy chcą zjednoczenia i wspólnej walki z juntą Jaruzelskiego jak to wtedy określano. Więc żeby utrwalić ten moment zjednoczenia polskiej emigracji niepodległościowej W. Patek, z zawodu dziennikarz, wykorzystał swoje możliwości i ściągnął na to zebranie przedstawicieli prasy, radia i telewizji szwedzkiej. Polska była wtedy modnym tematem. Przedstawiciele szwedzkich mediów stawili się licznie, ale momentu zjednoczenia nie doczekali. Przedłużające się dyskusje nie doprowadziły do powołania organizacji. Ustalono tylko, że powinna się nazywać Kongres Polaków w Szwecji Solidarność. Organizatorzy zakładali totalne zjednoczenie, więc do prezydium zaprosili wszystkich prezesów organizacji niepodległościowych. Niezbyt jasna formuła funkcjonowania przyszłej organizacji spowodowała pewien kryzys. Po długich pertraktacjach, w których dużą rolę mediacyjną odegrał prezes Związku Wolnych Polaków z Västerås Roman Koba, ustalono wreszcie ramy i zasady funkcjonowania powstającej federacji. Do Kongresu wstąpiła RUP wraz ze zrzeszonymi organizacjami. Natomiast FUP w obliczu powstania Kongresu rozwiązała się, a wchodzące w jej skład organizacje wstąpiły do Kongresu indywidualnie. Stworzyło to trochę nieporozumień, bo Kongres pomyślany był jako: dach położony na dwóch kolumnach tj. RUP i FUP. Liczącą sobie wówczas 35 lat RUP pozostawiono ze względu na tradycję, ale ustalono, że rola RUP, jako organizacji nadrzędnej się skończyła. W skład prezydium Kongresu weszli w większości starzy działacze niepodległościowi, którzy prowadzili działalność od lat czterdziestych. Ich doświadczenie było podstawą budowy koncepcji Kongresu. 35

38 36 GENEZA W dawnych czasach główne organizacje kombatanckie: Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych i Samodzielne Koło b. Żołnierzy Armii Krajowej działając w ramach RUP informowały opinię publiczną w Szwecji o sytuacji w Polsce robiły to m.in. przy okazji okrągłych rocznic Akcji Bernadotte, na które to rocznice przybywali notable szwedzcy. SPK zaprosiła też do Szwecji gen. Andersa, a SKbZ AK gen. Bora-Komorowskiego. Obie te wizyty odbiły się głośnym echem w prasie szwedzkiej. A wymienieni wyżej generałowie byli zapraszani na oficjalne spotkania przez swoich szwedzkich kolegów, zazdroszczących im sławy wojennej. Działalność organizacji niepodległościowych zamarła w połowie lat pięćdziesiątych, gdy władze PRL złagodziły nieco swoją politykę w stosunku do emigracji, co spowodowało rozmycie się celów. Dopiero tzw. odwrót od października w dziesięć lat później i otwarta walka z kościołem z okazji Milenium Kościoła w Polsce zmobilizowały emigrację na nowo. Powstanie w Polsce w latach siedemdziesiątych opozycji demokratycznej Generał Władysław Anders odwiedził Sztokholm zaowocowało powstaniem nowych organizacji polskich w Szwecji takich jak np. w 1955 roku na zaproszenie SPK. Grupa Kontaktowa (z opozycją w kraju). Ważna ta organizacja, założona z okazji wizyty w Szwecji członka KOR-u prof. Leszka Kołakowskiego, grupowała najbardziej zaangażowanych działaczy z tzw. emigracji nowej (z wyjątkiem Norberta Żaby, który zaliczał się do emigracji starej, ale z racji swojej pracy kolportera paryskiej Kultury miał stały kontakt z przybywającą z Polski młodzieżą i kontakty z działaczami opozycji w Polsce. Tu trzeba pamiętać, że w latach siedemdziesiątych, gdy Edward Gierek skierował swój wzrok na zachód, Szwecja stała się krajem pierwszego kontaktu, na czym ten eksperyment polegał, nigdy nie wiedziano do końca. Niewątpliwie ówczesny szwedzki premier Olof Palme bardzo polubił Gierka (z wzajemnością). Po królewskiej wizycie tego ostatniego zacieśniły się stosunki szwedzko-polskie. I tak Sztokholm był pierwszą zachodnią stolicą, która uzyskała automatyczne telefoniczne połączenie z Warszawą (z naszego punktu widzenia była to sytuacja wprost idealna). Poza

39 tym między Szwecją i Polską zniesiono wizy i jeszcze dodatkowo w okresie wakacji pozwalano pracować legalnie w Szwecji studentom z Polski. Wszystko to dawało nam kontakty z Krajem, których znaczenia nie można przecenić. W momencie powstawania Kongresu polska mapa polityczna w Szwecji wyglądała mniej więcej tak - z jednej strony były organizacje zrzeszone w CZOP-ie (Centralnym Zarządzie Organizacji Polonijnych) - zbiorczej fasadzie grupującej organizacje programowo przyjazne PRL-owi, jakkolwiek zagubione nieco w okresie legalnego działania Solidarności i zdezorientowane wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego. Z drugiej strony RUP i FUP grupujące dawne organizacje niepodległościowe oraz organizacje jak najbardziej niepodległościowe niewchodzące w te struktury t.j. PPS, SMP (Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej), które wystąpiło z FUP oraz wspomniana wyżej Grupa Kontaktowa (z opozycją w Kraju). Tu trzeba wspomnieć, że to właśnie Grupa Kontaktowa zorganizowała w Sztokholmie już 13 grudnia 1981 wielką demonstrację w obronie Solidarności. W jej zorganizowaniu współdziałały zgodnie FUP i RUP. Następna wielka demonstracja pod ambasadą PRL w Sztokholmie odbyła się 17 grudnia w rocznice wydarzeń grudniowych Gdy uczestnicy demonstracji już się rozchodzili, ktoś usłyszał przez radio, że właśnie przed chwilą padli zabici w kopalni Wujek. Zrobiło się naprawdę gorąco. Demonstranci zaatakowali ambasadę. Szwedzi ściągnęli dodatkowe oddziały konnej policji. Grupa Kontaktowa z pomocą LO (Centrala Szwedzkich Związków Zawodowych) zorganizowała też sztokholmskie biuro Solidarności. Już w styczniu 1982 powstały w Szwecji różne organizacje i komitety, jako reakcja na wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Od CZOP-u odeszło dużo ludzi, czasem całe organizacje zrywały z CZOP-em kontakt. Na bazie tego powstawały nowe i gdy powstał Kongres do niego wstępowały. W późniejszym czasie zasilili Kongres działacze Solidarności, byli internowani, którym władze PRL zezwoliły na wyjazd z Polski, a Szwedzi udzielili gościny. Pod koniec 1982 Kongres ukształtował się mniej więcej w takiej formie, jaką ma do dzisiaj. DZIAŁALNOŚĆ Zanim doszło do formalnego zjednoczenia i zawiązania Kongresu prezesi RUP i FUP oraz inni czołowi działacze jak np. p. Wiesław Patek czy p. Jarosław Pieniężny występowali wspólnie do władz szwedzkich powodując zajęcie przez nie odpowiedniego stanowiska w stosunku do junty Jaruzelskiego. Powstanie Kongresu naturalnie bardzo ułatwiło podobne akcje. Pierwszym prezesem Kongresu został wybrany Jan Zuchowski, który jednocześnie był prezesem polskiej sekcji partii Moderata (Umiarkowanych) i pod tą firmą prowadził cotygodniowe audycje polskiego radia o lokalnym zasięgu. 37

40 Zaangażowanie prezesa w partii Moderata nie sprzyjało współpracy z biurem Solidarności - raczej orientującym się w stronę szwedzkich socjaldemokratów. Te różnice znalazły nawet swoje odbicie w czołowej prasie szwedzkiej ku uciesze władz PRL. Gdy prezes Zuchowski ustąpił, a jego miejsce zajął prezes Roman Koba współpraca całej niepodległościowej emigracji polskiej układała się harmonijnie. Działalność Kongresu od samego początku polegała na wszechstronnej pomocy dla Kraju; czy to w formie wpływania na opinię szwedzką (przez kontakty z władzami, inspirowanie prasy i innych środków przekazu), urządzanie pikiet przed ambasadą PRL w każdą miesięcznicę wprowadzenia stanu wojennego oraz organizowanie demonstracji z okazji większych wydarzeń czy też, a może przede wszystkim, na integrowaniu całego polskiego wychodźstwa w Szwecji i ścisłej współpracy z innymi polskimi ośrodkami w świecie, a przede wszystkim z polskimi władzami w Londynie, Rządem RP na uchodźstwie, Główną Komisją Skarbu Narodowego, Radą Narodową w Londynie. Nie zapominano także o pomocy humanitarnej dla Kraju oraz o działalności społecznej i kulturalnej w Szwecji. W pierwszym okresie, gdy trzeba było zwracać uwagę Szwedów na Polskę i polskie sprawy organizowano dużym kosztem Polską Galę wynajmując bardzo prestiżowe sale. Kongres objął też patronatem młodzież polską w Szwecji - polskie harcerstwo powiązane z Główna Komendą ZHP poza granicami Kraju. Jeszcze w okresie przed odzyskaniem niepodległości, Kongres patronował, a często i finansował wizyty, spotkania i odczyty w Szwecji wybitnych przedstawicieli kultury i polityki polskiej z Londynu, Paryża, Monachium, a także z USA i Polski. Profesor Zbigniew Brzeziński w Ośrodku Polskich Organizacji Niepodległościowych. 38

41 Kongres gościł m.in. prof. Zbigniewa Brzezińskiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Jerzego Lerskiego- Jura, profesorów Wiktora Sukiennickiego i Józefa Garlińskiego, Ks. Franciszka Blachnickiego i Mirosława Chojeckiego. A z Kraju, gdy było to już możliwe pod koniec PRL-u: Mariana Jurczyka, Jacka Kuronia i Janusza Onyszkiewicza. Goście Kongresu odwiedzali poza Sztokholmem także inne ośrodki Kongresu - m.in. Göteborg, Västerås. W 1985 Kongres zorganizował sympozjum n.t. historii Polaków w Szwecji po II wojnie światowej. Materiały z tego spotkania zostały nakładem Kongresu wydane drukiem. Kongres także w ramach prowadzonego przez siebie Archiwum Emigracji Polskiej sfinansował druk 4 broszur docenta Andrzeja Nilsa Uggli n.t. historii Polaków w Szwecji. Okragły stół, powtórna legalizacja Solidarności, częściowo wolne wybory i powołanie pierwszego po wojnie niekomunistycznego premiera, a potem wolne wybory prezydenta i wreszcie wolne wybory do Sejmu i Senatu zmieniły optykę Kongresu. Momentem przełomowym było objęcie stanowiska Ambasadora RP w Królestwie Szwecji przez panią Barbarę Tuge-Erecinską. Po powitaniu pani Ambasador w siedzibie Polskich Organizacji Niepodległościowych rozpoczęła się partnerska współpraca Kongresu Polaków w Szwecji z przedstawicielstwem Rzeczypospolitej. Z czasem charakter Kongresu zmienił się. Nastąpiło przesunięcie punktu ciężkości z działalności politycznej na społeczną. Organizacja rozwinęła akcje pomocy humanitarnej dla Kraju. Tu trzeba dodać, że podobna działalność przejawiająca się w okresie stanu wojennego pomocą materialną dla rodzin ludzi prześladowanych przez reżim, już w okresie przejściowym rządu Mazowiecki Kiszczak przekształciła się w pomoc dla najuboższych w ramach powołanego przez Jacka Kuronia, ówczesnego Ministra Pracy i Pomocy Społecznej, Funduszu SOS dla najbiedniejszych w Polsce. Po rozpadzie Związku Sowieckiego, gdy była już pewność, że pomoc dochodzi do zainteresowanych, Kongres uruchomił bardzo ważną pomoc pod hasłem SOS dla Polaków na Wschodzie. Po powrocie do władzy w Polsce b. komunistów (1993) Kongres powołał całkowicie niezależny apolityczny Komitet Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych o nazwie QUIZ. Ta inciatywa Kongresu prowadzona przez lata z doskonałym skutkiem (przez Marka Trokenheima, a później przez Romana Kobę i Michała Bieniasza) zaowocowała znacznymi sumami przekazanymi do Polski. Działalność wewnętrzna Kongresu polega w dalszym ciągu na integracji społeczności polskiej, działalności kulturalnej i społecznej oraz opiece nad młodzieżą polską zamieszkałą w Szwecji. Dwadzieścia pierwszych lat Kongresu Polaków w Szwecji zamyka śmierć prezesa Romana Koby dnia 27 grudnia 2001 roku. Następcą i kontynuatorem jego idei jest obecny prezes Michał Bieniasz. Ludomir Garczyński-Gąssowski 39

42 KALENDARIUM DZIAŁALNOŚCI KONGRESU W LATACH 1982/ i 17 stycznia 1982 powołanie Kongresu Polaków w Szwecji - Solidarność. 22 stycznia 1982 pierwsza publiczna impreza Kongresu spotkanie z przedstawicielami Biura Solidarności ze Szwajcarii: Henrykiem Czerwińskim i Marią Nowak oraz pokaz telewizyjnego programu amerykańskiego Żeby Polska była Polską. Impreza odbyła się w Sztokholmie. W następnych dniach była powtórzona w Malmö, Göteborgu i Västerås. W maju 1982 ukazuje się pierwszy numer SŁOWA - pisma Kongresu. 3 maja 1982 Kongres organizuje obchody święta konstytucji 3 maja i związany z tym świętem kiermasz polskich wydawnictw niepodległościowych. 25 maja 82 - Uruchomienie Biura Kongresu w Lokalu OPON w Sztokholmie. 14 czerwca 82 - Wysłanie pisma do Komitetu Pokojowej Nagrody Nobla w Oslo z poparciem kandydatury Lecha Wałęsy. 1 września 82 - Zapoczątkowanie akcji odczytowo- imprezowej o charakterze niepodległościowym na terenie Szwecji, Norwegii i Danii. 16 października 82 - Przyjęcie do Kongresu organizacji utworzonej przez byłych internowanych działaczy Solidarności, którzy po dostaniu gościny w Szwecji znajdowali się w ośrodku adaptacyjnym w Oxelund. 20 października 82 - Ukształtowanie się Kongresu jako organizacji ogólno szwedzkiej: poza Sztokholmem (RUP i FUP) w skład Kongresu wchodzą jeszcze organizacje niepodległościowe z Göteborga, Köpingu, Lundu, Malmö, Norrköpingu, Oxelösund i Västerås. 23 października 82 - Zebranie Kongresu po ostatecznym ukonstytuowaniu się. Prezesem wybrany jest ponownie Jan Zuchowski, wiceprezesami są Roman Koba z Västerås (wiceprezez FUP) i Krystyna Pettersson ze Sztokholmu. 4 listopada 82 - Zaproszenie przedstawicieli Kongresu do szwedzkiej Rady Imigracyjnej (Statens Invandrarrådet) przy ministrze d/s rynku pracy i emigrantów. 15 listopada 82 - Spotkanie przedstawicieli Kongresu z minister d/s rynku pracy i emigracji Anitą Gradin i omówienie problemów polskich uchodźców w Szwecji

43 oraz postulatu uruchomienia polskich audycji szwedzkiego radia ze względu na dużą grupę nowoprzybyłych do Szwecji Polaków. 24 listopada 82 - Udział przedstawicieli Kongresu, RUP-u i FUP-u, oraz nowopowstałego Biura Solidarności w Sztokholmie w naradzie poświęconej polskim uchodźcom. Naradę zorganizował szwedzki Urząd do Spraw Imigrantów, Statens Invandraverk. SIV było zaskoczone ilością ujawniających się Polaków (ok 4.000) przebywających dotychczas w Szwecji na czarno. W następstwie wprowadzonego w Polsce stanu wojennego wszyscy oni dostali prawo pobytu i pracy w Szwecji na zasadach azylu humanitarnego, co dawało im natychmiastową pomoc socjalną. Po zalegalizowaniu się w Szwecji 111 osób wróciło legalnie do Polski. 23 i 24 grudnia - Boże Narodzenie 82. Kilkugodzinny program polski na falach Szwedzkiego Radia z udziałem polskich artystów zamieszkałych w Szwecji. Program powtórzono 5 i 6 stycznia Organizatorem programu z ramienia Kongresu była wiceprezes Krystyna Pettersson. 5 stycznia 83 - Interwencja Kongresu u bpa Szczepana Wesołego w sprawie polskich nabożeństw w Göteborgu stycznia 83 - Patronat Kongresu nad Dniami Polskiemi w Oxelösund. Dni organizowali byli internowani. 11 lutego 83 - Otwarcie w Göteborgu Domu Polskiego siedziby organizacji kongresowych. 25 lipca 83 - Spowodowanie przez Kongres debaty w szwedzkim parlamencie na temat aktualnej sytuacji w Polsce. 1 sierpnia 83 - Uznanie przez SIV Kongresu Polaków w Szwecji za organizację ogólnoszwedzką i przyznanie dotacji państwowej na działalność Kongresu. 31 sierpnia 83 - Współudział Kongresu (z Biurem Solidarności) w wielkiej demonstracji pod ambasadą PRL. Z okazji 3 rocznicy podpisania Umów Gdańskich. W demonstracji biorą czynny udział Polacy ze Sztokholmu, Uppsali, Oxelösund i Västerås. Masowy udział Szwedów. 25 października 83 - Polen Gala w Grünewaldhallen Koncerthuset w Sztokholmie z udziałem szwedzkich notabli. Przemawiała m.in. minister d/s emigracji Anita Gradin. Wystąpiło kilkunastu szwedzkich i polskich artystów. Kierownictwo muzyczne - wiceprezes Kongresu Krystyna Pettersson. 12 grudnia 83 - Udział delegacji Kongresu w uroczystości wręczenia w Oslo przyznanej Lechowi Wałęsie pokojowej Nagrody Nobla. Nagrodę w zastępstwie męża odbierała pani Danuta Wałęsowa. 9 maja 84 - Udział delegacji Kongresu w II Zjeździe Rady Polonii Wolnego Świata w Londynie. 41

44 26 maja 84 - Polen Gala w Uppsali z udziałem czołowych polskich artystów zorganizowana przy pomocy Kongresu przez organizację kongresową Grupa Polska w Uppsali i Polskie Koło na uniwersytecie uppsalskim. 27 października 84 - II Walne Zebranie Delegatów organizacji członkowskich Kongresu. Wybór Romana Koby na prezesa. Wiceprezesi: Jan Plewako -Västerås i Jan Zuchowski -Sztokholm. 11 listopada 84 - W święto niepodległości Kongres zorganizował Wielką Galę w Błękitnej Sali sztokholmskiego ratusza. Przbyło ponad 900 widzów. Goście honorowi: premier rządu RP na uchodźstwie Kazimierz Sabbat z małżonką i szef Statens Invandrarverket Thord Palmlund z małżonką. 15 marca 85 - Wizyta w siedzibie Kongresu na Östermalmsgatan w Sztokholmie prof. Zbigniewa Brzezińskiego doradcy d/s bezpieczeństwa prezydenta USA. Dyskusja z działaczami Kongresu n/t aktualnych zagadnień polityki światowej i sytuacji w Polsce. 20 kwietnia 85 - Kongres patronuje uroczystościom związanym z 40-leciem istnienia Polskiego Związku b. Więźniów Politycznych. 21 września 85 - Powołanie Skandynawskiego Kongresu Polaków, jako rady koordynacyjnej czołowych organizacji polskich: ze Szwecji, Norwegii i Danii. Prezesem tej Rady został wybrany prezes Kongresu Polaków w Szwecji - Roman Koba. 42 Działacze Kongresu Polaków w Szwecji przy Pomniku Katyńskim w Sztokholmie.

45 SYLWETKI PREZESÓW KONGRESU POLAKÓW W SZWECJI Jan Zuchowski, Z zawodu lekarz dentysta, do Szwecji przyjechał w połowie lat siedemdziesiątych. Włączył się w działania emigracji politycznej, był inicjatorem sprowadzania z Londynu imprez kulturalnych, współdziałał w tym względzie z FUP. Pod pseudonimem Jan ze Sztokholmu publikował w pismach emigracyjnych. Był współtwórcą Kongresu Polaków w Szwecji. Próbował też zorganizować Skandynawski Kongres Polaków. Był też prezesem usuniętego z Kongresu Polaków w Szwecji Oddziału Sztokholmskiego oraz Polskiej Sekcji Partii Moderata. Sekcja ta prowadziła w latach stanu wojennego cotygodniowe 30 minutowe audycje polskie sztokholmskiego radia bliskiego zasięgu. Był odznaczony przez Rząd RP w Londynie Złotym Krzyżem Zasługi. Roman Koba Ur. 9 sierpnia 1916 roku w Jarosławiu. Od 1926 roku harcerz. W 1936 r. zdaje maturę w mat.- przyr. gimnazjum i od jesieni do sierpnia 1939 r. jest uczniem Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. 1 sierpnia zostaje promowany na podporucznika i jako dowódca plutonu w 71 pp w Zambrowie, przygotowuje odcinek obronny nad Biebrza k.wizny. Po wybuchu wojny bierze udział w kilku starciach z ubezpieczeniami armii hitlerowskiej, która z Prus Wschodnich przebiła się pod Różanem n/ Narwią i podążała ku Warszawie. Aby wyjść z okrążenia, 11 września dywizja naciera w kierunku wschodnim na Zambrów. Po osiągnięciu pierwszych zabudowań w patrolu bojowym, zostaje ranny odłamkiem artyleryjskim w nogę i chroni się w najbliższym domu, dzięki czemu unika niewoli. Po sześciu dniach rozpoczyna wędrówkę na południe w stronę Warszawy, do której 43

46 44 dostęp jest zamknięty przez żelazny pierścień. Do kapitulacji Warszawy jest w pobliżu, a następnie rozpoczyna wędrówkę na południe do Jarosławia, do którego dociera 9 października, po przeprawie wpław przez San, który stal się granica między okupacją niemiecką i sowiecką. Jesienią zostaje zaprzysiężony w ZWZ i przeprowadza rozpoznanie urządzeń przeładunku kolejowego w Żurawicy, gdzie Sowiety rozpoczęły dostawę benzyny i zboża dla Hitlera. Zagrożony w Jarosławiu, znajduje zatrudnienie w gospodarstwie rolnym pod Krakowem, gdzie przebywa do sierpnia 1943 r. Po powrocie do Jarosławia bierze czynny udział w oddziale dywersyjnym RAK, jako zastępca dowódcy, którym jest brat Władysław. Bierze udział w przygotowaniach dywersyjnych za Sanem i w likwidowaniu posterunków żandarmerii. Ostatnia akcja przed aresztowaniem to zdobycie broni w obozie pracy w Szówsku N/Sanem. Aresztowany 9 stycznia 1944 przez Gestapo, po 2 miesięcznym pobycie w wiezieniu zakończonym przesłuchaniem z zastosowaniem tortur, zostaje przesłany do wiezienia do Tarnowa, a następnie do Montelupich w Krakowie. W kwietniu wywieziony do KL Gross- Rosen, następnie do Lieberose, Sachsenhausen i Bergen - Belsen. Uwolniony przez wojska angielskie 15 kwietnia 1945 w stanie wycieńczenia po przebytych chorobach. W ramach zaproszenia przez szwedzki rząd, przybywa do Malmö 27 czerwca, na leczenie. 10 marca 1946 rozpoczyna prace w przemyśle metalowym, a 5 listopada przenosi się do Västerås. Tu 29 grudnia 1946 roku bierze udział w zorganizowaniu Związku Polaków. Wraz z przyszłą małżonką Hanną i bratem Józefem zasiada w zarządzie, organizuje bibliotekę, spotkania towarzyskie i zabawy taneczne oraz przy pomocy Szwedów intensywne zbiórki odzieży i obuwia celem wysłania dla Caritasu w Polsce, przy pomocy ks. prał. Czesława Chmielewskiego i mec. Bożysława Kurowskiego w Lund. Członkowie Związku deklarują cotygodniowa składkę na pomoc do Polski, w wysokości wynagrodzenia za 1 godzinę pracy. Z czasem powstaje zespól tańców ludowych, kółko teatralne i od 1954 r. szkółka sobotnia przedmiotów ojczystych. Aż do przejścia na emeryturę pracuje w firmie ASEA, jako kierownik działu zaopatrzenia maszynowego.

47 INNE FUNKCJE: członek zarządu SPK Västmanland od 1946 r. prezes Oddziału Żołnierzy AK w Szwecji od 1976 r. Harcmistrz - hufcowy Hufca "Wawel". ODZNACZENIA: Medalem Zasługi Exsuli Dene De Ecclesia Merito, Srebrnym Krzyzem Zaslugi, Złotą Odznaką Honorową SPK, Krzyżem AK, Medalem Wojskowym - Polska Swoim Obrońcom, Krzyżem Kampanii Wrześniowej, Złotym Medalem Skarbu Narodowego, Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, nadanym przez Rząd RP na Uchodźstwie (1987), Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, nadanym przez Prezydenta RP (1991). W Polsce nazwano ulicę imieniem Romana Koby Uchwałą nr 187/XXII/03 z dnia 29 grudnia 2004 roku, a więc niemal dokładnie w pierwszą rocznicę śmierci Romana Koby, Rada Miasta Jarosławia na wniosek mieszkańców, nadała jednej z ulic tego miasta jego imię. W motywacji decyzji napisano m.in, iż był to człowiek wielkiej szlachetności i gorący patriota. Był Prezesem Kongresu Polaków w Szwecji od 1984 roku. Odszedł od nas 27 grudnia 2001, na jego grobie w Västerås wyryto napis: "Duszę oddał Bogu, serce Polsce, ciało ziemi szwedzkiej". 45

48 Michał Bieniasz, Z zawodu artysta plastyk. W Szwecji od roku W latach redaktor, a następnie wydawca miesięcznika Sprzeciw w Göteborgu. W wyborach przeprowadzonych w roku 1989 wybrany delegatem do Rady Narodowej w Londynie (emigracyjny parlament). Od 1989 roku prezes szwedzkiego Oddziału Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. Członek Zarządu Rady Uchodźctwa Polskiego ( , 2002-). Od 1990 członek Prezydium Kongresu Polaków w Szwecji, od prezes. Redaktor czasopisma Słowo Kongresu. Wydawca miesięcznika dla Polaków w Estonii Nasza Polonia. Współzałożyciel i prezes Związku Dziennikarzy Polskich na Wschodzie. Inicjator powstania i przewodniczący szwedzkiego Związku Rysowników Prasowych i Karykaturzystów HumorKompaniet. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi RP. Prezydium Kongresu Polaków w Szwecji wybrane na Walnym Zjeździe od lewej - Ryszard Nipl (Sekretarz Prezydium - informacja), Ludomir Garczyński-Gąssowski (Sekretarz Kongresu - informacja, archiwum), Marek Małachowski (kontakty międzyorganizacyjne), Zygmunt Zieliński (komisja młodzieżowa) 11 lutego 2006 zastąpiła go Elżbieta Crona (mała fotofrafia), Jolanta Halkiewicz (Viceprezes, sprawy społeczne), Michał Bieniasz (Prezes), Janusz Górczyński (Skarbnik), Tadeusz Brosloff (komisja kultury). 46

49 Doroczna Nagroda im. Romana Koby Od roku 2002 przyznawana jest nagroda im. Romana Koby. Kapituła tego wyróżnienia kieruje się mottem, które i Jemu przyświecało zawsze: Praca dla przyszłych pokoleń tylko wtedy ma sens, gdy nauki płynące z historii realizujemy przy zachowaniu podstawowych zasad - takich jak prawda, uczciwość i miłość do drugiego człowieka. Laureaci: 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji Pułkownik Kazimierz Bończa-Załęski, legendarny dowódca partyzancki, ostatni d-ca batalionu 25 pp Armii Krajowej, za pracę z młodzieżą przy zachowaniu najwyższych wartości płynących z tradycji i historii. Płk Bończa jest ojcem duchowym Stowarzyszenia Orląt Armii Krajowej Polska Misja Katolicka w Sztokholmie za zorganizowanie i prowadzenie Oratorium Quo Vadis - domu dla młodzieży w Sztokholmie Konrad Fryda ze Stowarzyszenia Rodzin Katolickich Archidiecezji Przemyskiej Oddział Rejonowy w Jarosławiu. Stowarzyszenie prowadzi 3 świetlice środowiskowe przy jarosławskich parafiach, do których uczęszcza ponad 130 dzieci wymagające szczególnej pomocy i troski. Przy stowarzyszeniu działa fundusz stypendialny, który wspiera utalentowaną i zdolną młodzież z rodzin będących w trudnej sytuacji materialnej Marek Trokenheim za zorganizowanie i prowadzenie przez wiele lat Komitetu Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych QUIZ organizacji wspierającej działania na rzecz najbardziej potrzebujących dzieci w Polsce Tadeusz Rzeszótko, działacz Solidarności w kraju, na emigracji zaangażowany w akcje pomocy do Polski. Organizator transportów do Domów Dziecka w Świebodzinie i Chociulach. Od lat wspomaga też wielodzietne, ubogie i bezrobotne rodziny w kraju. 47

50 POMNIK KATYŃSKI w SZTOKHOLMIE 1975 Wychodzące przed laty w Sztokholmie pismo JEDNOŚĆ w numerze 6 (zima 1975/76) donosiło w dziale Kronika : OBCHODY KATYŃSKIE W SZTOKHOLMIE W roku 1975 przypadała 35 rocznica zbrodni katyńskiej. Tę bolesną rocznicę obchodzili uroczyście Polacy w Kraju i na uchodźstwie. W warunkach krajowych, gdzie słowo Katyń jest wyklęte i usunięte nawet z encyklopedii, nie można było, rzecz jasna, jawnie manifestować swoich uczuć, ale i tak odbyło się w Kraju szereg nabożeństw żałobnych za dusze pomordowanych w Katyniu i w innych nieznanych miejscach kaźni. W wolnym świecie mogliśmy jawnie oddać hołd męczennikom Katynia. W dzień zaduszny delegacje Polskiego Związku b. Więźniów Politycznych i Polskiego Komitetu Pomocy złożyły wieniec pod Krzyżem Kaplicznym w katolickiej części cmentarza haskiego (w Sztokholmie) dla upamiętnienia męczeńskiej śmierci żołnierzy w Katyniu i obozach koncentracyjnych. W dwa tygodnie później (16 listopada 1975) odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenie Pomnika Katyńskiego w ogródku OPON poprzedzona uroczystą Mszą św. celebrowaną przez J.E. ks. biskupa Władysława Rubina i przedstawicieli miejscowego kleru oraz przybyłego z Malmö rektora Polskiej Misji Katolickiej, ks. prałata Czesława Chmielewskiego. Ks. biskupa Rubina powitał publicznie w katedrze ks. prałat Chmielewski, mówiąc: Witam Ciebie jako przedstawiciela naszego najczcigodniejszego i niezłomnego episkopatu w Kraju. Witam jako delegata Prymasa Polski dla duszpasterstwa emigracyjnego. Wraz ze mną, moimi ustami witają Ekscelencje wszyscy zebrani tu rodacy. Z miłością ojczyzny jest u Ciebie, Ekscelencjo, związane ściśle umiłowanie narodu, o którego wolność walczyłeś jako żołnierz. Nie obce Ci są więzienia i lagry ani głód, ani nędza, ani kolczaste druty, ani okopy, ani granaty i bomby, a wiec - Ekscelencjo, Ty jesteś nasz, a my jesteśmy Twoi. 48

51 Ks. biskup Rubin w swoim pięknym i długim kazaniu wezwał nas do złożenia na ołtarzu chrystusowym wszystkich spraw wspólnych naszej społeczności, naszych rodzin, naszych organizacji i naszego narodu i ażeby na tym ołtarzu stały się (te wszystkie sprawy) przepojone duchem miłości, duchem jedności, duchem przebaczenia wzajemnego, tak jak Chrystus przebaczył z krzyża nawet tym, co Go nań włożyli. Tę ofiarę powinniśmy złożyć za tych, co oddali swoje życie za wolność Polski za nasz naród, za tych, co oddali życie, bo umiłowali prawdę, bo umiłowali wiarę swoją, bo umiłowali swoją ojczyznę. Jeśli chcemy się powoływać dziś na ich ofiarę to musimy sami być owiani duchem ich cierpienia, wiary, miłości, jedności - przestrzegł na zakończenie ks. biskup. W katedrze św. Eryka zebrała się duża ilość naszych rodaków. Cześć z nich wzięła później udział w uroczystym poświęceniu ufundowanego pomnika. Inicjatorem pomnika był Oddział Krajowy SPK (prezes Tadeusz Głowacki). / / organizatorzy uroczystości nie potrafili w wystarczającym stopniu zainteresować tym wydarzeniem szwedzkich środków masowego przekazu i dopiero wspólny protest ambasad - sowieckiej i PRL - złożony w szwedzkim Ministerstwie Spraw Zagranicznych spowodował zainteresowanie się szwedzkiej prasy Pomnikiem Katyńskim. 49

52 POMNIK KATYŃSKI w SZTOKHOLMIE - o nowe, godniejsze miejsce 50 W styczniu 2001 roku organizacje niepodległościowe zrzeszone w Kongresie Polaków w Szwecji ogłosiły następujący apel: APEL Ponad 25 lat temu, wysiłkiem Polskich Organizacji Niepodległościowych w Szwecji, wzniesiono w Sztokholmie, jako jeden z pierwszych w świecie, monument upamiętniający męczeńską śmierć tysięcy polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. Kiedy go stawiano w połowie lat siedemdziesiątych, jedynym możliwym do zaakceptowania przez władze szwedzkie miejscem był mały skrawek trawnika na podwórku domu, w którym mieści się Ośrodek Polskich Organizacji Niepodległościowych przy Östermalmsgatan w Sztokholmie. Dziś czasy się zmieniły - zaistniała możliwość przeniesienia naszego pomnika na nowe, godniejsze miejsce. Dzięki pomocy Konsula Generalnego RP w Sztokholmie otrzymaliśmy lokalizację w centrum miasta obok Kościoła św. Jana, a Rada Parafialna zatwierdziła do realizacji nasz projekt. Nowy Pomnik będzie nawiązywał do tego, postawionego przed laty, lecz otrzyma nowa formę. Do urzeczywistnienia tego przedsięwzięcia potrzebne są jednak znaczne fundusze. Część kosztów pokryją organizacje, które Pomnik 25 lat temu stawiały, lecz potrzebna jest także ZBIÓRKA wśród RODAKÓW! Wierzymy, że każdemu z nas, Polaków zamieszkałych w Szwecji idea przeniesienia Pomnika Katyńskiego w nowe, godne miejsce jest bliska. To pomnik nie tylko tych, którzy oddali życie za Ojczyznę, ale także symbol naszej postawy i dowód naszej pamięci. Zbiórkę prowadzi Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Szwecji.

53 LISTA OFIARODAWCÓW na Pomnik Katyński w Sztokholmie Data nazwisko wpłata 25 lat Kongresu Polaków w Szwecji Hanna i Roman Koba, Västerås Kajetan Kazimierczak, Solna Krystyna Gronowska, Tumba SPK-Oddział Szwecja Krystyna i Jan Andrzejewscy, Järfälla Polski Komitet Pomocy w Szwecji Helena Teresa Dwornik, Farsta Marian Janecki, Norrköping Henryk Ryżko, Uppsala Marta Hjelm, Dagerfors Kolo Przyjaciół Fund. Jana Pawła II, Göteborg Bohumir Smejkal, Huddinge Zdzisław Morawiec, Norrköping Elżbieta Kleinschmidt, Hallstahammar Tadeusz Nowakowski, Tullinge Anna, Jerzy Dlużewski, Hägersten Zofia Pogonowska, Malmö Elżbieta Wojtowicz, Bagarmossen Polska Misja Katolicka, Stockholm (Kolekta ) Teresa Järnström, Vejbystrand Małgorzata Hajduk, Spånga Mieczysław Nycz, Södertälje Jolanta Zahn, Stockholm Zofia Bäck, Sundbyberg Maria Jastrzębska, Västerås Anna Małecka, Norsborg Teresa Heymowska-Amberg, Farsta Tadeusz Rzeszótko, Örebro ks.mariusz Chamarczuk, Sztokholm Stanisław Łapczyński, Sztokholm Maria Winiarska, Årsta Gertrud Lind, Taberg Maria Zak, Norsborg Anna Brzozowska, Solna Mieczysław Paszczuk, Huskvarna Andrzej Gorzala, Sztokholm Ingrid & Mieczysław Nycz, Södertälje Stanisława Karlsson, Norsborg Polska Misja Katolicka, Stockholm (Kolekta oraz ) Michał Dzieciaszek, Sztokholm Helena Brodowska, Haninge Bogusława Zaniewicz-Dybeck, Sztokholm Polska Medicinska Föreningen, Sztokholm ZHP Tatry i Wawel, Sztokholm Dr. Jan Borowiec, Knivsta Jan Sobociński, Huddinge Helena Teresa Dwornik, Farsta Marcuz Vickeus, Kista Elżbieta Medrzycki, Skärholmen Janusz Kasina, Vällingby ZHP Tatry i Wawel, Kristoffer Gronowski, Enebyberg Tadeusz Rawa, Sollentuna Christofer & Kristina Marholm-Swiecicki, Enskede Gård Zofia Jarosz, Västerås Kongres Polaków w Szwecji Jozef Piskorz, Sztokholm Joanna Nitkowska-Mayer, Hässelby Pamięci Ignacego Nitkowskiego i Jana Romana Trebskiego - Starobielsk Stanisław Orzechowski, Sztokholm Anna Kotlińska, Vällingby Margareta Szopa, Wiktor Krzyżanowski, Norsborg Wacław Leszniewski, Linköping Dorota, Jacek Starosciak, Sztokholm Irena Jeruszka, Sztokholm Barbara Andersson, Solna Bo, Jolanta Widegren, Sztokholm Maria Olson, Sztokholm Towarzystwo Polaków Ogniwo, Sztokholm Elżbieta Bujak, Sztokholm Grażyna Piątek, Sztokholm Anna Koszela, Västrås Joanna Dahlin, Sundbyberg Małgorzata Gronowska, Åkersberga, ZHP Tatry i Wawel Wojciech Tomasik, Tullinge Halina Łapińska, Älvsjö Maria Strömsten, Göteborg Återbet. av avg. till Familjedagen på Liseberg Janina Smejkalova, Huddinge Teresa Borg, Skogås Maria Lermer, Sztokholm Bożysław Kurowski, Lund Joanna Dąbrowska, Täby Zofia Stadfors, Bandhagen Ewa Teodorowicz-Hellman, Älta W. Zielinska, Sztokholm Ewa Leastander, Sztokholm Alexandra & Bo Schubert, Tullinge Ewa & Jan Potrykus, Järfälla Zofia Pogonowska, Malmö Barbara & Jan Pajecki, Täby Daniel Przemysław Wardzynski, Djursholm Svensk-Polska Samfundet, Sztokholm Maja Zaluska, Trångsund Adam Podlaszewski, Lindome Antoni Daniel Wardzynski, Bandhagen Jolanta Halkiewicz, Drottningsholm

54 Członkowie Polskiego Komitetu Pomocy w Szwecji Praglowscy Józef +Irena 400 Habsburg Stefan Karol 40 Brzeziński Zbigniew 100 Palycha Stanisław 120 Pamer Maria 250 Zygmunt Józef 40 Liedgren Helena 90 Piatek Anastazja 40 Kudryk Marie 40 Tornborg Rita 40 de Hauke Zygmunt 50 Granath Jolanta 10 Telichovic Anna 50 Karmelitów Tamara 40 Kuliński Ignacy 40 Iwanowska Halina 200 Halkiewicz Jolanta Piotr Kaszuba, Lidingö Bożena Jaskorzynska, Kista Dr. Zygmunt Tarnawski, Sztokholm Wojciech Nejman, Vellinge Marek Terpilowski, Järfälla Filip Mayer, Hässelby K. Dylewski, Täby Irena Blute, Lidingö Eleonora Grinndal-Falenäs, Västerås Fam. Peldius, Sztokholm Oberoende Polska Scoutkåren Kaszuby Polska Föreningen Polonia, Norrköping Polacy przy parafii sw.tomasza w Lund Danuta Nilsson, Johanneshov Klementyna Oleszczuk, Spånga NN Michał Moszkowicz, Sztokholm Aleksandra Josephson, Sztokholm Jadwiga Stocka, Sztokholm Kristoffer Celinski, Huddinge I. Poklewska, Bollnäs Aleksy Koziol, Fredriksberg Andrzej Stapf, Hägersten Sławomir Wozniak, Sztokholm S.P Maria & André Dacyl, Djursholm Wiesława Kamper-Gliszczynska, Skärholmen Mariusz Wiśniewski, Vällingby Krzysztof Laniewski, Södertälje Katarina Gruber, Sztokholm NN Ewa Ankus, Norsborg Elżbieta Ścibor, Norsborg Franciszek Godlewski, Barbara Weklar Teodozja Norman, Skarpnäck Bożena Paulsen, Johanneshov Romuald Rusinek, Skärholmen Jadwiga Carlbom, Älvsjö Cezary Henzel, Täby Tomasz Starski, Skarpnäck Fam. Flur, Lidingö Aleksandra Schabowska, Kista Ludomir G. Gąssowski, Vällingby Richard Paulsen, Johanneshov Wiesław Smoleński, Bandhagen Mirosław Maciej Zak, Bagarmossen Hanna & Adam Wystrand Edward Gawroński, Västerås Danuta Rechowicz, Sztokholm Stefan Falczak Tadeusz Urbański, Saltsjöbaden Eva & Andrzej Olkiewicz, Bagarmossen Krystyna Kalinowska, Sztokholm Maryna & Michał Bieniasz, Skultuna Daniel Wasielewski, Avesta Ted Glabik, Saltsjöbaden Zofia Pogonowska, Malmö Kasia & Janusz Swiech, Norsborg Magdalena Bukowska, Vällingby Maria Barczyk, Lidingö Janusz F. Mayer, Täby Fam. Bobowski, Grytöl Antoni Bobowski Wladyslawa Bobowska Bartłomiej Bobowski Maria Bobowska Maciej Bobowski Ada Stadnicka, Solna Karolina Bieńkowska, Sztokholm Polska Flyktingrådet, Sztokholm Polska Kvinnoföreningen, Sztokholm Marek Intner, Nacka Bohdan Peczynski, Skärholmen Felicja Mateja, Lund Jordan Slawecki, Sollentuna Janusz Lipski, Sztokholm Związek Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Solna Andrzej Falkowski, Huddinge Polski Związek b.wiezniów Politycznych, Sztokholm Polski Komitet Pomocy, Huddinge Ludwika Kudryk, Sztokholm - 30 Ewa Kierst, Sztokholm Tomasz Pilewicz, Forsa - 50 Zofia Kukulska, Sztokholm - 40 Ada Stadnicka, Sztokholm Krzysztof Prokop, Farsta Piotr Jerzy Winiarski, Årsta K. Wadecki, Nacka C.W. Tucinski, Sztokholm Jolanta Ziobro, Ystad Barbara Habit, Eksjö Towarzystwo Przyjaciół Biblioteki Polskiej w Sztokholmie Związek Polskich Katolików, Göteborg

55 Polska Kvinnoföreningen i Sverige Polska Kvinnoföreningen i Sverige Maria Zajdel Helena Janiec Magda Górfińska Elżbieta Gieysztor Jadwiga Boral Zuzanna Gorfinska Sabina Kasprzyk Elżbieta +Wojciech Górfińscy Janusz Boral -100 Izabella Wasielewska Stanisław Brzozowski Elżbieta Adamow - 70 Barbara Gagnelid Ewa Abrahamson Tatiana Zorniak Ewa Bielska Maja Brzozowska Jolanta Grabowska, Vällingby Krystyna Okrasinska, Hisings Backa Adam Pawełczynski, Göteborg Heinrich Johansson, Göteborg razem Zatwierdzony do realizacji projekt - autor Michał Bieniasz Komitet Przeniesienia Pomnika Katyńskiego w Sztokholmie KOMUNIKAT O ZAKOŃCZENIU ZBIÓRKI Członkowie Komitetu, po zapoznaniu się z przedstawionymi dokumentami stwierdzają co następuje: Zbiórka publiczna rozpisana wśród Polaków zamieszkałych w Szwecji dała łączną sumę koron :-. Wydatki związane z postawieniem nowego monumentu w centrum Sztokholmu wyniosły :- koron. Pozostałe 3.680:- koron postanowiono przeznaczyć na dalsze utrzymanie nowego pomnika w należytym stanie. Komitet pragnie złożyć specjalne podziękowanie za pokrycie części wydatków poza zebraną sumą: Polskiej Misji Katolickiej w Sztokholmie za finansowanie podróży i pobytu w Sztokholmie księdza prałata Zdzisława Peszkowskiego, Kongresowi Polaków w Szwecji za finansowanie podróży i kosztów pocztowych Przedstawicielstwu dyplomatycznemu RP za wysyłkę zaproszeń i zorganizowanie przyjęcia w gmachu Ambasady Firmie MJK Grafik&Reklam (Mattias Klich) za druk zaproszeń Oraz tym wszystkim, którzy swoją pracą przyczynili się do tego, że Polski Pomnik Katyński stoi obecnie w godnym miejscu w Sztokholmie, a dzień jego odsłonięcia był wyjątkowo uroczysty. /-/ Michał Bieniasz /-/ Ludomir Garczyński-Gąssowski /-/ Tadeusz Nowakowski 53

56 POMNIK KATYŃSKI w SZTOKHOLMIE maja 2001 roku poświęcony został w Sztokholmie Pomnik Katyński - przeniesiony po 26 latach w nowe, godniejsze miejsce w centrum miasta. Było to możliwe jedynie dzięki wspólnemu wysiłkowi Polaków zamieszkałych w Szwecji, dobrej woli władz lokalnych i kościelnych oraz pomocy i zaangażowaniu Konsula Generalnego RP w Sztokholmie Piotra Kaszuby. Akt poświęcenia poprzedziła Msza święta celebrowana przez Ks. Prałata Zdzisława Peszkowskiego - kapelana Rodzin Katyńskich. W uroczystościach wzięli udział przedstawiciele organizacji polskich w Szwecji z prezesem Kongresu Polaków w Szwecji Romanem Koba, specjalny reprezentant premiera Szwecji Görana Perssona - były

57 ambasador Szwecji w Polsce Stefan Norén, przedstawiciele ambasady i konsulatu RP, grupa posłów na Sejm RP pod przewodnictwem Ryszarda Czarneckiego, dyrektor Konferencji Państw Morza Bałtyckiego - Jacek Starościak, rektor Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie prof. Marian Harasimiuk i wielu innych. Odczytano specjalnie na ten dzień napisane przesłanie od ostatniego Prezydenta Rzeczpospolitej na Uchodźstwie - Ryszarda Kaczorowskiego. Przesłanie Ryszarda Kaczorowskiego, byłego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej rezydującego w Londynie do uczestników odsłonięcia Pomnika Katyńskiego w Sztokholmie, 6 maja 2001 roku Upłynęło już ponad 25 lat od historycznego wydarzenia, gdy staraniem Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Szwecji stanął w stolicy tego kraju pomnik upamiętniający ofiary mordu dokonanego na oficerach polskich w Katyniu. Katyń to hasło, które w rzeszach polskich wywoływało ból, hasło za którym stały nie odkryte wówczas rozliczne groby naszych rodaków, równie bestialsko pomordowanych na nieludzkiej ziemi. Nie znaliśmy jeszcze wtedy Charkowa i Miednoje. Nieznany był dokument wydający wyrok śmierci na tysiącach Polaków, a podpisany przez Stalina i jego współpracowników. Wyrok skrupulatnie wykonywany nad otwartymi grobami i w kazamatach więzień sowieckich przez oficerów i żołnierzy NKWD. Ileż nadziei i potencjału niezbędnego do pracy dla Polski pogrzebano w rozlicznych grobach na nieludzkiej ziemi, ileż rodzin przez lata oczekujących powrotu najbliższych, okryło się żałobą. To nie tylko 27 tysięcy ofiar z obozów jenieckich i więzień, rozstrzelanych nad rowami Katynia czy w podziemiach charkowskiego wiezienia. To jeszcze tysiące zamordowanych w tak zwanych marszach śmierci. Rzesze naszych obywateli pozbawionych życia, to kwiat narodu polskiego, którym mógł szczycić się najchwalebniej cały nasz kraj po dwudziestu latach trudnej, ale szczęśliwej wolności. Pozostali w ziemi rosyjskiej jako przednia straż naszych tradycji i honoru. Kiedy przed sześcioma laty, w 55 rocznice mordu, szliśmy przez Las Katyński, by wraz z władzami Rzeczypospolitej pochylić czoła nad grobami ofiar tego ludobójstwa, czuliśmy, że gdzieś w przestworzach leśnych pozostały echa ich ostatnich westchnień żegnających najbliższych i na pewno nierzadko stłumiony ręką oprawcy okrzyk Niech żyje Polska! W czasie Mszy Świętej i po przemówieniach zapowiadających budowę cmentarzy, myśli nasze biegły przed tron Najwyższego, by przyjął ich ofiarę i błogosławił tym, którzy będą budowali Polskę w duchu naszej kultury, umiłowania wolności i szacunku do człowieka. 55

58 Wielki Syn Polski, Ks. Władysław Kardynał Rubin, mówił: Opasaliśmy świat pomnikami katyńskimi, by pamięć i sens ich ofiary nie były zapomniane. Dziś, kiedy wszystkie prawie okoliczności tych wydarzeń sprzed 60 lat są znane, niezrozumiałe staje się, że śledztwo wszczęte po uzyskaniu suwerenności Polski, nie zostało jeszcze zakończone. W ostatnich latach ukazało się wiele prac, niedozwolonych przez cenzurę PRL, opisujących szczegóły badań prowadzonych przez polskich i rosyjskich historyków. Są także próby zmazania i puszczenia w niepamięć ludobójstwa. Żaden Trybunał Międzynarodowy nie osądził tych zbrodni, tak jak uczyniono w Norymberdze ze zbrodniarzami hitlerowskimi. Pomnik, przy którym składamy dziś hołd niewinnym ofiarom, świadczył przez lata o pamięci i oczekiwaniu na zadośćuczynienie, nie dla zemsty, ale dla prawdy historycznej i zwykłej ludzkiej uczciwości. Pamiętamy trudności, jakie napotykało Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Szwecji przy uzgadnianiu jego lokalizacji. Cieszymy się, że dzisiejsza uroczystość to jakby odtajnienie monumentu, ukrytego dotychczas decyzja władz szwedzkich w podwórku Ośrodka Polskich Organizacji Niepodległościowych, lecz jakże piękniejszego i godniejszego swej nazwy. Mord katyński był tylko jednym, tragicznym i niezwykle brutalnym przejawem działania przywódców Związku Sowieckiego, zmierzających do planowego wyniszczenia polskiej inteligencji i zamienienia naszej Ojczyzny w niewolniczego satelitę komunizmu. Pasmo tych zbrodniczych działań zakończyło się dopiero z chwilą klęski totalitaryzmu sowieckiego. Wielu członków Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Szwecji, działających na rzecz budowy tego pomnika, nie doczekało dnia przyznania się do zbrodni Rządu Rosyjskiego. Nie wszystkie rany leczy czas, niektóre tylko zabliźnia. Bolesne blizny pozostają w naszej narodowej pamięci, ale szczególne zadry utkwiły w pamięci matek i żon, synów i córek, wnuków i prawnuków pomordowanych żołnierzy polskich. Ich strata była niepowetowaną klęską także dla sprawy narodowej i Kraju, odbudowującego się ze zniszczeń wojennych. 56 Ryszard Kaczorowski były Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie

59 Słowo prezesa Romana Koby na uroczystości odsłonięcia Pomnika Katyńskiego w Sztokholmie 6 maja 2001 roku Dla tej grupy Polskich uchodźców w Szwecji, którzy mieli w pamięci najazd Armii Czerwonej dokonany 17 września 1939 roku na bohatersko walczącą Armię Polską, by jej zadać śmiertelny cios w plecy mimo obowiązującego paktu o nieagresji odkrycie grobów w lesie katyńskim, było jedynie potwierdzeniem, że ze strony wschodniego sąsiada Polski nie należy oczekiwać respektowania przyjętych przez cywilizowany świat zasad, w tym przypadku praw jeńców wojennych. Dzika zaborczość krwawego władcy Rosji nie poprzestała na tej zbrodni w kwietniu 1940 roku, lecz sięgnęła później do niszczenia odruchów niezawisłości narodu polskiego w utworzonej dzięki słabości zachodnich aliantów Polski Ludowej. Troską organizacji niepodległościowych i kombatanckich, zrzeszonych w Kongresie Polaków w Szwecji było, by prawda o tej zbrodni nie zaginęła, tak tutaj, jak i w Polsce, w myśl wysiłków krajowej cenzury kierowanej z Moskwy. Dzięki naciskom opinii, wiemy dziś, że tragedia lasu katyńskiego powiększyła się o kaźnię w Charkowie i Miednoje. Duchom naszych drogich męczenników w tych miejscach przesyłamy dziś zapewnienie, że Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy, a ofiara ich życia pogłębia w sercach naszych przywiązanie do odwiecznego stylu życia w poszanowaniu praw Bożych i ludzkich opartych na zasadach życia chrześcijańskiego. W tych dążeniach oddajemy się pod kierownictwo syna Polskiej Ziemi, Papieża Jana Pawła II. 57

60 Będziemy wywierali nacisk, by uzyskać możliwie wielkie zadośćuczynienie dla Waszych najbliższych, osieroconych tak okrutnie. Świadomość o Waszej ofierze musi przeniknąć do wszelkich zapisów tego okresu historii narodu. - Tak nam dopomóż Bóg! Cześć Wam składamy za wspaniały przykład dozgonnej wierności służby pod sztandarami Wojska Polskiego Ojczyźnie naszej Polsce. Młodzież polska, tak w Kraju, jak i za granicą, wstępując do Związku Harcerstwa Po l s k i e go, s k ł a d a u r o c z y s t e pr z y r z e c z e n i e : - Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Ojczyźnie nieść chętnie pomoc bliźniemu i być posłusznym prawu harcerskiemu. Za Waszym wspaniałym przykładem będzie ta młodzież dotrzymywać swego przyrzeczenia. Tak nam dopomóż Bóg! Pozdrowienie harcerskie Czuwaj odnosi się do stałej czujności w postępowaniu tej młodzieży. Tak im dopomóż Bóg! 58

61 Corocznie pod Pomnikiem Katyńskim w Sztokholmie odbywają się uroczystości 59

62 Dokumenty katyńskie z archiwów szwedzkich Władze szwedzkie przekazały Kongresowi Polaków w Szwecji partię dokumentów dotyczących Zbrodni Katyńskiej. Nastąpiło to na skutek wystąpienia tej największej w Szwecji organizacji Polaków do rządu Królestwa Szwecji o ujawnienie całości materiałów dotyczących tej sprawy. Wniosek organizacji spotkał się ze zrozumieniem i życzliwym przyjęciem ze strony premiera Szwecji Görana Perssona. Na jego to polecenie urzędnicy Archiwów Państwowych rozpoczęli w maju 2003 roku poszukiwania dokumentów. Przekazane następnie 82 strony dokumentów to, między innymi, pochodzące z archiwum szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych raporty ambasadorów szwedzkich w Moskwie, Berlinie, Londynie i Waszyngtonie, oraz korespondencja służbowa Attaché Wojskowych z Berlina i Moskwy z lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. Niektóre z nich noszą oznakowania tajne i ściśle tajne. Dokumenty te zostały w części przetłumaczone, opracowane i skatalogowane w Archiwum Polskiej Emigracji działającym przy Kongresie Polaków w Szwecji. Po wstępnych czynnościach zostały one przekazane do Instytutu Pamięci Narodowej w Polsce 17 listopada 2003 roku. Obecny przy przekazywaniu dokumentów Jego Ekscelencja Mats Staffansson, Ambasador Królestwa Szwecji w Polsce powiedział: Cieszę się, ze współpraca miedzy rządem szwedzkim a polskim IPN zaowocowała w taki sposób. W celu odszukania dokumentów katyńskich przeszukano ogromne zasoby szwedzkich archiwów. Zadowolenie z przekazania dokumentów katyńskich wyraziła dr Bożena Łojek przewodnicząca Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, także obecna na uroczystości. Do przekazanych dokumentów dołączono wielostronicowe opracowanie szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych zatytułowane Sprawa katyńska w szwedzkich archiwach, będące omówieniem stanowiska szwedzkiego przed laty i w dniu dzisiejszym. 60

63 KONGRES POLAKÓW W SZWECJI POLSKA KONGRESSEN I SVERIGE POLISH CONGRESS IN SWEDEN L.d: P-02 REGERINGSKANSLIET STOCKHOLM Na ręce Premiera Görana Perssona 13 kwietnia 2003 roku minęło 60 lat od momentu, gdy wojska niemieckie odkryły w Lesie Katyńskim, na zachód od Smoleńska, masowe groby tysięcy polskich oficerów, jeńców wojennych pomordowanych przez władze ZSRR wiosną 1940 roku. W nawiązaniu do tej rocznicy władze Królestwa Wielkiej Brytanii przekazały władzom polskim dotąd tajne dokumenty odnośnie tej zbrodni. Z materiałów tych wynika, że władze brytyjskie od początku znały prawdę, ale ze względów politycznych nie mogły jej ujawnić w swoim czasie. Podobnie Kongres USA przekazał władzom polskim obłożone dotychczas klauzulą tajności dokumenty ze śledztwa, jakie Kongres amerykański prowadził w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku w sprawie wyżej wspomnianego mordu. Mamy poważne powody przypuszczać, że zarówno w archiwach szwedzkiego MSZ (UD) jak i w archiwach wywiadu i kontrwywiadu szwedzkiego znajdują się materiały na ten sam temat. Wiemy z relacji nieżyjącego już ppłk. Witolda Szymaniaka, który był pracownikiem polskiego wywiadu i współpracował z kontrwywiadem szwedzkim, że szwedzcy dyplomaci, oraz korespondenci wojenni, którzy zetknęli się w swej pracy ze sprawą tego mordu, zdali swoje relacje pisemnie po powrocie do Szwecji. Ppłk Szymaniak twierdził, że niektóre z tych raportów czytał, ale nie mógł ich kopiować. Wiemy także, że szef wywiadu zagranicznego SS, generał Walter Schellenberg, który dostał w 1945 chwilowy azyl w Szwecji był przesłuchiwany przez kontrwywiad szwedzki m.in. także na temat zbrodni katyńskiej. W związku z tym Kongres Polaków w Szwecji zwraca się do władz szwedzkich z oficjalną prośbą o ujawnienie całości posiadanych materiałów w tej sprawie. Wyjaśnienie do końca wszystkich momentów dotyczących historii Europy może jedynie przyspieszyć i umocnić budowaną przez nas wspólnie przyszłość. Mats Staffansson, Ambasador Królestwa Szwecji w Polsce podczas uroczystości przekazania dokumentów do IPN. Za Kongres Polaków w Szwecji /-/ Michal Bieniasz - prezes /-/ Ludomir Garczynski-Gassowski - sekretarz Sztokholm, 16 kwietnia 2003 r. 11 listopada 2003 roku, uroczystość w Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie 61

64 Komitet Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych QUIZ QUIZ Komitet Wsparcia Inicjatyw Społecznych i Charytatywnych w Polsce o nazwie QUIZ istnieje i działa przy Kongresie Polaków w Szwecji od kwietnia 1991 roku. Jego celem jest niesienie pomocy potrzebującym w Kraju. Pracujemy społecznie. Od samego początku QUIZ ma sobie za punkt honoru, by każdą zebraną w Szwecji koronę przekazać do Polski. Jest to możliwe dzięki zobowiązaniu się Kongresu Polaków w Szwecji do płacenia wydatków administracyjnych. Wszelka praca w QUIZie wykonywana jest społecznie z zadowoleniem tym większym, im więcej Rodaków nam ufa. Niektórzy z ofiarodawców wpłacają osobne kwoty na pokrycie kosztów administracji QUIZu - serdecznie dziękujemy - to wielka pomoc. Jesteśmy neutralni. Nie pytamy ani naszych podopiecznych, ani naszych darczyńców o poglądy polityczne czy wyznanie. Uważamy, że są to ich prywatne sprawy, mniemające nic wspólnego z naszą działalnością. Interesuje nas tylko, czy potrzeby, które pragniemy pomóc zaspokoić, są autentyczne i niemożliwe do rozwiązania w inny sposób. Na co zbieramy pieniądze? Zbiórki prowadzone obecnie: Stowarzyszenie Rodzin Katolickich Archidiecezji Przemyskiej oddział w Jarosławiu, prowadzące sieć świetlic dla dzieci ze środowisk patologicznych lub zagrożonych. Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja Nadziei w Dąbrowie Górniczej, i jego akcję Szukam Domu, promującą rodzicielstwo zastępcze. Rodzinny Dom Dziecka Haliny Szyffer wieś Bargły koło Częstochowy. Dotychczas przekazano także zebrane pieniądze na następujące cele: Zbiórka na wyposażenie Pawilonu Rehabilitacyjnego im. Anieli i Jarosława Pieniężnych w Olsztynie. Zbiórka dla Fundacji Pomocy Solidarności w Lodzi. Zbiórka na wózek akumulatorowy dla Kamila Lukasiewicza z Inowrocławia 62

65 Zbiórka na wózek akumulatorowy dla Grzesia Konieczki z Inowrocławia Zbiórka dla Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Choroba Alzheimera w Siedlcach Gwiazdka dla dzieci powodzian, zorganizowana przez Centrum Wypoczynkowo-Rekreacyjne Uśmiech Dziecka w Sosnówce, woj. jeleniogórskie Implanty dla Bereniki, zbiórka, dzięki której zebraliśmy SEK na koszt implantów potrzebnych dla zoperowania 14-letniej dziewczynki chorej na skoliozę Specjalna zbiórka dla poszkodowanych podczas powodzi w Polsce. Zbiórka na Fundusz im. Barbary Winiarskiej. Stowarzyszenie Medicinskt bistånd för Polen Każdą wpłatę potwierdzamy na naszych stronach internetowych i w biuletynie rozsyłanym do wszystkich ofiarodawców. TVP przez wiele lat z rzędu udostępniała swój czas antenowy prezentując Dzień QUIZu w Telewizji Polonia. Do dnia 1 kwietnia 2007 roku Komitet QUIZ zebrał i przekazał do Polski ponad koron szwedzkich. Jedna ze świetlic w Jarosławiu Halina Szyffer z dziećmi Szukam domu - akcja Stowarzyszenia Misja Nadziei Dzień Quizu w TV Polonia 63

66 Komitet Wschodni Polska Östkommittén W roku 1992 obradował w Krakowie pierwszy po II wojnie światowej Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy. Między innymi rezolucjami i apelami przyjął on także wniosek zgłoszony przez delegatów Kongresu Polaków w Szwecji: W związku z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, wszelkie siły i środki ośrodków niepodległościowych na Zachodzie winny być teraz skierowane na pomoc Polakom na Wschodzie. Kontynuując to zobowiązanie z inicjatywy Kongresu Polaków w Szwecji odbyła się w Tallinie w Estonii 9 października 1992 roku Pierwsza Konferencja Organizacji Polskich Regionu Morza Bałtyckiego. Gospodarzem był pełniący obowiązki Ambasadora RP w Tallinie Jan Kostrzak. Udział wzięli przedstawiciele organizacji z Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi, Rosji i Szwecji. Podpisano porozumienie, na mocy którego organizacje miały się informować o lokalnych problemach i wspólnie reagować na przejawy ograniczania swobód Polaków w poszczególnych krajach. Kongres Polaków w Szwecji zobowiązał się także do przekazywania innym organizacjom na Zachodzie informacji o sytuacji i potrzebach Polaków na Wschodzie. 64

67 W ramach podjętych zobowiązań Kongres Polaków w Szwecji przez dwa lata finansował wynajmowany przez Związek Polaków w Estonii lokal, do którego zakupiono meble i przewieziono książki - dar Zjednoczenia Polskiego w Jönköpingu - stwarzając tym samym bibliotekę polską dla rodaków w Estonii. Od roku 1994 do 2001 w Szwecji redagowany i drukowany był z nadsyłanych z Estonii materiałów miesięcznik Nasza Polonia, który następnie wysyłany był za darmo do wszystkich Polaków w Estonii, którzy sobie tego życzyli. Cała akcja finansowana była ze środków prywatnych w Kongresie Polaków w Szwecji. Gazeta ta posiadała też jako jedna z pierwszych na Wschodzie własne strony internetowe. W dniach listopada 2001 roku odbyło się w Wilnie spotkanie przedstawicieli redakcji trzech polskich czasopism wydawanych w Republikach Bałtyckich - tygodnika Nasza Gazeta (Litwa) oraz miesięczników Nasza Polonia (Estonia) i Łatgalia (Łotwa). Zawarto porozumienie, w wyniku którego postanowiono wydawać wspólnie pismo o nazwie Nasz Czas. Jest to periodyk o charakterze społecznym, Konferencja w Tallinie Tallinn, 11 listopada 1994, Zofia Tiits prezes ZPE i przedstawiciel Kongresu Polaków w Szwecji. 65

68 Gwiazdka w Tallinie z Mikołajem ze Szwecji. Kurs instruktorski dla harcerzy z Estonii, mający między innymi za zadanie integrację Polaków w tym regionie. Jest on jednocześnie źródłem informacji o polskich mniejszościach narodowych w Krajach Bałtyckich. Od roku 2006 w Naszym Czasie jest również strona informująca o Szwecji. Komitet Wschodni - Polska Östkommittén powstał 11 sierpnia 2000 r. w ramach Kongresu w celu koordynacji pomocy kierowanej na Wschód. Przez wiele lat prowadził Fundusz SOS dla Polaków na Wschodzie przekazując środki finansowe na wiele polskich inicjatyw m.in. Radio Lwów. Kongres Polaków w Szwecji zawsze priorytetował projekty skierowane do dzieci i młodzieży. Finansował przyjazd teatru marionetkowego z Polski do Tallina z przedstawieniem noworocznym dla dzieci. W sierpniu 2002 roku, u polskich harcerzy w Szwecji przebywała trójka młodzieży z Estonii. Przyjechali na zaproszenie Kongresu Polaków w Szwecji, który wspólnie ze Związkiem Polaków w Estonii opracował projekt reaktywowania Polskiego Harcerstwa w tym kraju. W Szwecji goście z Estonii przeszli kurs instruktorski, zapoznali się z podstawami wychowania i pracy z młodzieżą w duchu harcerskim. Polscy harcerze w Sztokholmie przekazali im maksimum wiadomości potrzebnych do tego, by mogli dalej sami organizować drużyny w Estonii. 66

69 MŁODZIEŻ MODA NA POLSKOŚĆ - Pod takim tytułem Kongres Polaków w Szwecji opracował tezy do projektu pracy wśród młodego pokolenia Polaków poza Polską. Dokument ten proponuje nowe podejście do tematu promocji polskości wśród młodzieży polskiego pochodzenia zamieszkałej poza granicami kraju. Głównym jego założeniem jest, że polskość wśród młodzieży nie może być promowana jako alternatywa, a jedynie jako wartość dodatkowa, ubogacająca, jako wyróżnik pozytywny wśród rówieśników w kraju zamieszkania. Tezą projektu jest także to, że tylko sama młodzież może być autorem i pomysłodawcą swoich działań. Można im jedynie stworzyć warunki do realizacji własnych pomysłów - warunki odpowiadające czasom obecnym, a więc dla nich atrakcyjne. Projekt Moda na Polskość wystartował pierwszym, pilotażowym spotkaniem młodzieży w Srebrnej Górze w Polsce na przełomie września i października 2005 roku. Wzięli w niej udział młodzi ludzie ze Szwecji, Finlandii i Estonii. Przeprowadzone w charakterze dużej swobody dla uczestników spotkanie wyzwoliło w młodzieży szczerość w kontaktach, poczucie przynależności do tej samej grupy i kreatywność. Spotkanie w pełni potwierdziło, że założenia nowej koncepcji propagowania i kultywowania polskości wśród młodego pokolenia dają wymierne efekty. Grupa nie miała problemów z integracją, a porównywalny poziom opanowania języka polskiego nieoczekiwanie stworzył nowy wspólny obszar do rozmów, dyskusji, a nawet współzawodnictwa. Program przeprowadzono przy pomocy Senatu RP oraz Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie. Spotkanie młodzieży z Estonii, Finlandii i Szwecji w Srebrnej Górze, wrzesień

70 Fundacja Kultury Polskiej w Szwecji Stiftelsen för Polsk Kultur i Sverige Dnia 8 lipca 2003 roku decyzją Prezydium Kongresu Polaków w Szwecji powołano Fundację Kultury Polskiej w Szwecji. Fundacja posiada osobowość prawną w rozumieniu prawa szwedzkiego i działa zgodnie z przepisami Ustawy o Fundacjach (1994:1220), prawa (1994:1221) oraz Rozporządzenia o Fundacjach (1995:1280). Zadaniem Fundacji jest wspieranie i inspirowanie aktywności kulturalnych w środowisku polskim w Szwecji. Za działania o szczególnym znaczeniu Fundacja uznaje projekty angażujące w ich realizację także środowiska szwedzkie. Obszarem zainteresowania jest szeroko pojęta kultura polska - także ta powstająca poza granicami kraju - jej dorobek oraz współczesne działania na tym polu, nie wyłączając poszukiwań nowatorskich i awangardowych. W ocenie projektów Fundacja korzysta z konsultacji specjalistów w poszczególnych dziedzinach kultury. Fundacja Kultury Polskiej w Szwecji nie ogranicza swej działalności jedynie do organizacji członkowskich Kongresu Polaków w Szwecji, a jest otwarta na inicjatywy także spoza tego środowiska, zarówno grupowe, jak i indywidualne. Głównym celem Fundacji jest promocja w Szwecji polskiego dziedzictwa kulturalnego i wspieranie powstawania nowych wartości w tej dziedzinie, ze szczególnym uwzględnieniem młodego pokolenia Polaków żyjących poza Ojczyzną. Niektóre zrealizowane projekty Konkurs na rysunek satyryczny dla rysowników polskich i szwedzkich Polska-Szwecja, jak postrzegamy się nawzajem Wykonawcą projektu był Kongres Polaków w Szwecji we współpracy z Instytutem Polskim w Sztokholmie. Celem konkursu było ukazanie obrazu Polski i Polaków widzianego oczami szwedzkich satyryków oraz niepozostających im dłużnymi rysowników polskich i ich widzenia Szwecji i Szwedów. 68

71 Wręczenie nagród miało miejsce podczas wernisażu wystawy pokonkursowej 27 września 2003 roku w Sztokholmie. Wystawa ta była inspiracją do założenia przez grupę polskich rysowników prasowych Szwedzkiego Związku Karykaturzystów o nazwie HumorKompaniet. Grupa organizuje doroczne konkursy i przeglądy, które w formie wystaw pokazane zostały m.in. na zamku w Uppsali, szeregu muzeów wojewódzkich, szwedzkim Riksdagu oraz Parlamencie Europejskim w Brukseli - więcej informacji na stronach internetowych oraz Wydanie książki Polska - diament w popiele Polski przekład książki Kjella Albina Abrahamsona pod tytułem Polen - diamant i aska. Tłumaczenie: Andrzej Niewinny Dobrowolski, Książka ukała się w ramach Roku Polskiego w Szwecji przy współudziale finansowym Konsulatu Generalnego RP w Sztokholmie. Sponsorowanie wystawy pt Labirynt w Galerii STUDIO w Warszawie Wystawa przedstawiająca działania artystyczne Marii Hellmin i Krzysztofa Jeglińskiego ze Sztokholmu. Była ona częścią projektu współpracy Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Krakowie i Wrocławiu oraz Konstfack (University College of Arts, Crafts and Design) w Sztokholmie. 69

72 Polski Ośrodek Kulturalny w Västerås Remont i przebudowa lokalu Związku Wolnych Polaków w Västerås przy Violstigen 4. Stworzenie w nim Polskiego Ośrodka Kulturalnego w Västerås Adaptacja pomieszczeń na sale wystawowe z możliwością organizowania koncertów, spotkań autorskich itp. Wydanie książki DONOS NA PO- LONIĘ, autor: Andrzej Niewinny Dobrowolski, wybór tekstów z lat Teksty zebrane w tej książce tyczą przede wszystkim nas, Polaków. Żyjących zarówno poza granicami Ojczyzny, jak i nad Wisłą, złączonych podobieństwem cech charakteru, obyczajów, upodobań. Strona internetowa projektu: 70

73 Kongres Polaków w Szwecji jako część wspólnoty polonijnej Kongres Polaków w Szwecji jest związkiem organizacji wywodzących się z nurtu niepodległościowego. Najstarsze z nich działają od roku W skład Kongresu wchodzi m.in. Rada Uchodźstwa Polskiego, także zrzeszająca organizacje lokalne, działająca od roku tendencje zjednoczeniowe istniały więc wśród organizacji niepodległościowych na terenie Szwecji już od dawna. Było to wymuszone bliskością Polski, a więc koniecznością intensywnych i efektywnych działań. Szeroko prowadzono pomoc dla rodzących się w kraju ruchów demokratycznych jak ROPCiO i KOR, a także KPN. Powstawanie w Szwecji od połowy lat 70-siątych z inspiracji placówek PRL-owskich w celu odciągnięcia ludzi i neutralizacji działań sieci organizacji tzw kulturalnych, zrzeszonych w CZOP (obecnie ZOP), polaryzowało postawy i jednoczyło ruch niepodległościowy. Dużą rolę odegrali tu Delegat Rządu RP na Uchodźstwie Wiesław Patek, przedstawiciel paryskiej Kultury Norbert Żaba oraz późniejszy wieloletni prezes Kongresu Roman Koba. Prowadzono szeroką działalność wydawniczą i edukacyjną. I Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy w Krakowie, 1992 Roman Koba, Jolanta Halkiewicz, Ludomir Garczyński- Gąssowski i Michał Bieniasz. Ramsau, 1993 Londyn 1993, zebranie założycielskie Europejskiej Rady Wspólnot Polonijnych 71

74 Londyn 1993, zebranie założycielskie Europejskiej Rady Wspólnot Polonijnych Londyn 1993, w rozmowie z Zygmuntem Szatkowskim Spotkanie z Lechem Wałęsą, Sztokholm 1995 Akcje wykraczające poza sprawy lokalne, takie jak zbiórka na Skarb Narodowy, pomoc dla PUNO (Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie), budowa londyńskiego POSKu, angażowały organizacje, stwarzały platformę kontaktów i współpracy z rodakami z innych krajów. Niektóre z organizacji, jak Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, czy Związek b. Żołnierzy AK należały już wcześniej do federacji o zasięgu światowym. Potrzeba skoordynowanej pomocy dla rodzących się w kraju ruchów demokratycznych, czy później dla podziemia po wprowadzeniu stanu wojennego, wymusiła niejako powstawanie ponadkrajowych płaszczyzn współpracy organizacji emigracyjnych. Kongres Polaków w Szwecji od samego początku brał udział w powstawaniu europejskich i światowych struktur polonijnych. Na pierwszym takim spotkaniu, które wypracowało koncepcję współpracy organizacji europejskich w roku 1993 w austriackim Ramsau byli obecni Roman Koba i Michał Bieniasz. Brali przedstawiciele Kongresu także udział w spotkaniu w październiku 1993 w Brukseli. Kongres był jedną z organizacji założycielskich Europejskiej Rady Wspólnot Polonijnych w grudniu 1993 w Londynie (przemianowanej obecnie na Europejską Unię Wspólnot Polonijnych). 72

75 Jest Kongres także organizacją założycielską Rady Koordynacyjnej Polonii Wolnego Świata - obecnie Rady Polonii Świata. Jego przedstawiciele brali udział w obu odbytych już w wolnej Polsce Zjazdów Polonii i Polaków z Zagranicy, w roku 1992 w Krakowie i 2001 w Pułtusku. Kongres Polaków w Szwecji jest zwolennikiem współpracy środowisk polskich na zasadzie szeroko rozumianej wymiany myśli, doświadczeń, pomocy i koordynacji działań - kontaktów poziomych, bez niepotrzebnego rozbudowywania struktur. W swym zaangażowaniu w sprawy innych wspólnot zasadę podmiotowości grupy, jej prawo do samodecydowania o sobie uważa za najważniejsze. W kontaktach z krajem Kongres wyznaje zasadę partnerstwa i za niedopuszczalną uważa jakąkolwiek ingerencję w samorządność organizacji tak na Zachodzie, jak i Wschodzie. Zgodnie z takimi założeniami Prezydium Kongresu Polaków w Szwecji wypracowuje własne oceny, a podejmowane działania są ich konsekwencją. Na przykład na Zebraniu Prezesów ERWP we Lwowie w 1999 roku przedstawiciele Kongresu nie podpisali listu dziękczynnego skierowanego do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki przez prezesów innych organizacji polonijnych zrzeszonych w tej organizacji. Bruksela, październik 1993 Pułtusk, wrzesień przedstawiciele Kongresu z delegatami ze Szwajcarii, Belgii i Ukrainy. Z Marianem Krzaklewskim, Sopot

76 Sopot 1997, Rada Polonii Świata z przedstawicielkami Polaków z Łotwy i Ukrainy Sopot 1997, Rada Polonii Świata. Jolanta Halkiewicz i Roman Koba - Kongres Polaków w Szwecji z min. Barbarą Tuge-Erecińską i delegatem Szwajcarii dr Jerzym Miodońskim. Sztokholm, wrzesień uczestnicy seminarium. Z inicjatywy Kongresu odbyła się w październiku 1992 roku w Estonii Pierwsza Konferencja Organizacji Polskich Regionu Morza Bałtyckiego. Utrzymywane są aktywne kontakty z Polakami w wielu krajach. Kongres Polaków w Szwecji był organizatorem w dniach września 2006 roku w Sztokholmie międzynarodowego seminarium na temat Prawa mniejszości etnicznych w Unii Europejskiej - standardy i rzeczywistość z udziałem prelegentów ze Szwecji, Polski, Finlandii, Litwy, Łotwy i Estonii. Wykłady dotyczyły obowiązujących przepisów i ich realizacji ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji polskich grup etnicznych w poszczególnych krajach. Spotkanie to, częściowo finansowane z dotacji unijnej wykazało, że na sytuację Polaków poza granicami w równej mierze wpływ ma polityka integracyjna kraju zamieszkania, co polityka polonijna Polski. 74

77 Wobec nowych wyzwań Kongres Polaków w Szwecji dziś jest federacją 28 organizacji terenowych. Praca w Kongresie, to przede wszystkim praca tych organizacji. Prezydium i Zarząd określają główne kierunki i koordynują dalsze działania - o ile to możliwe angażują w realizację projektów więcej niż jedno środowisko. Statut Kongresu Polaków w Szwecji określa cele i zadania organizacji członkowskich: Kontynuowanie związków z krajem rodzinnym na bazie szerokiego uczestnictwa w odbudowie i zachowaniu jego niepodległości. Kultywowanie związków z dorobkiem kulturalnym narodu i jego tradycjami. Praca nad utrzymaniem poczucia przynależności narodowej wśród młodego pokolenia wychowywanego poza krajem. Pogłębianie atmosfery koleżeńskości i samopomocy wśród członków. Dbałość o utrzymanie dobrego imienia Polski i Polaków w Szwecji. Te cele są wspólne dla wszystkich organizacji. Organizowane są więc obchody świąt narodowych, odczyty i prelekcje, koncerty i spotkania z interesującymi ludźmi. Prowadzone są kursy, biblioteki, koła zainteresowań. Tablica upamiętniająca pobyt w Göteborgu Tadeusza Kościuszki ufundowana przez członków Stowarzyszenia Polskiego. 75

78 Organizowane są imprezy o charakterze czysto towarzyskim. Wszystko to w celu wytworzenia poczucia przynależności do grupy. Sytuacja zmieniła się diametralnie po otwarciu granic z dniem wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Pojęcie emigracji zmieniło całkowicie swoją zawartość, zmieniły się więc także zadania organizacji jeśli chcą one nadal być animatorem życia polonijnego. Nie ma powodu przypuszczać, że inne prawa rządzą w społecznościach relatywnie niewielkich, jakimi są grupy polonijne niż w organizmach większych. Swego rodzaju skostniałość struktur polonijnych dotychczasowego modelu prowadzi między innymi do alienacji produktu, jakim jest w tym wypadku instytucja społeczna, czyli organizacja polonijna w swej tradycyjnej formie, a to w żadnym wypadku nie służy samoidentyfikacji z grupą nowoprzybyłych emigrantów ani młodzieży polonijnej. Zjawisko to zaobserwować można w większości krajów osiedlenia Polaków, a także szczególnie wyraźnie w działaniu struktur ponadkrajowych - kontynentalnych, nie mówiąc już o ogólnoświatowych. Za udane próby przełamania tej tendencji, zmierzającej nieuchronnie do zmarginalizowania znaczenia organizacji polonijnych, a tym samym zmniejszenia, czy w konsekwencji nawet odebrania im roli, 76

79 którą mogą spełniać, jest nowa dla Polonii koncepcja stowarzyszeń lansowana przez Kongres Polaków w Szwecji. Polega ona na wchodzeniu w struktury organizacyjne szwedzkie, lub - jeśli istnieje taka nisza - tworzenie związków i stowarzyszeń szwedzkich, w których Polacy będą mieli wpływ na kierunek działalności. Tego rodzaju strategia prowadzona jest z powodzeniem od lat przez przedstawicieli innych mniejszości w wielu krajach. Z punktu widzenia perspektywicznych interesów tak narodu, jak i państwa polskiego sprawą niezmiernej wagi jest zachowanie i kultywowanie świadomości przynależenia do grupy u jak największej ilości Polaków zamieszkałych w innych krajach. Jeśli w samointerpretacji jednostki będzie istniał element polskości, to działając w obcych strukturach więcej często można osiągnąć niż poprzez aktywność w organizacjach imigranckich. Będzie to także z korzyścią dla tradycyjnie zorganizowanych społeczności polonijnych. Organizacje Kongresu Polaków w Szwecji, rozumiejąc że jednym z najważniejszych zadań dnia dzisiejszego jest wyjść z propozycjami do młodzieży polskiego pochodzenia oraz coraz większej rzeszy nowoprzyjeżdżających rodaków, próbują także dostosować się do nowych warunków. Powstały we wrześniu 2005 roku Związek Pola- 77

80 Słowo Kongresu - wydanie jubileuszowe - kwiecień 2007 ków w Sztokholmie całą swą działalność kieruje w stronę tzw. nowej emigracji. Organizowane są kursy językowe i spotkania informacyjne dotyczące ustawodawstwa szwedzkiego, sytuacji i przepisów obowiązujących na rynku pracy, sytuacji mieszkaniowej. Prowadzone są konsultacje i pośrednictwo w kontaktach ze szwedzkimi związkami zawodowymi, pomoc w tłumaczeniu dokumentów, kontakty, a nawet interwencje w urzędach w drastycznych przypadkach socjalnych. Związek próbuje też zaoferować nowoprzyjeżdżającym interesujące formy zagospodarowania wolnego czasu. Podobną działalność prowadzą kongresowe organizacje w innych miastach np. w Göteborgu. Takie formy działalności stają się coraz częstsze i jest to jedyna droga do zachowania poczucia identyfikacji z grupą rosnącej stale części emigracji nieodczuwającej już w nowych, zmienionych warunkach potrzeby organizowania się w starych strukturach. Jest to także najlepsza droga do stworzenia Polonijnej Społeczności Obywatelskiej - jedynej alternatywy na jutro. 78

81 STRUKTURA KONGRESU POLAKÓW w SZWECJI - kwiecień 2007 TOW.PRZYJACIÓŁ FUNDACJI JANA PAWŁA II w MALMÖ TOW.PRZYJACIÓŁ FUNDACJI JANA PAWŁA II w SZTOKHOLMIE KOŁO PRZYJACIÓŁ FUNDACJI JANA PAWŁA II w GÖTEBORGU CHORUS POLONICUS GOTHOBURGENSIS TOW.PRZYJACIÓŁ FUNDACJI JANA PAWŁA II w LUND ZWIĄZEK POLONIA w NORRKÖPING ZJEDNOCZENIE POLSKIE w JÖNKÖPING ZWIĄZEK POLAKÓW w HELSINGBORG ZWIĄZEK WOLNYCH POLAKÓW w VÄSTERÅS ZWIĄZEK POLSKICH KATOLIKÓW w GÖTEBORGU STOWARZYSZENIE POLSKIE w GÖTEBORGU KOMITET WSCHODNI FUNDACJA KULTURY POLSKIEJ w SZWECJI POLSKI KOMITET POMOCY KOMITET POMOCY CHARYTATYWNEJ QUIZ STOWARZYSZENIE POLEK W SZWECJI ZWIĄZEK BYŁYCH WIĘŹNIÓW POLITYCZNYCH SZCZEP HARCERSKI TATRY RADA UCHODŹSTWA POLSKIEGO - OPON ARCHIWUM EMIGRACJI STOWARZYSZENIE STARSZYZNY HARCERSKIEJ STOWARZYSZENIE POLSKICH KOMBATANTÓW ZWIĄZEK POLAKÓW W SZTOKHOLMIE KOŁO BYŁYCH ŻOŁNIERZY AK SPK - KOŁO SZTOKHOLM SPK - KOŁO TERENOWE Organizacje tworzące Radę Uchodźstwa Polskiego TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ BIBLIOTEKI SPK - KOŁO VÄSTMANLAND SPK - KOŁO GÖTEBORG 79

82

83

84 Kongres Polaków w Szwecji jest związkiem organizacji wywodzących się z nurtu niepodległościowego. Najstarsze z nich działają od roku W skład Kongresu wchodzi m.in. Rada Uchodźstwa Polskiego, zrzeszająca organizacje w rejonie Sztokholmu, działająca od roku tendencje zjednoczeniowe istniały wśród organizacji niepodległościowych na terenie Szwecji od dawna. Było to wymuszone bliskością Polski, a więc koniecznością intensywnych i efektywnych działań... ISBN: