Kamienie Brodzińskiego na Pogórzu Wiśnickim problem zagrożenia karpackich skałek piaskowcowych działalnością wspinaczkową

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (1): 3 18, 2014 Kamienie Brodzińskiego na Pogórzu Wiśnickim problem zagrożenia karpackich skałek piaskowcowych działalnością wspinaczkową Brodziński Stones on the Wiśnicz Foothill a problem of Carpathian sandstone tors at risk from rock climbing ZOFIA ALEXANDROWICZ Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. Mickiewicza 33 alexandrowicz@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: skałki piaskowcowe, ochrona, zagrożenia, wspinaczka skałkowa, Karpaty zewnętrzne. Skałki piaskowcowe Kamienie Brodzińskiego wieńczące wzgórze Paprotna na Pogórzu Wiśnickim w pobliżu Lipnicy Murowanej, dzięki wykupieniu terenu, na którym występują przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, podlegają ochronie od 1938 roku. Nadana im wówczas nazwa wiąże się z pamięcią o Kazimierzu Brodzińskim ( ), poecie doby romantyzmu, pochodzącym z okolicy tej zabytkowej miejscowości. W 1962 roku omawiane skałki zostały uznane jako pomnik przyrody na podstawie Ustawy o ochronie przyrody z 1949 roku. Są one zbudowane z piaskowców należących do formacji piaskowców istebniańskich dolnych (górna kreda) i reprezentują osady fliszowe o typie fluksoturbidytów, powstałe w wyniku podmorskich spływów słabo skonsolidowanego materiału piaszczysto-żwirowego. Zmienność sedymentacji osadów tworzących wówczas rozległe stożki podmorskie wyraźnie odwzorowuje się w mikrorzeźbie powierzchni skałek. Inną ich charakterystyczną cechą są dzielące je rozwarte szczeliny, wzdłuż których następował rozpad masywu piaskowcowego i przemieszczenie grawitacyjne na stoku części jego fragmentów. Sprzyjającym okresem zainicjowania tych procesów był schyłek plejstocenu, w czasie stopniowego zanikania wieloletniej zmarzliny. Duże rozmiary i oryginalna morfologia form skałkowych oraz ich łatwa dostępność sprawiają, że są one atrakcyjne do zwiedzania, co zarazem naraża je na nieodwracalne zniszczenia. Chronione skałki piaskowcowe na Pogórzu Karpackim stały się bowiem obiektami wykorzystywanymi w działalności wspinaczkowej, ostatnio zwłaszcza w uprawianiu tzw. bulderingu, o czym świadczą dane przedstawione w niniejszym artykule. Szkodliwe oddziaływanie wspinaczki zostało potwierdzone wynikami przeprowadzonych badań, które stanowią główny argument wskazujący na konieczność wprowadzenia bezwzględnego zakazu nie tylko takich działań, ale także wszelkich innych (np. graffiti) powodujących niszczenie powierzchni skalnych. 3

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Wstęp Zgrupowanie skałek piaskowcowych o nazwie Kamienie Brodzińskiego znajduje się na Pogórzu Wiśnickim w obrębie Wiśnicko- -Lipnickiego Parku Krajobrazowego, należącego do Zespołu Parków Krajobrazowych Pogórza w województwie małopolskim (Korpak 2008). Park ten, utworzony rozporządzeniem Wojewody Tarnowskiego w 1997 roku, obejmuje powierzchnię ha. Obszar Pogórza Wiśnickiego o typowym mozaikowym rolniczo- -łąkowo-leśnym krajobrazie z charakterystycznymi wydłużonymi grzbietami, wznoszącymi się ponad rozdzielającymi je obniżeniami, najwyżej do wysokości około 660 m n.p.m., słynie z zabytkowych miejscowości Nowy Wiśnicz i Lipnica Murowana. Ta ostatnia, znajdująca się w pobliżu Kamieni Brodzińskiego, jest małą miejscowością o lokacji nadanej w XIV wieku przez Władysława Łokietka. Jej wielowiekowa historia utrwaliła się w architekturze rynku i kościołów. Kościół św. Leonarda w Lipnicy Murowanej jest od 2003 roku wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO jako jeden z kilku na szlaku średniowiecznych kościołów drewnianych kultury rzymskokatolickiej w południowej Polsce. Lipnica Murowana słynie także z ludowej tradycji corocznego konkursu palm wielkanocnych. W budowie geologicznej Pogórza Wiśnickiego utworem wyraźnie odwzorowującym się w rzeźbie terenu są warstwy istebniańskie dolne serii śląskiej, osiągające tu miąższość około 1000 m. Warstwy te o wieku górnokredowym charakteryzują się dużym udziałem kompleksów gruboziarnistych i zlepieńcowatych piaskowców (Skoczylas-Ciszewska, Burtan 1954). Odsłaniają się one w licznych, na ogół już nieczynnych kamieniołomach, a także lokalnie są eksponowane w formie naturalnych, skałkowych wychodni w obrębie kulminacji wzgórz (Peszat 1976, Alexandrowicz 1978). Pośród lasów Pogórza Wiśnickiego na terenie powiatu bocheńskiego występują cztery stanowiska skałek piaskowcowych objętych ochroną. Są to (ryc. 1): rezerwat przyrody Kamień Grzyb na wzgórzu Bukowiec koło Leksandrowej (1,82 ha) i pomnik przyrody Skałki Chronowskie ( Skamieniała Zagroda ) na Kobylej Górze w gminie Nowy Wiśnicz oraz dwa pomniki przyrody w gminie Lipnica Murowana: Kamienie Brodzińskiego na Ryc. 1. Skałki piaskowcowe w Wiśnicko-Lipnickim Parku Krajobrazowym i jego bliskim otoczeniu: a granice parku krajobrazowego; b skałki chronione: 1 rezerwat przyrody Kamień Grzyb, 2 pomnik przyrody Skałki Chronowskie, 3 pomnik przyrody Kamienie Brodzińskiego, 4 pomnik przyrody Gościniec; c skałki proponowane do ochrony: 5 Stół Poety, 6 Łątki; d szlaki turystyczne, e miejscowości Fig. 1. Sandstone tors in the Wiśnicz-Lipnica Landscape Park and their vicinity: a borders of the landscape park; b protected tors: 1 nature reserve; 2 4 nature monuments; c tors proposed for protec on (no. 5 and 6); d tourist trails; e villages. All names of rocky forms explained in Polish 4

3 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego wzgórzu Paprotna i Gościniec pod szczytem Duchowej Góry. Ponadto godny uwagi jest grzbiet wzgórza nad rzeką Uszwicą ze skałką o proponowanej nazwie Stół Poety, na którym według ludowego przekazu Kazimierz Brodziński zapisywał swoje młodzieńcze wiersze (ryc. 1, stanowisko 5). W przedłużeniu wzgórza Paprotna ku zachodowi, w okolicy Łąkty Górnej, tuż poza granicami parku krajobrazowego, występuje również zasługujący na ochronę rząd grzbietowych skałek o proponowanej nazwie Łątki (ryc. 1, stanowisko 6). Z wymienionych obiektów, Kamienie Brodzińskiego tworzą najbardziej oryginalne skupienie kilku dużych skałek pośród lasu sosnowego z domieszką brzozy i dębu. Znajduje się ono na pograniczu miejscowości: Muchówka, Lipnica Górna i Rajbrot ( N i E) toteż jego lokalizacja jest różnie podawana w literaturze. Skałki piaskowcowe występujące na Pogórzu Karpackim, zwłaszcza w pobliżu osiedli, były dawniej miejscem pozyskiwania kamienia do celów budowlanych, o czym świadczą liczne wyrobiska poeksploatacyjne różnych rozmiarów (Alexandrowicz 2009). Ślady takiej działalności są widoczne także w najbliższym otoczeniu Kamieni Brodzińskiego, być może doprowadziła tu nawet ona do likwidacji kilku skałek. Przypadki zniszczenia i zagrożeń form skalnych niewątpliwie zadecydowały o podjęciu w okresie międzywojennym usilnych starań zmierzających do objęcia ich ochroną. Główną przeszkodą w tych staraniach była prywatna własność terenów występowania skałek i wówczas jedynie darowizny lub wykupienie gruntów umożliwiały ich ochronę. W 1937 roku Polskie Towarzystwo Tatrzańskie zakupiło tereny o łącznej powierzchni 0,1160 ha, z występującymi na nich największymi formami skałkowymi wraz z otaczającym je lasem na wzgórzu Paprotna (Goetel 1937). Rok później odbyło się uroczyste otwarcie nieformalnego rezerwatu z udziałem około 500 osób i w obecności prof. Walerego Goetla prezesa PTT oraz Piotra Galasa nauczyciela bocheńskiego gimnazjum, inicjatora ochrony znajdujących się tu skałek (Milewski 1938). Skałkom nadano nazwę Kamienie Brodzińskiego dla uczczenia pamięci Kazimierza Brodzińskiego ( ) poety, publicysty, tłumacza literatury i patrioty, który w pobliskiej okolicy urodził się i spędził lata młodzieńcze, a przyroda i folklor tej ziemi były dla niego nieustannym wspomnieniem i twórczym natchnieniem. Kazimierz Brodziński od 1884 roku jest patronem obecnego I Liceum Ogólnokształcącego w Tarnowie, którego był absolwentem. Początek działalności szkoły przypada na 1559 rok (fundacja J.A. Tarnowskiego). Przed budynkiem liceum postawiono pomnik poety. Początkowo opiekę nad rezerwatem przejęło Koło PTT w Bochni z zamiarem rozszerzenia ochrony na pozostałe skałki wraz z lasem na wzgórzu Paprotna (Milewski 1938). Po wojnie Kamienie Brodzińskiego przeszły pod zarząd Polskiego Towarzystwa Turystyczno- -Krajoznawczego, a rocznica dwudziestolecia ich ochrony mogła stać się okazją do realizacji starań o nadanie im statutu rezerwatu przyrody w oparciu o istniejącą już Ustawę ochrony przyrody z 1949 roku (Dudziak 1958). Ostatecznie w 1962 roku grupa skałek wykupiona przez PTT Decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie została uznana za pomnik przyrody. W latach późniejszych podjęto kolejne starania zmierzające, niestety bez powodzenia, do rozszerzenia ochrony w formie rezerwatu przyrody. Obecnie skałki są miejscem intensywnego ruchu turystycznego i sportu wspinaczkowego. W pobliżu nich, przy szosie prowadzącej z Muchówki do Lipnicy Murowanej, znajduje się parking, hotel oraz gospoda Pod Kamieniem (ryc. 2). Zagrożenie niezwykłych walorów przyrodniczych form skałkowych skłania do ponownego rozważenia dawnej koncepcji ich ochrony w formie rezerwatu przyrody, obejmującego cały obszar ich występowania wraz z lasem. Wykupiony niegdyś społecznymi staraniami i funduszami obszar występowania skałek piaskowcowych i nadanie im imienia wybitnego poety stanowią szczególną motywację historyczną i moralno-etyczną do ich skutecznego zabezpieczenia przed różnymi skutkami dewastacji. 5

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Charakterystyka skałek piaskowcowych Kamienie Brodzińskiego, mimo że są zgrupowaniem stosunkowo nielicznych skałek, należą do najbardziej atrakcyjnych skałkowych form piaskowcowych na Pogórzu Karpackim z uwagi na ich duże rozmiary, oryginalne kształty i bogatą mikrorzeźbę oraz łatwą dostępność (ryc. 2 i 3). Wykupione przez PTT dwie największe skałki, z których jedna składa się z trzech części rozdzielonych poszerzonymi szczelinami, wraz z licznymi progami i płytami skalnymi wieńczą południowo-zachodnie podszczytowe stoki południowej najwyższej kulminacji wzgórza Paprotna (437,7 m n.p.m.). W obrębie wschodniego stoku wzgórza, już poza szlakiem turystycznym i ścieżką przyrodniczo-turystyczną, znajdują się jeszcze dwie mniejsze, mało znane formy, które należy włączyć w obręb istniejącego pomnika przyrody (ryc. 2, 3). Poszczególne skałki są różnie nazywane toteż dla trzech z nich przyjęto nowe nazwy nawiązujące do ich charakterystycznego kształtu, zaproponowane przez autorkę w niniejszym opracowaniu. W pasie wychodni skalnych na Paprotnej występują następujące duże formy skałkowe (ryc. 3): 1. Skałka Okręt (nazwa zaproponowana) jest najdalej wysunięta ku zachodowi i ma kształt wydłużony na około 20 m. Rozdziela ją szeroka (3 m), rozwarta szczelina podłużna, umożliwiająca dokonywanie obserwacji ścian z obu stron. Zachodnia część skałki osiąga sze- Ryc. 2. Wzgórze Paprotna: a skałki Kamienie Brodzińskiego, b szlak turystyczny, c ścieżka przyrodniczo-turystyczna, d gospoda Pod Kamieniem i hotel, e parking Fig. 2. The Paprotna hill: a Brodziński Stones, b the tourist trail, c the nature path, d roadhouse Pod Kamieniem (Under Stone), e parking Ryc. 3. Rozmieszczenie skałek w ich naturalnych zarysach na wzgórzu Paprotna: a skałki (1 Okręt, 2 Wielki Kamień, 3 Górna Ambona Stokowa, 4 Dolna Ambona Stokowa); b szlak turystyczny, c ścieżka przyrodniczo-turystyczna Fig. 3. Distribu on of the tors in their original outlines on the Paprotna hill: a tors (all names of rocky forms explained in Polish), b the tourist trail, c the nature path 6

5 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego Ryc. 4. Skałka Okręt (widok od strony SE). Bogata rzeźba skałki odwzorowuje zróżnicowanie litologii i struktur sedymentacyjnych piaskowców istebniańskich dolnych ( r.; fot. Z. Alexandrowicz) Fig. 4. Rock Okręt (Ship) (view from SE). The rich relief of the tor reflects the differen a on of lithology and sedimentary structures of the Lower Istebna Sandstones (11 June, 2013; photo by Z. Alexandrowicz) Ryc. 5. Fragment skałki Okręt z oknem rozwiniętym w obrębie szczeliny (widok od strony SE). Górną powierzchnię skałki pokrywają wietrzeniowe struktury komórkowe typu honeycomb (plaster miodu). W obrębie dolnej części skałki widoczne są różne rodzaje warstwowania piaskowca wyeksponowane dzięki selektywnemu wietrzeniu ( r.; fot. W.P. Alexandrowicz) Fig. 5. Fragment of the rock Okręt with a window developed within the fissure (view from SE). The honeycomb type of cavernous weathering covers the upper wall of the rock while the lower part, with different bedding of sandstones, is well exposed by selec ve weathering (11 June, 2013; photo by W.P. Alexandrowicz) 7

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 rokość 8 m i wysokość 11 m i jest ograniczona przemodelowanymi wietrzeniem płaszczyznami ciosowymi. Część wschodnią skałki, przylegającą do korytarza, dzieli poprzeczna szczelina, która ku dołowi rozszerza się w kształcie okna. Po obu jego stronach występujące tu formy skałkowe mają postać grzybów o długości 14 m i 5 m, szerokości odpowiednio 8 m i 4 m oraz wysokości 8 m i 6,5 m. Widok od strony wschodniej tej części kojarzy się z kształtem dawnego okrętu typu koga (ryc. 4). W profilu grzybów skalnych rozdzielonych korytarzami wyróżniają się dwa kompleksy piaskowców. Dolny składa się z płyt o przebiegu nieregularnym, odwzorowującym różne typy warstwowania piaskowca, rozdzielone fugami i łańcuchowo ciągnącymi się jamistymi strukturami. Ten kompleks jest nakryty grubą, odporną ławicą zwartego piaskowca. W całości omawiana skałka odznacza się niezwykle zróżnicowanym kształtem i mikrorzeźbą powierzchni ścian (ryc. 4, 5). Niewątpliwie jest to jedna z najbardziej oryginalnych skałkowych form piaskowcowych w polskich Karpatach, która niestety stanowi częsty obiekt wspinaczki. 2. Wielki Kamień (Duży Kamień) ma kształt rozległej baszty o obwodzie około 55 m i wysokości 6 10 m (ryc. 6). Wznosi się ona ponad skalną platformą o powierzchni około 120 m², obramowaną progami wysokości 1 3 m. Skałka znajduje się tuż powyżej poprzednio opisanej formy. W jej dolnej części widoczne są grube ławice piaskowca, stanowiące kontynuację górnego kompleksu skałki Okręt. Pokrywa je kolejna gruba ławica, na powierzchni której, dzięki selektywnemu wietrzeniu zostały wyekspono- Ryc. 6. Wielki Kamień (widok od strony E) odznacza się bogatym zespołem sedymentacyjnych struktur grubych ławic piaskowców o typie fluksoturbidytów ( r.; fot. Z. Alexandrowicz) Fig. 6. Wielki Kamień (The Big Stone; view from E) characterized by thick sandstone beds with a rich set of fluxoturbidite sedimentary structures (11 June, 2013; photo by Z. Alexandrowicz) 8

7 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego wane różne typy warstwowania. Niestety zacienienie skałki, postępujące w wyniku obrastania drzewami, sprzyja zasiedlaniu jej powierzchni przez porosty i mchy, które coraz bardziej maskują wyrazistość sedymentacyjnych struktur. Na starych fotografiach są one dobrze widoczne, zwłaszcza typowy przykład wielkoskalowego przekątnego warstwowania górnej ławicy piaskowca. 3. Górna Ambona Stokowa (nazwa zaproponowana) znajduje się około 100 m na południowy wschód od Wielkiego Kamienia (ryc. 7). Jest ona rozdzielona na dwie części korytarzem o szerokości do 1,5 m, wzdłuż którego część wschodnia ambony jest przemieszczona grawitacyjnie w dół stoku o nachyleniu około 20. W całości skałka ma długość około 10 m, wysokość 5 7 m, a jej szerokość nie prze- kracza 8 m. Zmienność uziarnienia piaskowców wyraźnie uzewnętrznia się na ścianach skałki w postaci zespołów poziomych warstw rozgraniczonych fugami lub łańcuchowo ciągnącymi się strukturami komórkowymi. 4. Dolna Ambona Stokowa (nazwa zaproponowana) znajduje się około 25 poniżej górnej ambony i w porównaniu do niej ma podobne rozmiary i kształt. Rozdziela ją również o tym samym kierunku rozwarta szczelina szerokości 1 1,5 m, wzdłuż której wschodnia część skałki jest osunięta na stoku. Eksponowaną ścianę tego fragmentu skałki miejscami pokrywaj różnej wielkości jamiste struktury rozwinięte głównie w postaci arkad ciągnących się łańcuchowo wzdłuż warstwowania piaskowca. Powierzchnia skałki jest obecnie intensywnie zasiedlana przez mchy i porosty. Ryc. 7. Górna Ambona Stokowa rozdzielona rozwartą szczeliną. Poziome warstwowanie grubej ławicy piaskowca zaznaczają fugi powstałe wzdłuż granic zmian uziarnienia piaskowca ( r.; fot. Z. Alexandrowicz) Fig. 7. The rocky form separated by an open fissure. Horizontal bedding of thick sandstone beds is marked by concavi es which reflect changes in graining (12 June, 2013; photo by Z. Alexandrowicz) 9

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 W otoczeniu wymienionych czterech form skalnych znajdują się liczne, płaskie wychodnie i progi. Często występują one w obrębie dawnych wyrobisk eksploatacyjnych. Miejscami w ich otoczeniu napotkać można luźny materiał piaszczysty świadczący o zróżnicowanej cementacji piaskowca. Charakterystyczną cechą kształtu wyróżnionych skałek jest obecność szczelin w ich obrębie, które powstały w wyniku grawitacyjnych procesów inicjowanych wzdłuż spękań ciosowych. Rozwieranie i poszerzanie szczelin oraz rozstępowanie się wyodrębnionych nimi skalnych pakietów mogło następować zwłaszcza w czasie stopniowego zanikania wieloletniej zmarzliny u schyłku ostatniego zlodowacenia w plejstocenie. Dalsza ich transformacja polegała na niszczeniu przez procesy denudacyjne wychodni słabo spojonych piaskowców oraz selektywnym eksponowaniu części bardziej odpornych, które miejscami zachowały się jako skałki. Grube ławice piaskowców, z których są zbudowane Kamienie Brodzińskiego, zapadają ku południowemu wschodowi lub południowi pod kątami Zmienność nachylenia ławic w obrębie poszczególnych skałek oraz dzielące je korytarze uformowane wzdłuż wtórnie rozszerzonych szczelin wskazują na grawitacyjny rozpad pierwotnie jednolitego i zwartego masywu skalnego, następujący wzdłuż szczelin w efekcie oddziaływania ruchów masowych. Przemieszczania grawitacyjne nie miały jednak charakteru osuwiskowego polegającego na odspajaniu się pakietów od podłoża i ich przemieszczaniu po stokach na relatywnie znaczne odległości. Główną rolę odgrywały tu natomiast procesy osiadania wyodrębnionych form skalnych i ich rozpadu wzdłuż spękań w efekcie tzw. rozsuwania (rozsypu) bocznego (Dikau i in. 1996). W ukształtowaniu charakteryzowanej grupy skałek piaskowcowych, pomimo znacznego przemodelowania przez procesy wietrzenia, można obserwować wyraźną zależność orientacji ich ścian od układu płaszczyzn spękań ciosowych. Zaznacza się to szczególnie wyraźnie w przebiegu ścian w obrębie rozwartych szczelin. Wszystkie skałki występujące na Pogórzu Wiśnickim znajdują się w strefie rozprzestrzenienia piaskowców i zlepieńców należących do warstw istebniańskich dolnych jednostki śląskiej. Skałki te są zbudowane z nietypowych osadów fliszowych zwanych fluksoturbidytami (Alexandrowicz 1978). Są to utwory, które powstały w wyniku gęstościowych spływów podmorskich materiału piaszczysto-żwirowego po skłonach głębokomorskiego basenu sedymentacyjnego (Unrug 1963). Przemieszczany grawitacyjnie, słabo skonsolidowany rumoszowy materiał skalny, gromadził się na dnie tworząc rozległe stożki podmorskie. Ich charakterystycznymi cechami, które dziś obserwować można w odsłonięciach naturalnych i sztucznych (w kamieniołomach), są kompleksy grubych ławic składających się ze źle wysortowanych piaskowców, piaskowców zlepieńcowatych i zlepieńców. Ławice mają zmienną grubość i liczne ślady rozmyć erozyjnych. Uziarnienie utworów jest nieuporządkowane, a ich warstwowania frakcjonalne są niekompletne, przerywane, niekiedy wielokrotnie powtarzające się, a także odwrócone w sekwencji. Bardziej rozprzestrzenione w Karpatach fliszowych osady turbidytowe, powstałe w wyniku sedymentacji osadów z prądów zawiesinowych podmorskich, w porównaniu do fluksoturbidytów, charakteryzują się uporządkowanym następstwem frakcjonalnego warstwowania (tzw. sekwencje Boumy). W poszczególnych ławicach frakcje osadu piaszczystego zmniejszają się ku górze aż po materiał mułkowy i ilasty. Takie pełne zestawy warstwowania, obejmujące na przemian piaskowce i łupki ilaste, tylko wyjątkowo zdarzają się pośród osadów fluksoturbidytowych. Kompleksy gruboławicowych piaskowców istebniańskich budujących wzgórze Paprotna, stosunkowo rzadko spękane i bardziej odporne na denudację od skał otoczenia, stwarzały korzystne warunki do ukształtowania się skałek. W rezultacie powstały duże formy skalne o szerokim spektrum zróżnicowania struktur sedymentacyjnych typowych dla fluksoturbidytów (Unrug 1963; Alexandrowicz 1978; Golonka 10

9 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego i in. 2008). Bogactwo tych struktur oraz zróżnicowana litologia utworów, a zwłaszcza nierównomierne rozmieszczenie ich spoiwa, miały zasadniczy wpływ na przebieg selektywnego wietrzenia doprowadzającego do wykształcenia urozmaiconej rzeźby skałek. Piaskowce są skałami porowatymi o różnej odporności składników mineralnych na procesy wietrzenia fizycznego i zdolności rozkładu chemicznego pod wpływem przesiąkających wód opadowych (descensyjnych) i podciąganych z podłoża wód gruntowych (ascensyjnych). Skałki na Pogórzu Karpackim mają wyjątkowe znaczenie w porównaniu do form występujących w innych obszarach Karpat fliszowych (Klimaszewski 1932; Świdziński 1933; Koszarski 1962; Alexandrowicz 1970, 1978, 1987). Odznaczają się one bowiem szczególnie oryginalnymi kształtami i bogatą mikrorzeźbą powierzchni ścian, które wyraźnie odwzorowują charakterystyczne cechy formacji piaskowcowych. Zróżnicowanie mikrorzeźby uzewnętrznia równocześnie etapy rozwoju poszczególnych form wietrzeniowych, świadczące o naturalnej ciągłości dokonującej się transformacji rzeźby ścian skalnych. Wymienione cechy nadają skałkom, jako nieczęsto spotykanym elementom rzeźby i krajobrazu Karpat, znaczenie szczególne w zakresie celów ich ochrony oraz odpowiedniego wykorzystania w edukacji i geoturystyce (Alexandrowicz 2008). Skałki piaskowcowe są naturalnym środowiskiem dla rozwoju niektórych rzadkich gatunków porostów i mchów. Jest to ważny argument uzasadniający ochronę powierzchni skalnych, poprzez zapobieganie ich niszczeniu, któremu sprzyja nadmierne zacienianie przez sukcesję drzew i krzewów. Badania lichenologiczne wykonane niegdyś do dokumentacji przyrodniczej projektowanego rezerwatu Kamienie Brodzińskiego, wykazały obecność 39 naskalnych (epilitycznych) gatunków porostów (Śliwa i in. 2001). Stwierdzone były one głównie w obrębie skałek Wielkiego Kamienia i Okrętu na ścianach o różnej ekspozycji i stopniu nasłonecznienia lub zacienienia. Zarejestrowano tu kilka stosunkowo rzadkich gatunków, a na szczególną uwagę zasługuje kruszownica szorstka Umbilicaria hirsuta rosnąca na nasłonecznionych powierzchniach szczytowych skałek oraz kruszownica strojna U. deusta zajmująca zarówno odsłonięte, jak i cieniste pionowe ściany. Stosunkowo najobfitsze płaty mchów występują na powierzchniach stokowych ambon, w miejscach trwale zacienionych. Zagrożenie skałek sportem wspinaczkowym Obserwacje przeprowadzone w grupie skałek piaskowcowych Kamienie Brodzińskiego oraz wnioski dotyczące przyczyn niszczenia ich powierzchni skłaniają do oceny skutków i skali zagrożeń, także względem innych obszarów występowania tego rodzaju chronionych obiektów w Karpatach. Głównym celem ochrony form skalnych jako zabytków przeszłości geologicznej jest zapewnienie ich dalszego trwania w warunkach oddziaływania współczesnych procesów rzeźbotwórczych. Zagrożeniem dla naturalnego przebiegu ewolucji skałek jest ich wykorzystywanie niezgodne z celami naukowymi i edukacyjnymi, dla których są one przede wszystkim obejmowane ochroną. Inne sposoby użytkowania obszarów i obiektów skałkowych mogą prowadzić z czasem do nieodwracalnych zniszczeń i degradacji podstawowych wartości obiektów chronionych, a w praktyce rzekomo chronionych. Takie zagrożenia stwarza zwłaszcza nadmierny i niekontrolowany ruch turystyczny przy równoczesnym braku odpowiedniego zagospodarowania i uprzystępnienia dydaktycznego oraz wspinaczka skałkowa coraz bardziej rozpowszechniająca się w ostatnich czasach. Omawiane obiekty są atrakcyjne turystycznie i zwyczajowo cel ich zwiedzania wiąże się z doznawaniem wrażeń estetycznych, uwarunkowanych niezwykłą scenerią skałkowego krajobrazu. Te cechy form skałkowych doskonale nadają się do wykorzystania w edukacyjnym uprzystępnieniu i wykorzystaniu tras zwiedzania skałek, aby w dogodny sposób objaśnić ich genezę i rzeźbę na tle budo- 11

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Ryc. 8. Ściany chronionych skałek Kamieni Brodzińskiego są atrakcyjnymi miejscami wspinaczki określanej bulderingiem. Struktury wietrzenia są często wykorzystywane podczas wspinaczki, co powoduje ich niszczenie ( r.; fot. W.P. Alexandrowicz) Fig. 8. Walls of protected tors of Brodziński Stones are a rac ve for climbing such as bouldering. Weathering structures are frequently used and damaged during this kind of climbing (12 June, 2013; photo by W.P. Alexandrowicz) wy geologicznej obszaru. Dobrych przykładów edukacyjnego uprzystępnienia w terenie takich obiektów jest niewiele, nawet tych leżących bezpośrednio przy uczęszczanych szlakach turystycznych. Kamienie Brodzińskiego znajdują się przy szlaku turystycznym znaczonym kolorem niebieskim (ryc. 2, 3). Przez obszar skałek przebiega ścieżka przyrodniczo-turystyczna określana także jako spacerowo-przyrodnicza. Z opisu zamieszczonego na mapie Wiśnicko- -Lipnickiego Parku Krajobrazowego wynika, że tematyka tej ścieżki o długości około 1 km obejmuje przystanki objaśniające zbiorowiska leśne, gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych oraz twórczość Kazimierza Brodzińskiego (Korpak 2008). Tylko jeden z przystanków odnosi się do skałek, a zamieszczona tu niegdyś tablica informacyjna została już całkowicie zniszczona (Golonka i in. 2008). Przejawami dewastacji znajdujących się tu skałek są utrwalone na ich ścianach napisy, rysunki, kolorowe graffiti, ścieżki wspinaczkowe i towarzyszące im uszkodzenia będące efektem odłupywania fragmentów skały (ryc. 6, 8, 9). W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat skałki piaskowcowe występujące w Beskidach i na ich pogórzach stały się obiektami uprawiania wspinaczki, propagowanej w specjalistycznych przewodnikach, a także w czasopismach o tematyce górskiej. W Karpatach fliszowych znanych jest 57 miejsc wspinaczkowych (Jodłowski 2011). W ich obrębie znajdują się niemal wszystkie 12

11 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego Ryc. 9. Drogi wspinaczki na skałkach Kamieni Brodzińskiego wyznaczają utrwalone, białe ślady magnezji lub farby olejnej. W miejscach wspinaczki są widoczne liczne uszkodzenia ochronnej kory wietrzeniowej skały ( r.; fot. W.P. Alexandrowicz) Fig. 9. Climbing routes on Brodziński Stones are marked by consolidated traces of white magnesium or oil paint. Numerous types of damage to weathering crust, which protects the relief of tors, are visible on the climbing walls (12 June, 2013; photo by W.P. Alexandrowicz) chronione dotychczas skałki piaskowcowe. Zajmująca się wspinaczką skalną organizacja o zaborczej nazwie Inicjatywa Środowisk Wspinaczkowych NASZE SKAŁY, wspierana przez Polski Związek Alpinizmu, dąży do zalegalizowania swojej działalności w obszarach chronionych prawem państwowym, służącym przecież ogółowi społeczeństwa, a nie określonej grupie osób. Na chronionych skałkach piaskowcowych uprawiane są bezprawnie różne rodzaje wspinaczek z użyciem urządzeń i środków wspomagających, a najbardziej propagowany obecnie jest tzw. buldering (z ang. bouldering od boulder głaz).tego rodzaju wspinaczka polega na pokonywaniu ścian skałki drogami zwanymi bulderami, od jej podstawy do wysokości kilku metrów bez użycia sprzętu asekuracyjnego, ale z zastosowaniem białej magnezji (hydroksywęglan magnezu uwodniony zasadowy węglan magnezu), a niekiedy wykuwania w skale stopni. Rejony skałkowe są klasyfikowane przez ich użytkowników według skali trudności i rodzaju wspinaczki oraz liczby dróg wyjściowych 13

12 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 i częstotliwości ich pokonywania. Najwięcej dróg wspinaczkowych znajduje się w najbardziej wartościowych skalnych rezerwatach Prządki im. Prof. Henryka Świdzińskiego koło Krosna i Skamieniałe Miasto w Ciężkowicach (Jodłowski 2011). W pierwszym uprawia się wspinaczkę sportową (przy użyciu stałych punktów asekuracyjnych) i buldering, w drugim buldering i wspinaczkę tradycyjną (zakładanie punktów asekuracyjnych w trakcie wspinania). Każdy z tych obszarów ma ponad 200 dróg wspinaczkowych (kategoria 5 najwyższa). W innych rejonach skałkowych Karpat fliszowych liczba dróg wspinaczkowych, w tym przeważnie bulderów, wynosi na ogół do 50 (kategoria 1 i 2), a są one wytyczone na ścianach pojedynczych skałek lub ich małych grup. Stopień wykorzystywania tych dróg jest obecnie trudny do określenia z uwagi na brak pełnej rejestracji ruchu wspinaczkowego opartego na bezpośrednich pomiarach systemem monitoringu. Dane zapewne nie dotyczą wszystkich rejonów skałkowych i mają tylko charakter szacunkowy, prawdopodobnie znacznie zaniżony w stosunku do rzeczywistości. Wśród rejonów bulderingowych w Karpatach fliszowych najpopularniejsze są skałki w Ciężkowicach, gdzie suma wszystkich zarejestrowanych przejść do dnia roku wyniosła blisko 800, a w ciągu ostatnich 12 miesięcy 170 (Jodłowski 2011). W tym samym czasie Kamienie Brodzińskiego o znacznie mniejszej liczbie dróg wspinaczkowych (kategoria 2: bulderów), były penetrowane nieco poniżej 600 razy, a około 80 w ostatnim okresie. Przedstawione dane o wykorzystywaniu skałek piaskowcowych w Karpatach polskich jako obiektów wspinaczki wzbudzają uzasadnione obawy dotyczące możliwości i perspektyw skutecznej ich ochrony oraz zachowania w stanie naturalnym. W obszarach skałkowych na terenie Europy stosowane są niekiedy środki zapobiegania tego rodzaju dewastacji. Najczęściej zamyka się okresowo drogi wspinaczkowe ze względu na gniazdowanie ptaków lub potrzebę zabezpieczenia siedlisk roślin naskalnych. Piaskowce, z których są zbudowane skałki karpackie, charakteryzują się różnym składem granulometrycznym (ziarnowym) i spoistością składników mineralnych oraz zmiennością struktur sedymentacyjnych. W efekcie podlegają one nierównomiernemu, selektywnemu wietrzeniu i w konsekwencji tworzeniu się bogatej mikrorzeźby (Alexandrowicz 1978; Alexandrowicz i in. 2012). W czasie wspinaczki powierzchnie skalne, a w szczególności ich mikrorzeźba, są narażone na uszkodzenia lub zniszczenie. Zazwyczaj nie jest to brane pod uwagę w takim stopniu, jak zagrożenia elementów przyrody ożywionej. Unikalne elementy mikrorzeźby skałkowej są natomiast traktowane jako naturalne punkty asekuracyjne, ułatwiające wspinaczkę. Zagrożenia tego rodzaju są tylko sporadycznie przedmiotem obserwacji, a tymczasem ciągłe, mechaniczne uszkadzanie form rzeźby skałek i zahamowanie naturalnego przebiegu procesu ich regeneracji to główne przyczyny, które sukcesywnie prowadzą do niszczenia form skałkowych, a w następstwie do obniżania wartości naukowej i estetyczno- -krajobrazowej tych obiektów. Wyniki dotychczasowych badań skałek piaskowcowych w Karpatach fliszowych upoważniają do oceny oddziaływania sportu wspinaczkowego na stan ich zachowania. Wyjaśnienia przyczyn i skutków tego rodzaju działalności dostarczyły wieloletnie obserwacje terenowe, a przede wszystkim pomiary okresowych zmian temperatury i wilgotności ścian wybranych skałek oraz badania kory wietrzeniowej (m.in. próbek piaskowców pochodzących z Kamieni Brodzińskiego) pod względem jej składu mineralnego, struktury, genezy i roli (Alexandrowicz 1978; Alexandrowicz, Pawlikowski 1982; Alexandrowicz, Brzeźniak 1989; Alexandrowicz i in. 2012, 2013). Poniżej omówiono podstawowe wyniki tych badań jednoznacznie wskazujące na szkodliwość oddziaływania wspinaczki na stan zachowania skałek. Powierzchnie wychodni skalnych charakteryzują się dużymi wahaniami temperatury i wilgotności uzależnionymi od panujących warunków atmosferycznych, a także od wła- 14

13 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego ściwości petrograficznych i fizycznych skał. Takie zależności stwierdzono w różnych strefach klimatycznych i formacjach skalnych, a mają one wpływ na przebieg procesu wietrzenia (Douglas 1976, Gerrard 1988). Spośród badanych skał pod tym względem, piaskowce odznaczają się małą odpornością na wietrzenie, a natężenie tego procesu jest uzależnione głównie od ich składu granulometrycznego, ilości i rodzaju spoiwa oraz gęstości sieci spękań. Istotnym czynnikiem różnicującym dodatkowo tempo i efekty wietrzenia wychodni skalnych, jest ich ekspozycja oraz rozkład temperatury i wilgotności w profilach ich ścian. Pomiary takie były przeprowadzone na wybranych karpackich skałkach piaskowcowych (Alexandrowicz, Brzeźniak 1989). Cykliczne dzienne, dobowe i sezonowe wahania temperatury i wilgotności na kontakcie skała powietrze są swoistymi czynnikami, które mają wpływ na kształtowanie morfologii skałki. Warunki pogodowe znacznie modyfikują zakresy tych wahań. Ściany skałek eksponowane ku południowi i północy odznaczają się w ciągu dnia największymi różnicami średnich temperatur mierzonych na tym samym poziomie. Niezależnie od ich ekspozycji najwyższe stany wilgotności utrzymują się w dolnych partiach skałek piaskowcowych. Ta strefa jest zasilana przez wody gruntowe podciągane kapilarnie ku górze, a niekiedy również przez descenzyjne przesiąkanie wody opadowej w głąb skałki, zależne od jej wysokości i sieci spękań piaskowców. Podczas zimy temperatura powietrza na kontakcie ze ścianą skalną często oscyluje wokół 0 C powodując na przemian zamarzanie i rozmarzanie przypowierzchniowej strefy piaskowca, co osłabia jego zwięzłość i przyspiesza proces dezintegracji. Duże zawilgocenie ścian wpływa także na rozwój wietrzenia chemicznego, uwidaczniającego się często wykwitami minerałów wtórnych, głównie z grupy siarczanów gipsu i ałunitu oraz łuszczeniem się zwietrzałej skały (Alexandrowicz, Pawlikowski 1982). Wilgotne ściany ulegają miejscami zarastaniu przez mchy, a wskutek ich biochemicznego rozkładu tworzą się kwasy humusowe, które przyspieszają wietrzenie piaskowców. Na dolnych, zawilgoconych powierzchniach skałek słabo wykształca się twarda, ochronna kora wietrzeniowa złożona z minerałów wtórnych pochodzących z rozkładu pod wpływem wietrzenia chemicznego składników skałotwórczych i minerałów pierwotnych odpornych na ten proces (Alexandrowicz i in. 2012, 2013). W wyniku intensywnego wietrzenia piaskowiec w obrębie dolnych ścian jest stosunkowo najmniej odporny na niszczenie. Powstają tu charakterystyczne formy, takie jak nisze, nawisy oraz przewężenia nadające skałkom kształt grzybów. W obrębie górnych części skałek stopniowo zmniejsza się i zanika podciąganie kapilarne wody. Zawilgocenie ścian pochodzi głównie z opadów i kondensacji pary wodnej. Występują tu stosunkowo największe wahania temperatury i wilgotności, które powodują częste, przemienne nawilżania i wysuszania ścian umożliwiające transformację związków mineralnych i ich migrację ku powierzchni skałki. Dzięki temu, w przypowierzchniowej strefie skałki wykształca się stosunkowo dobrze kora wietrzeniowa o grubości nawet kilku centymetrów, która pełni funkcję pancerza ochronnego. Transformacja powierzchni skalnych pod wpływem naturalnych czynników wietrzenia ma przebieg bardzo powolny umożliwiający sukcesywną regenerację powierzchni przez tworzenie nowej ochronnej skorupy. Powstające na ścianach skałek kory wietrzeniowe i formy mikrorzeźby wykazują zróżnicowane stadia rozwoju. Jednakże każdy rodzaj sportu wspinaczkowego uprawianego na ścianach piaskowcowych doprowadza z czasem do zniszczenia elementów rzeźby ich powierzchni na skutek dezintegracji i obrywów fragmentów skał oraz wymuszonej eksfoliacji ochronnej kory wietrzeniowej i wykształconych w jej obrębie mikroform. Ponadto wspinaczka, coraz częściej uprawiana na skałkach piaskowcowych w rodzaju bulderingu z użyciem magnezji, pozostawia trudno zmywalne deszczem białe plamy, nieestetycznie eksponujące się na skalnych powierzchniach. Niekiedy drogi wspinania są trwale oznaczone kolorową farbą 15

14 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 olejną. Używane różne substancje ułatwiające wspinanie, powodują lokalne uszczelnienie powierzchni piaskowca, utrudniając tym samym swobodne wyparowywanie wody gruntowej i opadowej infiltrującej skałę, a zatem jej cementację i przyrost kory ochronnej. Stosowane niekiedy mechaniczne usuwanie plam przez ich zdrapywanie zwykle niszczy korę wietrzeniową. Niszczy ją również wspinaczka uprawiana wzdłuż całej wysokości skałki, z wykorzystywaniem instalacji stałych lub zmiennych punktów asekuracyjnych. Wnioski Kamienie Brodzińskiego znajdujące się na wzgórzu Paprotna są formami skałkowymi, w których w naturalny sposób zostały wyeksponowane podstawowe cechy utworów o typie fluksoturbidytów. W obręb dotychczasowego pomnika przyrody należy włączyć dwie skałki położone na wschodnim stoku Paprotnej: Górna Ambona Stokowa i Dolna Ambona Stokowa (ryc. 3, skałki 3 i 4; ryc. 7). Obecnie do głównych antropogenicznych zagrożeń skałek piaskowcowych należą zarówno niekontrolowany ruch turystyczny i niszczenie powierzchni skalnych przez malowanie lub rycie napisów, jak i turystyka kwalifikowana wspinaczkowa. Szerokie społeczne uświadomienie tych zagrożeń okazało się dotychczas dalece niewystarczające. Należy zatem stosować różne środki zapobiegawcze i prawne, które trwale wykluczą takie użytkowanie obszarów podlegających ochronie. Działalność wspinaczkowa prowadzona na powierzchniach skałek powoduje zaburzenie naturalnego przebiegu procesu wietrzenia piaskowców, co zagraża zachowaniu ich naturalnych wartości naukowych i estetyczno-krajobrazowych. Uprawianie wspinaczki ma ponadto negatywny wpływ wychowawczy na osoby zwłaszcza młodzież zwiedzające te obszary, przyzwalający równocześnie na ich dowolne poruszanie się bez potrzeby stosowania się do obowiązującego tu regulaminu. Ruch wspinaczkowy należy całkowicie wyeliminować z obszarów skałkowych objętych prawną ochroną, bowiem ich funkcje edukacyjne i turystyczne są sprzeczne z tego rodzaju działalnością. Należy skierować go na skalne obiekty nieprzeznaczone do ochrony, a zwłaszcza na niektóre nieczynne kamieniołomy. Innymi zastępczymi obiektami są stosunkowo bardziej bezpieczne sztuczne ścianki, które mogą być wymodelowane na kształt oryginalnych form skałkowych. Podziękowania Autorka dziękuje Pani Profesor Annie Medweckiej-Kornaś za możliwość wykorzystania starych fotografii pochodzących ze zbioru Dr. Wiktora Medweckiego. Komputerowe opracowanie map zamieszczonych w artykule wykonał Pan Mgr Andrzej Kalemba, za co autorka wyraża podziękowanie. PIŚMIENNICTWO Alexandrowicz Z Skałki piaskowcowe w okolicy Ciężkowic nad Białą. Ochr. Przyr. 35: Alexandrowicz Z Skałki piaskowcowe Zachodnich Karpat fliszowych. Kom. Nauk Geol. PAN, Oddz. w Krakowie. Pr. Geol. 113: Alexandrowicz Z Rezerwaty i pomniki przyrody nieożywionej województwa krośnieńskiego. W: Michalik S. (red.). System ochrony przyrody i krajobrazu województwa krośnieńskiego. Studia Naturae, ser. B, 32: Alexandrowicz Z Sandstone rocky forms in the Polish Carpathians attractive for education and tourism. Przegl. Geol. 56 (8/1): Alexandrowicz Z Skałki piaskowcowe na szlakach turystycznych Pogórza Karpackiego walory geologiczne i krajobrazowe oraz ich zagrożenia. Wierchy 75: Alexandrowicz Z., Brzeźniak E Uwarunkowania procesów wietrzenia na powierzchniach skałek piaskowcowych w wyniku zmian termiczno-wilgotnościowych. Folia Geographica, ser. Geographica-Physica 21: Alexandrowicz Z., Marszałek M., Rzepa G Rola kory wietrzeniowej w ewolucji powierzchni karpackich skałek piaskowcowych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (3): Alexandrowicz Z., Marszałek M., Rzepa G Distribution of secondary minerals in crusts 16

15 Z. Alexandrowicz Zagrożone działalnością wspinaczkową Kamienie Brodzińskiego developed on sandstone exposures. Earth Surface Processes and Landforms DOI: / esp Alexandrowicz Z., Pawlikowski M Mineral crusts of the surface weathering zone of sandstone tors in the Polish Carpathians. Mineralogia Polonica 13 (2): Dikau R., Brunsden D., Schrott L., Ibsen M.I. (red.) Landslide, recognition. Identification movement and causes. Wiley, Chichester. Douglas J Lithology, landforms and climate. W: Derbyshire E. (red.). Geomorphology and climate. Chichester. Wiley: Dudziak J W dwudziestolecie utworzenia rezerwatu skalnego Kamienie Brodzińskiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 14 (5): Gerrard A.J Rocks and landforms. London. Unwin Hyman Ltd. Goetel W O ochronę przyrody gór. Wierchy 15: Golonka J., Krobicki M., Strzeboński P Stop 4. The Brodziński Tors Kamienie Brodzińskiego. W: Geotourism and Mining Heritage: th International Conference Geotour June 2008, Kraków, AGH University of Science and Technology; Faculty of Geology, Geophysics and Environmental Protection, IAGt International Association for Geotourism. Jodłowski M Zasady dobrej praktyki w zarządzaniu ruchem wspinaczkowym na obszarach chronionych. Instytut Geografii Przestrzennej UJ, Kraków. Klimaszewski M Grzyby skalne na pogórzu karpackim między Rabą a Dunajcem. Ochr. Przyr. 12: Korpak J Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy. Mapa turystyczna 1:30 000, wyd. 2, Compass. Koszarski L Skałki piaskowców istebniańskich w okolicy Krosna. Chrońmy Przyr. Ojcz. 17 (6): Milewski W Otwarcie rezerwatu P.T.T. Kamienie Brodzińskiego. Wierchy 16: Peszat C Piaskowce istebniańskie (kampan paleocen). W: Peszat C. (red.). Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia 2 (2): Skoczylas-Ciszewska K., Burtan J Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. M 34 77B (Bochnia). Inst. Geol., Wyd. Geologiczne. Świdziński H Prządki skałki piaskowca ciężkowickiego pod Krosnem. Zabytki Przyrody Nieożywionej Ziem Rzeczypospolitej Polskiej 2: Śliwa L., Krzewicka B., Sosin A., Stolarczyk P Porosty (Lichenes) chronionych skałek piaskowcowych na Pogórzu Wiśnickim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57 (3): Unrug R Warstwy istebniańskie studium sedymentologiczne. Rocz. Pol. Tow. Geol. 33 (1): SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (1): 3 18, 2014 Alexandrowicz Z. Brodziński Stones on the Wiśnicz Foothill a problem of Carpathian sandstone tors at risk from rock climbing Heights in the Carpathian Foothill, built of flysch formations comprising thick complexes of Istebna and Ciężkowice sandstones of the Silesian Nappe, are in places covered by original rocky landforms. The Wiśnicz- Lipnica Landscape Park is a documented example of their occurrence, with four legally protected sites of sandstone rocks (Fig. 1). One of the most original groups of rocks, although small in number, are known as the Brodziński Stones (Kamienie Brodzińskiego). These rocks are located on Paprotna hill (437.7 m a.s.l.) near Lipnica Murowana (Figs 1 3). They were named as a tribute to the poet Kazimierz Brodziński ( ), who was born and spent his youthful years nearby, drawing his inspiration from nature and folklore of these lands. The area containing the two largest rocks along with the surrounding forest was bought by the Polish Tatra Society, which enabled it to be placed under protection in 1938, subsequently recognised by granting a natural monument status in It is suggested to extend the current range of protection to include two tors situated on the eastern slope of Paprotna hill (Figs 2 3). 17

16 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 The Brodziński Stones are built of thick sandstone beds representing fluxoturbidite-type Lower Istebna Sandstone (Upper Cretaceous), which were formed by submarine flows of loosely consolidated sand and gravel material, developing into wide cones on the flysch basin bottom. The diverse sedimentation of these untypical flysch deposits is clearly reflected in the tor landforms due to the selective process of sandstone weathering (Figs 4 7). The conditions determining the occurrence of tors are also evident from intersecting broad crevices, marking the tracks along which the originally compact sandstone massif disintegrated and some of its fragments slid down the slope. A favourable period for these processes was the close of the Pleistocene when the gravity movement occurred in the rocky substrate as a result of permafrost meltdown. Original, attractive for tourists, and easily accessible Brodziński Stones, like other protected tors in the Carpathian Foothill, are prone to irreversible damage. This is due to not prohibited activities including scraping notices, graffiti, and lately rock climbing, which is becoming increasingly popular, as shown by the presented data concerning the allegedly protected tor areas (Figs 6, 8, 9). Sandstone tors are considered most suitable for the type of climbing known as bouldering. This activity involves using no safety measures other than magnesium grip powder (magnesium hydroxycarbonate), which leaves unsightly, white stains on walls that are difficult to remove (Fig. 9). The threats posed by rock climbing are rarely assessed and respected, except certain places in the world where they mostly pertain to vegetation and bird nesting. However, the transformation of tor landforms by human impact is not typically taken into consideration. When carried out in this regard, the interpretation of the existing study results concerning the Carpathian tors explicitly shows the reasons and nature of their degradation process. The detrimental effects of rock climbing and other activities are a proven argument that they should be banned in legally protected areas and for such a ban to be enforced under penalty. These activities should be diverted to objects located outside the present and suggested range of protection, such as certain non-operational quarries, and particularly to safer artificial climbing walls, which can be modelled to resemble genuine forms. 18