WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ (WYŻYNA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA)

Transkrypt

1 GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA: KRZEMIONKI POLSKA EUROPA W 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH MACIEJ T. KRAJCARZ a, MAGDALENA SUDOŁ b, MAGDALENA KRAJCARZ a, KRZYSZTOF CYREK b a Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, Ośrodek Badawczy w Warszawie b Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ (WYŻYNA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA) WSTĘP Występowanie i wykorzystanie w pradziejach krzemienia pasiastego z północno- -wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, z pasa wychodni skał górnego oksfordu ciągnącego się od Iłży przez Krzemionki Opatowskie po Śródborze, jest zagadnieniem dobrze rozpoznanym, mimo że wciąż pojawiają się nowe pytania i prowadzone są uzupełniające badania. Dobitnie świadczy o tym niniejsza książka i wiele innych opracowań (Krukowski 1923; Samsonowicz 1923; 1934; Ginter, Kozłowski 1969; Balcer, Kowalski 1978; Budziszewski, Michniak 1983/1989; Michniak 1992; Borkowski 1995; Balcer 2002; Migaszewski, Olszewska 2002 żeby wymienić tylko najbardziej podstawowe z punktu widzenia geologii i archeologii złóż). Natomiast bardzo mało wiadomo o naturalnym występowaniu krzemienia pasiastego na innych obszarach Polski. Do niedawna uważano wręcz, że krzemień pasiasty w ogóle nie występuje poza tym obszarem (Pieńkowski, Gutowski 2004). Wzmiankowano co prawda obecność krzemieni na południowo-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (Kutek 1962; 1968; Migaszewski, Olszewska 2002), ale albo nie były one dostatecznie opisane i w związku z tym nie zostały przyporządkowane do żadnego typu znanego z północno-wschodniego obrzeżenia, albo reprezentowały inne typy, np. krzemień czekoladowy (Migaszewski i in. 2006, ryc. 3 i 4F). Dopiero w ostatnich latach dokonano ich częściowego kartowania i sporządzono użyteczne archeologicznie charakterystyki makroskopowe (Krajcarz, Krajcarz 2009), co wykazało obecność wychodni typowego krzemienia pasiastego również po drugiej stronie Gór Świętokrzyskich, m.in. w okolicach Siedlec, Bocheńca i Małogoszcza.

2 226 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK Badania nad występowaniem wychodni krzemienia na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej autorzy rozpoczęli w 2007 roku. Początkowo prace te służyły rozpoznaniu potencjalnych złóż, z których pochodzić mógł surowiec do wyrobu narzędzi znalezionych w jaskini Biśnik. Jest to stanowisko słynące z licznych i bogatych poziomów środkowopaleolitycznych (Cyrek i in. 2014), ale występują tam również młodsze poziomy kulturowe z okresu paleolitu górnego, neolitu i wczesnej epoki brązu oraz okresu rzymskiego i średniowiecza (Cyrek 2002), a być może także poziomy dolnopaleolityczne (Krajcarz, Cyrek 2011; Cyrek 2013). W kolejnych latach obszar badań został rozszerzony do Wyżyny Ryczowskiej mikroregionu w ujęciu Kondrackiego (1998), rozciągającego się od okolic Wolbromia na południu po Skały Kroczyckie na północy, ograniczonego od zachodu podnóżem kuesty jurajskiej, a na wschodzie wychodniami skał kredy. Podkreślić należy, że A. Pelisiak i J. Kopacz problematykę występowania i wykorzystywania surowców lokalnych w południowej części Wyżyny Ryczowskiej podjęli już w latach 90. XX wieku (Kopacz, Pelisiak 1992; Pelisiak 2003; 2006). Wydzielono wówczas na tym obszarze kilka rejonów występowania krzemienia jurajskiego typu G, m.in. w rejonie Gór Barańskich i doliny rzeki Krztyni (Pelisiak 2003). Lokalizacja wychodni oraz opis tego surowca, na obecnym etapie badań pozwala zaklasyfikować go do krzemienia pasiastego, któremu poświęcony jest niniejszy artykuł. Wstępne wyniki badań nad surowcami południowej części Wyżyny Ryczowskiej prezentowane były na konferencji Lithic Raw Materials Phenomena of the Stone Age, poświęconej problematyce surowcowej, która odbyła się w Brnie w 2012 r. (Krajcarz i in. 2012). Zagadnienie obecności świętokrzyskich surowców na Wyżynie Ryczowskiej, tj. krzemienia pasiastego i czekoladowego, zostało podjęte przez autorów w oddzielnym artykule (Krajcarz i in. 2012a). GEOLOGICZNE UZASADNIENIE DLA POSZUKIWAŃ KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ Krzemień pasiasty w klasycznym obszarze występowania na północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich pojawia się w obrębie ławic tzw. dolnego wapienia pelitowego, miejscami w przewarstwieniach wapienia pelitowego i oolitowego, reprezentującego jednostkę litostratygraficzną oolitowych wapieni ze Skarbki. Skały te należą do wyższej części górnego oksfordu (Borkowski, Michniak 1992, s ; Michniak 1992; Borkowski 1995, s , ryc. 15, 18, 26 32, 34 35). W dawnej nomenklaturze, zarzuconej w 1962 roku (zob. Kutek 1965), tę część górnej jury nazywano dolnym astartem. W ujęciu biostratygraficznym warstwy te odpowiadają wyższej części poziomu amonitowego planula (Gutowski 1998; Pieńkowski, Gutowski 2004). Na Wyżynie Ryczowskiej występowanie skał należących do poziomu planula zostało potwierdzone przez Bednarka i in. (1978; 1985). Są one reprezentowane przez

3 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 227 jednostki litostratygraficzne: warstw pileckich, wapieni płytowych wolbromskich, wapieni detrytycznych z Chechła i wapieni kredowatych. Ze względu na monoklinalny układ warstw jurajskich, najmłodsze skały poziomu planula odsłaniają się na wschodnim krańcu Wyżyny. W skałach tych pospolicie występują krzemienie (Bednarek i in. 1985), zwłaszcza w wapieniach kredowatych i często spotykanych na wschód od miejscowości Pilica wapieniach gruzłowych (Ryc. 1). Wskutek słabego Ryc. 1. Korelacja litologiczno-stratygraficzna zgeneralizowanych profili oksfordu i kimerydu Gór Święto krzyskich i Wyżyny Ryczowskiej. Strzałki wskazują położenie warstw z krzemieniem pasiastym. Objaś nienia litologii: a margle; b wapienie margliste i kredowate; c wapienie pelitowe; d wapienie gąbkowe; e muszlowce i wapienie organodetrytyczne; f wapienie rafowe; g wapienie oolitowe; h wapienie skaliste; i krzemienie i czerty. Rys. M.T. Krajcarz (na podstawie: Malinowska, Dembowska 1973a; 1973b; Bednarek i in. 1978; 1985; Borkowski 1995) Fig. 1. Lithostratigraphic correlation of generalized profiles, Oxfordian and Kimmeridgian, of the Holy Cross Mountains and the Ryczów Upland. Arrows indicate layers with striped flint. Lithology: a marls; b marly and chalk limestone; c pelitic limestone; d sponge limestone; e coquina and organodetritic limestone; f reef limestone; g oolitic limestone; h massive limestone; i flints and cherts. Drawn by M.T. Krajcarz (based on: Malinowska, Dembowska 1973a; 1973b; Bednarek et al. 1978; 1985; Borkowski 1995)

4 228 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK odsłonięcia skał najwyższego górnego oksfordu trudno jest porównywać facjalne wykształcenie wapieni z Wyżyny Ryczowskiej z bardzo dobrze rozpoznanymi skałami z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Wiadomo jednak, że podobnie jak tam, na Wyżynie Ryczowskiej spotyka się w najwyższym oksfordzie wapienie mikrytowe, oolitowe i wapienie zawierające nagromadzenia szczątków organizmów (Bednarek i in. 1978; 1985). Omówione przesłanki wskazują, że budowa geologiczna Wyżyny Ryczowskiej pozwala spodziewać się na jej wschodnich krańcach wychodni wapieni pelitowych i oolitowych astartu z krzemieniami pasiastymi (Ryc. 1). POŁOŻENIE WYCHODNI Krzemień pasiasty występuje w wapieniu kredowatym najwyższego górnego oksfordu, który odsłania się na powierzchni bądź występuje płytko pod powierzchnią w okolicach miejscowości Cisowa i wzgórz Góry Barańskie (Ryc. 2). Konkrecje i okruchy krzemienia można znaleźć w glebie, w zwietrzelinie pokrywającej stoki i w aluwiach doliny cieku okresowego w Cisowej. Niezwietrzałe skały z krzemieniem in situ nie odsłaniają się obecnie w sposób naturalny na powierzchni, jednak istnieje kilka sztucznych odsłonięć. Krzemień pasiasty występuje również w postaci otoczaków i okruchów w osadach kredy i w tzw. piaskach formierskich. Tego typu złoża występują na południe od wsi Pradła, a także w okolicach Ogrodzieńca (Ryc. 2). CHARAKTERYSTYKA MAKROSKOPOWA KRZEMIENIA PASIASTEGO Z WYŻYNY RYCZOWSKIEJ Konkrecje krzemienia są zaokrąglone, elipsoidalne, czasem rozgałęzione i mają zróżnicowaną wielkość od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Kora jest cienka (1 5 mm, przeciętnie 2 mm) i gładka, biała, wyraźnie oddzielona od wewnętrznej substancji krzemionkowej i zewnętrznej skały (Ryc. 3). Zwietrzała kora przyjmuje kolor żółtawo-biały do pomarańczowego, czasami z ciemnobrązowymi plamami. Substancja krzemionkowa jest koloru ciemnego, od szarego do czarnego, lekko przezroczysta do nieprzezroczystej, matowa lub z lekkim szklistym połyskiem, skrytokrystaliczna. Da się wyróżnić dwie odmiany: okazy o jednorodnym ciemnym zabarwieniu i okazy mające koncentryczne jasno-ciemne pasmowanie (Ryc. 3). Wewnątrz substancji krzemionkowej występuje zwykle elipsoidalne jądro zbudowane z jasnoszarej, nieprzezroczystej, matowej i grubokrystalicznej krzemionki. Zdarzają się jednakże okazy nieposiadające jądra. W okazach zwietrzałych substancja krzemionkowa staje się brązowa lub pokrywa się matową i nieprzezroczystą mleczno- -białą lub szaro-białą patyną, czasem ze skomplikowanym rysunkiem szarych lub niebieskawych plam i kresek. W silnie zwietrzałych okazach, do jakich należą często

5 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 229 Włodowice Korczyce 6 Zawiercie Pilica Ogrodzieniec 5 4 Łazy Wolbrom wychodnie krzemienia pasiastego striped flint outcrops stanowiska archeologiczne archeological sites POLSKA POLAND rzeki i strumienie streams and rivers miasta powiatowe Zawiercie town seat of district Wyżyna Ryczowska Ryczów Upland Pilica siedziba gminy seat of commune Ryc. 2. Mapa lokalizacyjna wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej z uwzględnieniem stanowisk archeologicznych wymienionych w tekście: 1 jaskinia Biśnik; 2 kompleks stanowisk jaskiniowych w rejonie Skał Zegarowych (Jaskinia Jasna Smoleńska, Schronisko nad jaskinią Zegar); 3 Jaskinia Jasna Strzegowska; 4 Jaskinia Perspektywiczna; 5 kompleks stanowisk otwartych w rejonie wsi Cisowa, pow. Zawiercie; 6 stanowiska otwarte w okolicach wsi Siedliszowice, pow. Zawiercie. Rys. M.T. Krajcarz Fig. 2. Location map of striped flint outcrops on the Ryczów Upland including archaeological sites mentioned in the text: 1 Biśnik Cave; 2 complex of cave sites in the vicinity of Zegarowe Rocks (Jasna Smoleńska Cave, Shelter above the Zegar Cave); 3 Jasna Strzegowska Cave; 4 Perspektywiczna Cave; 5 complex of open-air sites in the vicinity of Cisowa village, Zawiercie district; 6 open-air sites in the vicinity of Siedliszowice village, Zawiercie district. Drawn by M.T. Krajcarz

6 230 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK a b c

7 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 231 spotykane w okolicznych jaskiniach siekierki i odpady z ich produkcji, pasmowanie w ogóle nie jest widoczne. Pod względem podatności na łupanie jest to bardzo dobry surowiec. Sprawia wrażenie lepszego niż krzemień pasiasty z Gór Świętokrzyskich. Jest to zapewne związane z mniej wyraźnym pasmowaniem oraz większą jednorodnością masy krzemiennej. Łupany krzemień ten daje muszlowy przełam ze słabo zaznaczonymi falami odbić. CHARAKTERYSTYKA MIKROSKOPOWA KRZEMIENIA PASIASTEGO Z WYŻYNY RYCZOWSKIEJ W świetle przechodzącym krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej daje podobny obraz do krzemieni pasiastych z Gór Świętokrzyskich. Materia krzemionkowa jest przezroczysta i występują w niej wtręty widoczne w obrazie mikroskopowym w postaci rozproszonych drobnych ciemnobrązowych włókienek, które miejscowo zmniejszają przezroczystość i wywołują makroskopowe wrażenie pasmowania. Ze względu na niszczący charakter związany z koniecznością wykonywania płytek cienkich ta metoda identyfikacji surowca dotychczas nie była szerzej wykorzystywana w archeologii. Przy zastosowaniu nieniszczącej metody A. Přichystala w obrazie stereoskopowym w cieczy imersyjnej (Přichystal 2009) omawiany krzemień wykazuje cechy pośrednie między krzemieniem pasiastym z Krzemionek Opatowskich a krzemieniem jurajskim odmiany G z Pradeł (Ryc. 4 a-d). W niektórych okazach występują czarne igiełkowe mikroskamieniałości, będące cechą rozpoznawczą krzemienia pasiastego z Gór Święto krzyskich, w porównaniu z nim są jednak rzadkie (Ryc. 4e, f). Zawartość białej zawiesiny jest również wyraźnie mniejsza. Występują ochrowe skupienia tlenków, typowe dla krzemienia jurajskiego odmiany G, są jednak niemal zawsze związane z mikroskamieniałościami, szczególnie z krzemionkowymi spikulami (Ryc. 4g). Niektóre okazy wykazują typową dla krzemienia jurajskiego odmiany G jednorodną budowę, z tłustymi plamami ( skwarkami w opisie Přichystala) na powierzchni przełamu (Ryc. 4d). Wydaje się, że im dalej na północ Wyżyny Ryczowskiej tym więcej omawiany krzemień przejawia cech krzemienia jurajskiego odmiany G, z kolei na południu ma więcej cech klasycznego krzemienia pasiastego, wymaga to jednak dalszych Ryc. 3. Porównanie cech makroskopowych krzemienia pasiastego z Wyżyny Ryczowskiej (a okazy z okolic wsi Cisowa, pow. Zawiercie), z klasycznym krzemieniem pasiastym z południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (b okazy z Małogoszcza i Bocheńca, pow. Jędrzejów) oraz z północno- -wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (c okazy z Krzemionek Opatowskich, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, Śródborza, pow. Opatów i Iłży, pow. Radom). Fot. M. Krajcarz Fig. 3. Comparison of macroscopic features of striped flint from the Ryczów Upland (a specimens from the vicinity of Cisowa, Zawiercie district) with striped flint from the south western margin of the Holy Cross Mountains (b specimens from Małogoszcz and Bocheniec, Jędrzejów district) and from the north eastern rim of the Holy Cross Mountains (c specimens from Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district, Śródborze, Opatów district and Iłża, Radom district). Photo: M. Krajcarz

8 232 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK Ryc. 4. Fotografie mikroskopowe krzemienia pasiastego w imersji wodnej: a, b klasyczny krzemień pasiasty z Gór Świętokrzyskich, z dużą zawartoś cią wtrętów i charakterystycznych czarnych igiełkowych mikroskamieniałości (a Iłża, pow. Radom; b Śródborze, pow. Opatów); c krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej, dający obraz zbliżony do krzemienia z Gór Świętokrzyskich, ale z wyraźnie mniejszą zawartością mikroskamieniałości; d krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej, odmiana zbliżona do krzemienia jurajskiego odmiany G; e, f czarne igiełkowe mikroskamieniałości w krzemieniu pasiastym z Wyżyny Ryczowskiej, typowe dla klasycznego krzemienia pasiastego; g ochrowe wytrącenia tlenków na spikuli w krzemieniu pasiastym z Wyżyny Ryczowskiej, typowe dla krzemienia jurajskiego odmiany G. Fot. M.T. Krajcarz Fig. 4. Microscopic photographs of striped flint in water immersion: a, b classic striped flint from Holy Cross Mountains containing large amounts of inclusions and characteristic black needle-like microfossils (a Iłża, Radom district; b Śródborze, Opatów district); c striped flint from the Ryczów Upland, image similar to flint from the Holy Cross Mountains but with a clearly lower microfossil content; d striped flint from the Ryczów Upland, variety closely similar to G variety of Jurassic flint; e, f black needle-like microfossils in striped flint from the Ryczów Upland, typical of the classic striped flint; g ochre coloured precipitates of oxides on spicula in striped flint from the Ryczów Upland, typical of G variety Jurassic flint. Photo: M.T. Krajcarz

9 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 233 szczegółowych analiz. W świetle dotychczasowych badań wydaje się prawdopodobne, że krzemień pasiasty z okolic Cisowej (sensu Krajcarz i in. 2012a) i krzemień jurajski odmiany G z okolic Pradeł (sensu Kopacz, Pelisiak 1992; Pelisiak 2003; 2006; Přichystal 2009) reprezentują skrajne odmiany tego samego typu krzemienia. KRZEMIEŃ PASIASTY W INWENTARZACH STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI WYŻYNY RYCZOWSKIEJ Uwzględniając lokalizację wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej, przeanalizowano pod kątem potencjalnego wykorzystania tego surowca w pradziejach inwentarze z kilku stanowisk zlokalizowanych na obszarze zlewni dwóch sąsiednich dolin: Wodącej i Udorki. Dotychczasowe interdyscyplinarne badania w tym regionie dostarczyły reliktów osadnictwa od okresu środkowego paleolitu po czasy współczesne. Analiza surowcowa została przeprowadzona przy wykorzystaniu materiału porównawczego, tj. krzemienia pasiastego pochodzącego z wychodni w rejonie wsi Cisowa, gm. Pilica, pow. zawierciański. Do analizy wykorzystano surowiec w różnym stopniu zachowania, tj. mający przełamy świeże (niespatynowane), spatynowane (uwzględniając intensywność patyny od jasnoszarej po intensywnie białą), surowiec zeolizowany oraz o zmienionym zabarwieniu, m.in. na skutek działalności wody. Inwentarze krzemienne analizowano w oparciu o kilka podstawowych kryteriów: charakter masy krzemiennej, obecność pasmowań oraz obecność i charakter kory. Wyniki, przy zastosowaniu takiej metody porównawczej, przyniosły zaskakujące rezultaty, potwierdzające wykorzystywanie lokalnego krzemienia pasiastego do produkcji narzędzi we wszystkich okresach paleolitu, ale także w neolicie i wczesnych okresach epoki brązu. PALEOLIT ŚRODKOWY Najstarsze ślady pobytu człowieka neandertalskiego w południowej części Wyżyny Ryczowskiej zadokumentowano na kilku stanowiskach w rejonie doliny Wodącej (Ryc. 2). Wśród nich szczególnie wyróżnia się jaskinia Biśnik z zachowanym profilem osadów powstałych w różnych fazach klimatycznych, od okresu poprzedzającego zlodowacenie Odry aż do holocenu. Środkowopaleolityczna sekwencja zasiedlenia jaskini liczy co najmniej 21 poziomów związanych z kulturami mikocką i mustierską. Składają się na nie: relikty palenisk, fragmenty kości zwierzęcych o pokonsumpcyjnym charakterze, ale przede wszystkim koncentracje krzemiennych wyrobów (Cyrek i in. 2010, s , ryc ; 2014, s , ryc. 5 12, 14 20). Badania w jaskini Biśnik wykazały duże zróżnicowanie surowcowe, przy czym wyroby z krzemienia pasiastego wystąpiły praktycznie we wszystkich poziomach

10 234 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK kulturowych tego stanowiska (Krajcarz i in. 2012a, ryc. 7). Różny jest jednak ich stan zachowania oraz intensywność patyny, co jest rezultatem odmiennych procesów sedymentacyjnych i budowy litologicznej poszczególnych warstw. Wyroby z najstarszych poziomów kulturowych, wchodzące w skład inwentarzy A7-A1 (datowanych na tlenowe stadia izotopowe OIS 7-5), są mocno spatynowane i lekko ogładzone, co świadczy o długotrwałym oddziaływaniu procesów geologicznych (Cyrek 2013, s ; Cyrek i in. 2014, s ). Krzemienia pasiastego używano rzadko, wykorzystując konkrecje raczej znalezione przypadkowo. Pomimo tego, wyroby z opisywanego surowca łatwo wydzielić ze względu na charakterystyczne cechy, m.in. gładką i cienką korę oraz jasnoszarą lub białą patynę. Składają się na nie głównie: półprodukty, rzadziej narzędzia (głównie zębato-wnękowe) i formy rdzeniowe (Ryc. 5a). Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku inwentarzy krzemiennych ze środkowopaleolitycznych poziomów deponowanych w okresie stadiów OIS 4 3. Są one dużo liczniejsze, przekraczając liczbę 5000 artefaktów. Porównując udział krzemienia pasiastego, obserwujemy znaczny wzrost liczby konkrecji krzemiennych (Ryc. 5 b-d) i wyrobów wykonanych z tego surowca, na które składają się przede wszystkim: zaczątkowe formy rdzeniowe oraz rdzenie lewaluaskie w różnym stopniu eksploatacji (Ryc. 5 e-g), półsurowiec głównie odłupkowy (Ryc. 6 a-c), oraz pojedyncze narzędzia, głównie zgrzebła (Ryc. 6d, e). Wykorzystanie tego krzemienia do produkcji półsurowca metodą lewaluaską świadczy o jego bardzo dobrych walorach technicznych, natomiast duża ilość surowca na stanowisku sugeruje celowe wyprawy po ten materiał na wychodnie oddalone od 5 do 10 km od stanowiska (Ryc. 2). W porównaniu ze starszymi inwentarzami wyroby są w dużo mniejszym stopniu pokryte patyną, a na licznych formach zupełnie jej brak. W przypadku dwóch najmłodszych środkowopaleolitycznych poziomów kulturowych dużo słabsza patynizacja wystąpiła w młodszym inwentarzu F, a silniejsza w inwentarzu E. Zapewne ma to związek z różnym tempem przykrycia wyrobów osadami, których geneza wiąże się z wysokim stanem wody w dolinie u podnóża jaskini i namyciem piaszczystych aluwiów do jej wnętrza (Cyrek, Sudoł 2009, s ; 2010, s ; Cyrek i in. 2010, s. 9). PALEOLIT GÓRNY I SCHYŁKOWY W południowej części Wyżyny Ryczowskiej zarejestrowano pojedyncze stanowiska związane z tzw. kulturami przejściowymi oraz paleolitem górnym i schyłkowym (Sudoł i in. 2013), przy czym wyroby z krzemienia pasiastego odnotowano tylko na części spośród nich. Śladem wykorzystywania omawianego surowca w górnym paleolicie są pojedyncze wyroby pochodzące z Jaskini Perspektywicznej (Ryc. 2) w dolinie Udorki (Sudoł i in. 2013). Odkryty tam częściowo korowy półsurowiec wiórowy (Ryc. 7a)

11 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 235 b c a e d g f Ryc. 5. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik: a zaczątkowy rdzeń (warstwa 13, zespół A 2 ); b-d konkrecje testowe (warstwy 5 7, zespoły F-E); e-g rdzenie (warstwy 5 7, zespoły F-E). Fot. M. Sudoł Fig. 5. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave: a pre-core (layer 13, assemblage A 2 ); b-d test nodules (layers 5 7, assemblages F-E); e-g cores (layers 5 7, assemblages F-E). Photo: M. Sudoł

12 236 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK a b c e d Ryc. 6. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik: a-c półsurowiec odłupkowy (warstwy 5 7, zespoły F-E); d, e zgrzebła (warstwy 5 7, zespoły F-E). Fot. M. Sudoł Fig. 6. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave: a-c flake blank (layers 5 7, assemblages F-E); d, e side-scrapers (layers 5 7, assemblages F-E). Photo: M. Sudoł

13 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 237 a b c e d f g h i Ryc. 7. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego: a wiór (Jaskinia Perspektywiczna, warstwa 8); b wiór (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie, pow. Zawiercie); c, e odłupki (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie); d rdzeń (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie); f, g odłupki (okolice Cisowej, wyciąg narciarski); h, i zaczątkowe formy rdzeniowe (okolice Cisowej, wyciąg narciarski). Fot. M. Sudoł Fig. 7. Selected artefacts of striped flint: a blade (Perspektywiczna Cave, layer 8); b blade (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie, Zawiercie district); c, e flakes (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie); d core (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie); f, g flakes (vicinity of Cisowa, ski lift); h, i pre-core forms (vicinity of Cisowa, ski lift). Photo: M. Sudoł

14 238 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK a b c d

15 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 239 oraz odłupkowy pokryty jest intensywną białą patyną. Podobny stan zachowania mają także wyroby z innych surowców jurajskich, np. krzemienia czekoladowego, są one jednak spatynowane na inny kolor. Na dłuższe działanie procesów wietrzeniowych musiał być także wystawiony inwentarz identyfikowany z okresem schyłkowego paleolitu z powierzchniowego stanowiska zlokalizowanego w rejonie tzw. Dziadowskich Pól na wzgórzach Góry Barańskie, w pobliżu wsi Cisowej (Sudoł i in. 2013). Na późnopaleolityczną chronologię wskazuje obecność fragmentu liściaka świderskiego oraz rdzeni jedno- i dwupiętowych. Wśród licznych wyrobów wykonanych z lokalnego krzemienia czekoladowego wyróżnia się rdzeń (Ryc. 7d) i półsurowiec (Ryc. 7b, c, e) z krzemienia pasiastego. Ten nieliczny zbiór zdaje się uzupełniać inwentarz pochodzący z innego stanowiska, oddalonego około 1 km na południe, zlokalizowanego w bezpośrednim sąsiedztwie wychodni krzemienia pasiastego. Niestety, w wyniku niszczącej działalności człowieka (częściowe zniwelowanie stoku pod wyciąg narciarski) zebrany tam materiał znajdował się na złożu wtórnym i w chwili obecnej trudno jest określić jego pierwotną lokalizację. Niemniej niewątpliwie mamy do czynienia z materiałem o charakterze pracownianym, o czym świadczy duża ilość zaczątkowych form rdzeniowych (Ryc. 7h, i), odpadków i półsurowca (Ryc. 7f, g), a także bardzo liczne konkrecje surowca krzemiennego. NEOLIT I WCZESNE OKRESY EPOKI BRĄZU Krzemień pasiasty jest bardzo licznie reprezentowany na stanowiskach z okresu neolitu i wczesnych okresów epoki brązu (Ryc. 2). Są one związane z produkcją siekier krzemiennych i zarejestrowano je głównie w rejonie doliny Wodącej, tj. w jaskini Biśnik (Cyrek 2002, s ), Schronisku nad jaskinią Zegar (Krajcarz i in. 2012b, s ), Jaskini Jasnej Smoleńskiej (Stefaniak i in. 2009, s. 257), Jaskini Jasnej Strzegowskiej i rejonie wsi Strzegowej (Pelisiak 2006, s ), ale także na stanowiskach w rejonie Gór Barańskich (Pelisiak 2006, s. 79) i w dolinie rzeki Krztyni (Kopacz, Pelisiak 1992, s ; Pelisiak 2006, s. 74). Pochodzący z tych stanowisk materiał krzemienny charakteryzuje się ujednoliconym stanem zachowania, tj. intensywną jasnoszarą lub białą patyną oraz rudawo-brunatnym zabarwieniem kory, co możemy dobrze prześledzić na podstawie siekier odkrytych w jaskini Biśnik (Ryc. 8 a-d). Znaczna liczba wyrobów na stanowiskach poświadcza świadome pozyskiwanie na dużą skalę przynoszonego w rejon doliny Wodącej krzemienia pasiastego oraz jego intensywne wykorzystywanie na przełomie neolitu i epoki brązu. Ryc. 8. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik. Siekiery (warstwa 1, zespół H). Fot. M. Sudoł Fig. 8. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave. Axes (layer 1, assemblage H). Photo: M. Sudoł

16 240 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK WNIOSKI Systematyczne rozpoznanie wychodni surowców krzemiennych na Wyżynie Ryczowskiej ujawniło obecność złóż typowego krzemienia pasiastego. Cechy mikroi makroskopowe czynią go podobnym do klasycznego krzemienia pasiastego z Gór Świętokrzyskich, jednakże analizy mikroskopowe przy zastosowaniu imersji wodnej pozwalają na odróżnienie tego surowca. Omawiany krzemień jest tego samego wieku i występuje w analogicznych facjach węglanowych jak krzemień pasiasty znany z Krzemionek Opatowskich i innych wychodni w Górach Świętokrzyskich. W nawiązaniu do wcześniejszych publikacji (Krajcarz i in. 2012a), dla jednoznacznego odróżnienia od świętokrzyskiego surowca, autorzy proponują nazywać go krzemieniem pasiastym krakowsko-częstochowskim (ang. Kraków-Częstochowa striped flint). Wychodnie krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej niewątpliwie miały znaczenie gospodarcze w pradziejach. Eksploatacja złóż tego krzemienia jest potwierdzona licznymi stanowiskami archeologicznymi o charakterze pracowni krzemieniarskich, lokowanych w pobliżu wychodni. Znaleziska artefaktów wykonanych z krzemienia pasiastego w badanym rejonie świadczą o tym, że krzemień ten wykorzystywany był wielokrotnie na przestrzeni dziejów, od środkowego paleolitu po neolit i wczesne okresy epoki brązu. Odkrycie nowego rejonu występowania naturalnych wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej stawia w zupełnie nowym świetle zagadnienie importów i dystrybucji tego surowca w epoce kamienia. Niezbędne wydaje się prowadzenie podobnych badań w pozostałych mikroregionach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Podziękowania Część badań była finansowana ze środków grantu NCN nr 2011/01/N/HS3/01299 pt. Osadnictwo paleolityczne doliny Wodącej i doliny Udorki (Wyżyna Ryczowska) na tle uwarunkowań paleośrodowiskowych, grantu KBN nr NN pt. Przyrodnicze i kulturowe aspekty środkowopaleolitycznego osadnictwa w Jaskini Biśnik, grantu UMK dla młodych naukowców nr 1048-NH, oraz tematów statutowych ING PAN, akronimy Paleolit i Jaskinie. BIBLIOGRAFIA Balcer B Ćmielów Krzemionki Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia, Warszawa. Balcer B., Kowalski K Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeologiczne, t. 43 (2), s Bednarek J., Haisig J., Wilanowski S., Żurek W Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Pradła (880), 1 : , Warszawa.

17 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 241 Bednarek J., Kaziuk H., Zapaśnik T Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Ogrodzieniec (913), 1 : , Warszawa. Borkowski W Krzemionki mining complex. Deposit management system, Warsaw. Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 2. Borkowski W., Michniak R Prahistoryczne pole eksploatacyjne (wybierkowe) w Krzemionkach, [w:] W. Brzeziński (red.), Materiały Krzemionkowskie, Warszawa, s Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 1. Budziszewski J., Michniak R. 1983/1989 Z badań nad występowaniem, petrograficzną naturą oraz prahistoryczną eksploatacją krzemieni pasiastych w południowym skrzydle niecki Magoń Folwarczysko, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s Cyrek K Rekonstrukcja zasiedlenia Jaskini Biśnik, [w:] K. Cyrek (red.), Jaskinia Biśnik. Rekonstrukcja zasiedlenia jaskini na tle zmian środowiska przyrodniczego, Toruń, s Jaskinia Biśnik. Wczesny środkowy paleolit, Toruń. Cyrek K., Socha P., Stefaniak K., Madeyska T., Mirosław-Grabowska J., Sudoł M., Czyżewski Ł Palaeolithic of Biśnik Cave (southern Poland) within the environmental background, Quaternary International, t. 220, s Cyrek K., Sudoł M Środkowy paleolit w jaskini Biśnik na tle zmian środowiska przyrodniczego, [w:] L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak (red.), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, Poznań, s Środowisko Człowiek Cywilizacja Zmiany w zasiedleniu Jaskini Biśnik w plejstocenie, Annales Universitatis Mariae Curie- -Skłodowska, Lublin Polonia, sectio B, t. 65 (2), s Cyrek K., Sudoł M., Czyżewski Ł., Osipowicz G., Grelowska M Middle Palaeolithic cultural levels from Middle and Late Pleistocene sediments of Biśnik Cave, Poland, Quaternary International, t , s Ginter B., Kozłowski J.K Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu, Kraków. Gutowski J Oxfordian and Kimmeridgian of the northeastern margin of the Holy Cross Mountains, Central Poland, Geological Quarterly, t. 42 (1), s Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. Kopacz J., Pelisiak A Z badań nad wykorzystaniem krzemienia jurajskiego odmiany G w neolicie, Sprawozdania Archeologiczne, t. 44, s Krajcarz M.T., Cyrek K The age of the oldest Paleolithic assemblages from Biśnik Cave (southern Poland) in the light of geological data, Przegląd Archeologiczny, t. 59, s Krajcarz M.T., Krajcarz M The outcrops of Jurassic flint raw materials from south-western margin of the Holy Cross Mountains, Acta Archaeologica Carpathica, t. 44, s

18 242 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK Krajcarz M.T., Krajcarz M., Sudoł M., Cyrek K From far or from near? Map of silicate raw material outcrops around the Biśnik Cave, [w:] P. Neruda, Z. Nerudová (red.), Abstract Book and excursion guide. 9th SKAM Workshop Moravian Museum, Brno, Czech Republic, October Lithic Raw Materials Phenomena of the Stone Age, Brno, s Krajcarz M.T., Sudoł M., Krajcarz M., Cyrek K. 2012a From far or from near? Sources of Kraków-Częstochowa banded and chocolate silicite raw material used during the Stone Age in Biśnik Cave (southern Poland), Anthropologie. International Journal of the Science of Man, t. 50 (4), s b Stanowisko późnoczwartorzędowych osadów jaskiniowych Schronisko nad Jaskinią Zegar w Skałach Zegarowych (Wyżyna Częstochowska), Przegląd Geologiczny, t. 60 (10), s Krukowski S Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków przedhistorycznych na okręg kielecki w r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, t. 8, s Kutek J Cherts and submarine slumps in the Lower Kimmeridgian limestones from the vicinity of Małogoszcz (Central Poland), Acta Geologica Polonica, t. 12 (3), s Problemy polskiego rauraku i astartu, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, t. 35 (2), s Kimeryd i najwyższy oksford obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich. Część I Stratygrafia, Acta Geologica Polonica, t. 18 (3), s Malinowska L., Dembowska J. 1973a Jura górna obrzeżenie Gór Świętokrzyskich, [w:] S. Sokołowski (red.), Budowa geologiczna Polski. Tom I. Stratygrafia, część 2 Mezozoik, Warszawa, s b Jura górna Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, [w:] S. Sokołowski (red.), Budowa geologiczna Polski. Tom I. Stratygrafia, część 2 Mezozoik, Warszawa, s Michniak R Flint deposits and geology of the Krzemionki preserve, Przegląd Geologiczny, t. 40, s Migaszewski Z.M., Gałuszka A., Durakiewicz T., Starnawska E Middle Oxfordian Lower Kimmeridgian chert nodules in the Holy Cross Mountains, south-central Poland, Sedimentary Geology, t. 187 (1 2), s Migaszewski Z.M., Olszewska B Sedimentary breccia in the Głuchowiec quarry at Małogoszcz (SE Holy Cross Mts) contribution to the origin of Upper Jurassic cherts in the Holy Cross Mts, Przegląd Geologiczny, t. 50, s Pelisiak A Ze studiów nad wykorzystywaniem surowców krzemiennych ze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w późnym neolicie w strefie karpackiej. Neolityczne pracownie w Strzegowej (Strzegowa, stan. 42), Acta Archaeologica Carpathica, t. 38, s The Exploitation and Distribution of Flints From the Central Part of Polish Jura in the Late Neolithic Times, Analecta Archaeologica Ressoviensia, t. 1, s Pieńkowski G., Gutowski J Geneza krzemieni górnego oksfordu w Krzemionkach Opatowskich, Tomy Jurajskie, t. 2, s

19 WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ 243 Přichystal A Kamenne suroviny v pravěku. Vychodni časti středni Evropy, Brno. Samsonowicz J O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza gór Świętokrzyskich (Z mapką geologiczną w tekście), Wiadomości Archeologiczne, t. 8 (1), s Objaśnienia arkusza Opatów ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : , Warszawa. Stefaniak K., Muzolf B., Mirosław-Grabowska J., Socha P Studies in the caves of the Zegarowe Rocks, [w:] K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha (red.), Karst of the Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes, Sosnowiec Wrocław, s Sudoł M., Cyrek K., Krajcarz M. T., Krajcarz M Wokół Jaskini Biśnik: potencjalna przestrzeń penetrowana przez człowieka w paleolicie, [w:] Ł. Czyżewski (red.), Książka streszczeń 10. warsztaty kamieniarskie SKAM. Artefakt w przestrzeni: krzemienica, skupienie, stanowisko, region, października 2013 r., Toruń, s Sudoł M., Krajcarz M.T., Krajcarz M Jaskinia Perspektywiczna nowe stanowisko paleolityczne w dolinie Udorki (Wyżyna Częstochowska), [w:] A. Tyc, M. Gradziński (red.), Materiały 47. Sympozjum Speleologicznego, Olsztyn, s MACIEJ T. KRAJCARZ, MAGDALENA SUDOŁ, MAGDALENA KRAJCARZ, KRZYSZTOF CYREK OUTCROPS OF STRIPED FLINT ON THE RYCZÓW UPLAND (KRAKÓW-CZĘSTOCHOWA UPLAND) Summary On the Ryczów Upland (one of the microregions of the Kraków-Częstochowa Upland Polish Jura), striped flint occurs in the chalk limestone of the uppermost part of the Upper Oxfordian. The rocks can be found in the vicinity of Cisowa and the Góry Barańskie hills. The flint also occurs in the form of pebbles and small chunks in Cretaceous deposits and in so-called moulding sands in the vicinity of Pradła and Ogrodzieniec. Flint nodules can be rounded, ellipsoidal, sometimes branching, up to several dozen centimetres in size. The cortex is thin and smooth, clearly separated from the inner siliceous substance which is dark, slightly translucent to opaque, cryptocrystalline. Inside, there is usually an ellipsoidal core made up of opaque and crystalline silica. Under the microscope striped flint from the Ryczów Upland is similar to the striped flints from the Holy Cross Mountains. When A. Přichystal s method is applied, the flint shows features which are somewhere in-between the striped flint from Krzemionki Opatowskie and the G variety Jurassic flint from Pradła (see Kopacz, Pelisiak 1992). In some specimens black needle-like microfossils occur, a distinguishing feature of striped flint from the Holy Cross Mountains. Ochre coloured concentrations of oxides, typical of variant G Jurassic flint, also occur.

20 244 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK In ancient times, outcrops of striped flint on the Ryczów Upland had economic significance. The flint was already being used in the Middle Palaeolithic but occurs in greatest amounts at sites from the Neolithic and Early Bronze Age, when it was used to produce flint axes. Such sites have been registered mainly in the Wodąca valley region, in the vicinity of Strzegowa village and in the Góry Barańskie hills. The discovery of natural outcrops of striped flint on the Ryczów Upland places in a new light the subject of this raw material s import and distribution in the Stone Age. It seems that similar investigations need to be carried out in the other microregions of the Kraków- -Częstochowa Upland.