Litwini wobec Polski i Polaków: Spojrzenie na podstawie badań nad historią Polski w XX wieku w historiografii litewskiej ostatniego dwudziestolecia

Transkrypt

1 RimantasMiknys 1 Litwini wobec Polski i Polaków: Spojrzenie na podstawie badań nad historią Polski w XX wieku w historiografii litewskiej ostatniego dwudziestolecia 1. Wstęp Wyjaśnienie głównego zagadnienia tego tekstu. O najogólniejszych przyczynach mających swoje korzenie w przeszłości wpływających na stosunek Litwinów do Polski i Polaków. Na początku chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że w dawnej Litwie (w Wielkim Księstwie Litewskim) społeczność osób posiadających prawa, a więc obywateli, ograniczona była w zasadzie do przedstawicieli stanu szlacheckiego. Stan ten zaś i jego orientacja narodowa i kulturalna ukształtowały się w decydującej mierze pod wpływem wszystkich wydarzeń i procesów, które zostały zapoczątkowane przez unie litewsko-polskie. Sytuacja taka, utrzymująca się również w dobie porozbiorowej, nie sprzyjała integracji różnych odłamów narodowokulturalnych miejscowej ludności (mam na myśli ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego): przedstawicieli społeczności litewskiej, polskiej, żydowskiej, białoruskiej i innych. W XIX stuleciu, już w warunkach rosyjskiego panowania na całym obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, społeczności te, a właściwie narodowości, nie tylko nie łączyły się ze sobą w szerszą wspólnotę budowaną na podstawie obywatelskiej, ale wręcz przeciwnie, coraz bardziej wyodrębniały się i różnicowały między sobą, tworząc nowoczesne wspólnoty narodowe. Litwini, organizując w XIX wieku niezwykle prężny ruch narodowy, okazali się wkrótce potencjalnie najbardziej skutecznym czynnikiem modernizacji dawnego społeczeństwa zamieszkującego ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego z jednej strony, a z drugiej zaś najbardziej skutecznym czynnikiem integracji i budowy nowego, zmodernizowanego już, społeczeństwa. Na początku XX wieku litewski ruch narodowy wkroczył w nowy etap rozwoju politycznego, który zakończył się pod koniec pierwszej wojny światowej powstaniem niepodległego państwa litewskiego. W przededniu pierwszej wojny światowej i w okresie jej trwania powszechnie deklarowano w kręgu litewskich działaczy politycznych de-

2 2 mokratyczny charakter przyszłego państwa litewskiego. Budowane ono było podobnie jak inne powstające wówczas państwa Europy Środkowej i Wschodniej nie w oparciu o naród polityczny, początkami sięgający do czasów Wielkiego Księstwa Litewskiego, lecz o naród etniczny, o wspólnotę narodową, na zasadzie reprezentacji anonimowej większości. Faktycznie oznaczało to tworzenie państwa, w którym naród pełniłby funkcję gospodarza, państwa opartego na zasadach nacjonalizmu/patriotyzmu; rolę gospodarza w powstającej do niepodległego bytu Litwie pełnić miał, według opinii litewskich działaczy politycznych i narodowych, tylko naród litewski. Odradzająca się Litwa powoływała się na swe historyczne prawa do samodzielnego istnienia, występując jako spadkobierczyni Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak Wielkie Księstwo było ojczyzną nie tylko jednego, lecz co najmniej trzech nowoczesnych narodów, które istniały na pewno już na początku XX wieku, wyodrębnionych bądź wyodrębniających się z poszczególnych wspólnot narodowo-kulturowych, które istniały w dawnym Wielkim Księstwie Litewskim. Powyższe problemy i zagadnienia dotyczące tożsamości narodowej określiły w znaczącej mierze specyfikę nowoczesnej Litwy i istotę tak zwanej kwestii wileńskiej, która w okresie międzywojennym stanowiła główny problem w stosunkach litewsko-polskich i polsko-litewskich, i miała wpływ przez długi czas na stosunek Litwinów wobec Polski i Polaków. 2. Badania nad historią Polski XX wieku w litewskiej historiografii jako czynnik wpływający na postawy współczesnych Litwinów wobec Polski i Polaków Rozpatrując stan i problemy badawcze współczesnej historiografii litewskiej, musimy zdawać sobie sprawę, że analizowane tendencje historiograficzne nie są zjawiskami wyizolowanymi, dotyczącymi tylko konkretnego okresu czasu. Trzeba być świadomym, że po drugiej wojnie światowej, gdy Litwa stała się częścią Związku Sowieckiego, władze komunistyczne zmuszały historyków litewskich do przerabiania historii Litwy zgodnie z wzorem metodologii marksistowskiej. Wszystkie zjawiska były rozpatrywane zgodnie ze schematem marksistowskiej nauki o społeczeństwie, a więc przedstawiane jako walka narodu przeciwko reakcji i burżuazji o wolność i szczęście. Nadmiernie były wyeksponowane występujące w przeszłości wąt-

3 3 ki społeczne, historia ruchu robotniczego, tematy związane z sukcesami tak zwanej Sowieckiej Litwy. Natomiast konsekwentnie były pomijane liczne i bardzo istotne inne zagadnienia. Na przykład nie zajmowano się problemami historii Litwy, które były powiązanymi z wydarzeniami z historii Polski wieku XX. Trzeba zaznaczyć, że nawet do dnia dzisiejszego w historiografii litewskiej nie ma takiego samodzielnego przedmiotu badań, jak wydarzenia z historii Polski. Za jedyny wyjątek można uznać zagadnienia związane ze stosunkami Litwy i Polski jako organizmów państwowych. Sytuacja taka powstała w związku z tym, że historia przez długi czas była narzędziem służącym zachowaniu i rozwijaniu litewskiej tożsamości narodowej oraz państwowej. Może to wyglądać paradoksalnie, ale badania historyczne prowadzone na Litwie z pozycji etnocentrycznej były charakterystyczne także dla historiografii litewskiej rozwijającej się w czasach sowieckich, która przejęła oceny i interpretacje powstałe jeszcze w czasach międzywojennych w kręgu historyków litewskich; w nowych, sowieckich czasach nazwano je tradycyjnymi. Po roku 1990, gdy na Litwie upadł reżim sowiecki, chociaż starano się w badaniach historycznych odciąć od sztampy historiografii sowieckiej i badane zjawiska z przeszłości rozpatrywać kompleksowo w całej ich złożoności, to jednak najważniejszą tendencją w historiografii litewskiej było badanie i interpretowanie przeszłości z perspektywy dziejów kształtowania się nowoczesnego narodu i państwa litewskiego oraz społeczeństwa obywatelskiego. Tak zwany kierunek tradycyjny badania przeszłości nadal jest dość silny we współczesnej historiografii litewskiej, ale można już dzisiaj mówić o rodzących się tendencjach do jego rewizji. W swojej refleksji na temat stosunków litewsko-polskich i tego, jaką rolę odgrywa w nich historia, chcę w tym miejscu postawić pytanie: w jaki sposób historiografia litewska wpływa i czy wpływa w ogóle na stosunek współczesnych Litwinów do Polski i Polaków? Aby na to pytanie odpowiedzieć, wyróżnię dwa główne zagadnienia dotyczące historii Polski, którymi zajmują się przedstawiciele dwóch nurtów historiografii litewskiej, których umownie i w sposób nieunikniony upraszczając, nazywam przedstawicielami nurtu tradycyjnego i rewizjonistycznego. Są to mianowicie dwa zespoły zagadnień: 1. Stosunki państwowe litewsko-polskie i polsko-litewskie; 2. Stosunki narodowościowe litewsko-polskie i polsko-litewskie. Każdy z nich omówię teraz odrębnie.

4 Stosunki państwowe litewsko-polskie i polsko-litewskie Trzeba zaznaczyć, że od 1989 roku w społeczeństwie litewskim można zauważyć wielkie zainteresowanie sprawami stosunków litewsko-polskich w pierwszej połowie XX wieku, lecz przede wszystkim na poziomie dziennikarskim i publicystycznym. Często są powtarzane w nieskończoność propagandowe stereotypy z okresu międzywojennego, a nawet sowieckiego. Wymienię tylko kilka dla przykładu: okupacja polska Wilna i Wileńszczyzny w latach , legiony Żeligowskiego 1 czy rozpowszechniona teza, że Warszawa była zdecydowanym wrogiem niepodległości Litwy 2. Do tego dodać należy twierdzenie, iż świadomym celem polityki zagranicznej wskrzeszonego państwa polskiego było odbudowanie Rzeczypospolitej w jej granicach historycznych z roku 1772 oraz to, że układ w Suwałkach z 7 października 1920 roku jest nazywany uporczywie traktatem pokojowym. Najwięcej takich lub podobnych stereotypów znajdziemy w prasie litewskiej z lat , ale nie znikły one całkowicie z łamów głównych mass mediów nawet do 2000 roku. Nie unikali odwoływania się do nich także historycy, zwłaszcza tak zwanego tradycyjnego kierunku 3. Chcę zwrócić uwagę, że podane przez nich oceny stosunków polsko-litewskich i sprawy wileńskiej istniały w świadomości Litwinów również w czasach sowieckich, czemu bynajmniej nie sprzeciwiała się ówczesna oficjalna historiografia. W pracach naukowych i podręcznikach tego okresu, w czasach sowieckich, pisano także o okupacji Wilna przez burżuazyjno-obszarniczą Polskę: Gdy się nie udało wciągnąć Litwy do interwencji zbrojnej przeciwko Rosji Radzieckiej, mocarstwa zachodnie próbowały przyłączyć ją do burżuazyjno-obszarniczej Polski, umacniając tę ostatnią jako jedną z podstawowych sił interwencji antyradzieckiej. Jednak konflikt Litwy i Polski z powodu zagarniętego przez polskich militarystów Wilna stał na przeszkodzie w urzeczywistnieniu ich awanturniczych planów 4. 1 I. Šimelionis, Vilnija šimtmečio verpetuose, Vilnius 2002, s ; Literatūrairmenas, , nr 15, s. 3; Ant sutarties stalo stovėjo kryžius. L. Želigovskio agresija turi būti įvertinta, Voruta, , nr 7, s L. Truska, Antanas Smetona ir jo laikai, Vilnius 1996, s N. Kairiūkštytė,Vilniaus vadavimo sąjunga , Vilnius R. Žiugžda, Lietwa imperialistinių valstybių planuose , Vilnius 1983.

5 5 Nawiązania do wyrażonych wyżej poglądów nie uniknęła także wydana w 1980 roku wartościowa w sensie faktograficznym monografia Reginy Žepkaitė 5, omawiająca całokształt stosunków między Litwą a Polską w latach międzywojennych. Ta książka należy do klasycznych pozycji historiografii litewskiej poświęconych badaniom stosunków państwowych polsko-litewskich. Jej odpowiednikiem po stronie polskiej są prace prof. Piotra Łossowskiego 6. Autorka omawianej monografii jest ona również bardzo znana jako badaczka polityki zagranicznej Republiki Litewskiej musiała wtedy, w czasie wydania książki, a przypomnijmy, że był to rok 1980, a więc czasy Litwy sowieckiej, choćby minimalnie dostosowywać się do obowiązujących w historiografii sowieckiej schematów. W tej monografii, jak i w niektórych pracach innych historyków, a tym bardziej artykułach dziennikarzy i podręcznikach szkolnych, znajdziemy sformułowanie okupacja polska na oznaczenie przynależności Wilna i Wileńszczyzny do Polski w dwudziestoleciu międzywojennym, całkowitą bagatelizację znaczenia układu w Suwałkach, uproszczone przedstawienie Litwy jako sojuszniczki Rosji bolszewickiej w wojnie 1920 roku. W tym kontekście nową interpretację tych wydarzeń, jak wskazuje Algimantas Kasparavičius, można powiedzieć rewizjonistyczną interpretację, przedstawił w swojej monografii, która ukazała się w roku , Česlovas Laurinavičius. Przedstawię poniżej kilka głównych tez jego opracowania: 1. Litewska polityka w 1920 roku, niestety, z trudem zdawała egzamin z neutralnej suwerenności, z drugiej strony, egzamin ten dla Litwy był znacznie trudniejszy niż dla większości innych młodych państw. 2. Litwa, chociaż otrzymała Wilno, zgodnie z traktatem moskiewskim stawała się podobna do protektoratu Rosji radzieckiej 8. Pojęcia o protektoracie ZSRR wobec Litwy po zawarciu traktatu moskiewskiego używa nie tylko Č. Laurinavičius. Znany badacz polityki zagranicznej Litwy i jej stosunków z ZSRR, Algimantas Kasparavičius, też uważa, że w toku pertraktacji w 1926 roku dotyczących traktatu o nieagresji z ZSRR, litewscy politycy i dyplomaci wysuwali takie warunki, że patrząc retrospektywnie powstaje myśl świętokradcza, że niekiedy Kowno dążyło prawie do pro- 5 R. Žepkaitė, Diplomatija imperializmo tarnyboje. Lietuvos ir Lenkijos santykiai , Vilnius P. Łossowski, Stosunki polsko-litewskie , Warszawa Č. Laurinavičius, Lietuvos-Sovietų Rusijos taikos sutartis, Vilnius Tamże, s

6 6 tektoratu moskiewskiego 9.Wracając do książki Č. Laurinavičiusa, trzeba zauważyć, że w tej monografii oraz późniejszych licznych artykułach 10 Č. Laurinavičius rozpatruje sprawy przynależności Wilna i stosunków między Polską a Litwą przede wszystkim jako problem międzynarodowy, który wykorzystywała Rosja radziecka, a potem ZSRR w celu odbudowy i rozszerzenia swego wpływu na państwa powstałe na terytorium byłego Imperium Rosyjskiego. ZSRR aktywnie przeszkadzał w utworzeniu sojuszu polityczno-wojskowego tych państw, które powstały po rozpadzie Imperium, a który jednocześnie byłby związany z mocarstwami Zachodu. Plany radzieckie powiodły się i wiele w tym pomogła polityka zagraniczna Litwy Niepodległej całego okresu międzywojennego 11. W litewskiej historiografii funkcjonuje i taka teza, że w razie zwycięstwa Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej los Litwy byłby przesądzony. Zwycięstwa wojsk polskich pod Warszawą oraz w bitwie nad Niemnem uratowały, obiektywnie rzecz biorąc, istnienie w latach międzywojennych niepodległej Republiki Litewskiej 12. Pogląd taki rozwijał w swoich pracach Algimantas Kasparavičius, z którego pracy pochodzi zacytowany wyżej fragment. Jeszcze parę słów na temat tradycyjnego kierunku interpretacji stosunków litewsko-polskich we współczesnej historiografii litewskiej. Tak na przykład R. Žepkaitė w 9 A. Kasparavičius, Kauno ir Maskvos džentelmeniškas polonezas Varšuvai ( ), w: Lietuvos diplomatija XX amžiuje, Vilnius 1999, s Č. Laurinavičius, Ar buvo slaptas protokolas prie 1920 m. liepos 12 d. Taikos sutarties (dėl Lietuvos ir Sovietų Rusijos karinės sąjungos 1920 m. vasarą ir rudenį), Lietuvos istorijos metraštis, 1990, Vilnius 1992, s ; tenże, Dėl lietuvių ir lenkų susitarimo galimybių 1919 m. balandžio birželio mėnesiais, Lituanistica, 1993, nr 3 (15), s ; tenże, Kam Lietuvos neįpareigojo lenkų sovietų Rygos sutartis. Taikos sutarčių tarp Lietuvos ir Sovietų Rusijos bei Sovietų Rusijos ir Lenkijos kolizija: teisinis bei istorinis aspektai, Kultūros barai, 1994, nr 1, s Č. Laurinavičius, Geopolitikos ir demokratijos dilema: moderniosios Lietuvos užsienio politika ir Steigiamasis Seimas, w: metų parlamentinė patirtis: sprendimų politika, tikslai, aplinkybės, Vilnius 2000, s A. Kasperavičius, Stosunek władz i społeczeństwa Litwy do Polaków na Wileńszczyźnie (wrzesień 1939 czerwiec 1940), w: Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach , Warszawa 1995, s ; tenże, Kształtowanie się litewskich struktur państwowych i problem porozumienia się z Polską, w: Rok Odrodzona Polska w nowej Europie, Warszawa 1999, s ; tenże, Reakcja władz litewskich i opinii społecznej na wydarzenia ostatniej fazy wojny polsko-sowieckiej, w: Rok Z perspektywy osiemdziesięciolecia, Warszawa 2001, s

7 roku wydała monografię o przyłączeniu Wilna do Litwy Niepodległej w końcu 1939 roku oraz o poczynaniach władzy litewskiej na Wileńszczyźnie do 15 czerwca 1940 roku, tj. do czasu rozpoczęcia okupacji terytorium Republiki Litewskiej przez Armię Czerwoną 13. Autorka szczegółowo, bardzo szeroko wykorzystując materiały archiwalne, rozpatruje wyjątkowo złożone problemy związane z dążeniem litewskiej władzy do zintegrowania Wileńszczyzny z Republiką Litewską. Monografię R. Žepkaitė można uważać za swoistą odpowiedź na wcześniejszą pracę prof. P. Łossowskiego, który w zasadzie analizuje te same kwestie tylko z polskiego punktu widzenia 14. Kończąc charakterystykę pierwszego zagadnienia, trzeba zauważyć, że w najnowszej litewskiej historiografii nasilają się wyraźnie tendencje do obiektywnej oceny stosunków państwowych polsko-litewskich i litewsko-polskich. Na przykład w jednym ze swoich opublikowanych artykułów naukowych A. Kasparavičius konkluduje: Uparte przywiązanie Polaków do tradycji unijnych i ambicji wielkiego mocarstwa oraz nie mniej uparte poczucie zaufania Litwinów wyłącznie do państwa narodowego, w pierwszej połowie XX wieku przesądziło o głębokim i długotrwałym konflikcie obu państw. Polityką oraz dyplomacją Kowna i Warszawy zawładnęła mania bohaterów, stale walczących, nieomylnych, niezwyciężonych i niepoddających się 15. Historyk i dyplomata Litwy współczesnej Vytautas Žalys w swoim artykule o ministrze spraw zagranicznych Litwy Niepodległej w latach Stasysie Lozoraitisie 16 rozpatruje w szczególności tak zwany nowy kurs Lozoraitisa, który można zwięźle, chociaż niedokładnie i w uproszczeniu, określić hasłem: Niepodległość jest rzeczą ważniejszą niż Wilno. Autor szuka odpowiedzi na pytanie, dlaczego ten nowy kurs w polityce zagranicznej Litwy nie dał żadnych pozytywnych wyników. Winna temu, według opinii Žalysa, była zarówno strona litewska, jak i wcale nie mniej Józef Beck, minister spraw zagranicznych Polski. 13 R. Žepkaite, Vilniaus istorijos atkarpa , Vilnius P. Łossowski, Litwa a sprawy polskie , Warszawa A. Kasparavičius, Don Kichotas prieš Prometeją. Tarpukario lietuvių-lenkų iracionalioji diplomatija, Darbai ir Dienos, Kaunas 2002, vol. 30, s V. Žalys, Stasys Lozoraitis Lietuvos užsienio reikalų, ministras, w: Lietuvos diplomatija XX amžiuje, s

8 Stosunki narodowościowe polsko-litewskie W tym złożonym zagadnieniu można wyróżnić kilka odrębnych spraw dotyczących wydarzeń z historii Polski ściśle powiązanych z historią Litwy: 1. Sprawa stosunków na Wileńszczyźnie pomiędzy Polakami i Litwinami; 2. Sprawa repatriacji Polaków z Litwy po drugiej wojnie światowej; 3. Sprawa Armii Krajowej na Wileńszczyźnie Sprawa stosunków na Wileńszczyźnie pomiędzy Polakami i Litwinami Tradycyjny kierunek historiografii litewskiej, zajmujący się stosunkami z Polakami i Polską, ukształtował się w czasach Litwy międzywojennej 17 i na emigracji litewskiej (V. Daugirdaitė-Sruogienė, P. Klimas, M. Birżiška) 18. Główne tezy przedstawicieli tego nurtu historiografii litewskiej są następujące: Wileńszczyzna była okupowana przez Polaków; Większość mieszkańców tego terytorium to świadomi Litwini bądź Litwini, którzy utracili język ojczysty, dlatego władza Polski na Wileńszczyźnie jest nieprawowita; Taka władza więc zawsze jest niesprawiedliwa, zatem działalność przeciwko niej skierowana nie jest przestępstwem; W tej ostatniej tezie chodziło o ocenę represji władz polskich skierowanych przeciwko działaczom litewskim pracującym w organizacjach społecznych i kulturalnych, przeciwko nauczycielom i księżom katolickim na Wileńszczyźnie oraz w samym Wilnie, którzy działali na rzecz litewskości tych terenów 19. Według przedstawicieli omawianego nurtu historiografii litewskiej represje i restrykcje stosowane przez władze polskie na Wileńszczyźnie wobec działaczy narodowych litewskich były całkowicie bezpodstawne. W tym miejscu należy zaznaczyć, że samowola administracyjna urzędników polskich na Wileńszczyźnie istniała, lecz faktem było też, że z 17 Lietuvos istorija, red. A. Šapoka, Vilnius 1989 (pierwsze wydanie: Kaunas 1936). 18 V. Daugirdaitė-Sruogienė, Lietuvos istorija, Vilnius 1990; P. Klimas, Iš mano atsiminimų, Vilnius 1990; M. Biržiška, Vilniaus golgota, Vilnius A. Gumuliauskas, Lietuvos istorija nuo 1915 iki 1953 metų, Kaunas 1993, s

9 9 punktu widzenia tychże urzędników działalność narodowa Litwinów była antypaństwowa (w takim sensie, że stała w sprzeczności z polityką państwa polskiego). Trzeba zauważyć, że są opublikowane prace litewskich badaczy rozpatrujących sprawy narodowościowe na obszarach Litwy Wschodniej, poświęcone zwłaszcza procesowi polonizacji Litwinów na Wileńszczyźnie, w szczególności w latach międzywojennych, kiedy to wpływał na to zjawisko przymus administracyjny ze strony polskich władz. Wybitny lingwista, historyk języka litewskiego, akademik Zigmantas Zinkevičius, kładł nacisk na ten przymus w swoich pracach opublikowanych na początku lat dziewięćdziesiątych 20. Przyłączenie Wileńszczyzny do Polski, nazywane przez Z. Zinkevičiusa okupacją, spotęgowało proces polonizacji oraz uniemożliwiło relituanizację Wilna i Wileńszczyzny. O tym, że nie ma większych zmian w interpretacji tego zagadnienia, świadczy jedna z najnowszych prac historiografii litewskiej. Nastazja Kairiukštytė w wydanej w 2001 roku monografii szczegółowo rozpatruje utworzenie i działalność Związku Wyzwolenia Wilna oraz pomoc tej organizacji dla Litwinów Wileńszczyzny 21. Dużo miejsca poświęca też polityce asymilacyjnej prowadzonej przez władze polskie, również kościelne wobec Litwinów zamieszkujących Wileńszczyznę. Zajmuje się także represjami w stosunku do działaczy organizacji litewskich. Czy są jakieś próby rewizjonistyczne dotyczące tego złożonego zagadnienia? Powrócę do tego pod koniec mojego tekstu Sprawa repatriacji Polaków z Litwy po drugiej wojnie światowej Litewska historiografia używa terminu repatriacja, który jest rozumiany jako powrót obywateli danego państwa mieszkających poza granicami swojego kraju do kraju rodzimego; powrót taki następuje na podstawie porozumienia pomiędzy krajem, z którego ci obywatele wyjeżdżają, i krajem, który ich przyjmuje. Taka definicja repatriacji była używana również w ówczesnych (po drugiej wojnie światowej) oficjalnych dokumentach po stronie polskiej i sowieckiej. Chodziło o migrację mieszkańców narodowości polskiej z Litwy do Polski po drugiej wojnie światowej. W omawianym procesie migracji uczestniczyły osoby różnych kategorii: miejscowi mieszkańcy Litwy Polacy i Żydzi, którzy do rozpoczęcia drugiej wojny świa- 20 Z. Zinkevičius, Pietryčių Lietuva nuo seniausių laikų iki mūsų dienų, w: Lietuvos rytai, Vilnius 1993, s. 9-29; tenże, Rytų Lietuva praeityje ir dabar, Vilnius N. Kairiūkštytė, Vilniaus vadavimo sąjunga , Vilnius 2001.

10 10 towej byli obywatelami międzywojennej Polski, członkowie ich rodzin (należący do różnych narodowości); osoby różnych narodowości przybyłe z innych republik ZSRR do Litwy (niektóre z nich nigdy nie były obywatelami Polski przed drugą wojną światową). Proces repatriacji Polaków (i innych narodowości) z Litwy do Polski częściowo jest omówiony w artykułach Nastazija Kairiūkštytė 22 (zgodnie z poglądami i interpretacjami tradycyjnego nurtu w historiografii litewskiej) oraz Vitaliji Stravinskienė 23. W ich pracach zostały przedstawione dane na temat zmian demograficznych w społeczności polskiej na Litwie w latach W badaniach szczególnie zaakcentowano fakt, że migracja Polaków do Polski w badanym okresie była jednym z czynników, które przyczyniły się do zmian jakościowych w polskiej wspólnocie i spowodowały dla niej niejednoznaczne skutki. Praca Vitalii Stravinskienė wyróżnia się obiektywizmem. Autorka ocenia skutki procesu repatriacji jako niejednoznaczne i złożone. Według niej repatriacja miała wpływ na zmiany etniczne we Wschodniej i Południowo-Wschodniej Litwie. Miejsce polskich przesiedleńców częściowo zajęli przybysze z innych republik ZSRR. Można stwierdzić, że w badaniach tego zagadnienia w większym stopniu dochodzą do głosu koncepcje powiązane z nurtem rewizjonistycznym w historiografii litewskiej Sprawa Armii Krajowej na Wileńszczyźnie W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości państwowej Litwy po 1989 roku na historiografię litewską i jej rozwój duży wpływ wywierał kontekst społeczno-polityczny, w którym funkcjonowała. Było to związane z tym, że historycy brali żywy udział w gorących dyskusjach na temat najnowszej historii Litwy. Podczas dyskusji, w których brali udział politycy, publicyści i historycy, utwierdził się negatywny obraz Armii Krajowej, to znaczy działalności polskich partyzantów na Litwie w czasach okupacji niemieckiej. Była ona oceniona jako działalność wymierzona przeciwko interesom państwa litewskiego. Litewscy historycy, tacy jak: S. Buchaveckas, R. Žepkaitė, R. Zizas, filolog K. Garšva, w latach 90. XX wieku na łamach 22 N. Kairiūkštytė, metų repatriacija iš Lietuvos Sovietų Socialistinės Respublikos į Lenkijos Liaudies respubliką (Repatriacja z Litwy Radzieckiej do Polski Ludowej w latach ), Lietuvos istorijos metraštis, 1996, Vilnius 1997, s V. Stravinskienė, Lenkų demografiniai pokyčiai Lietuvoje metais (Zmiany demograficzne Polaków na Litwie w latach ), Lituanistica, 2006, nr 2 (66), s

11 11 prasy, a także dziennikarze pisali zawsze z perspektywy narodowych interesów Litwy i zawsze zadawali pytanie: co oznaczała działalność wileńskiej Armii Krajowej dla Litwy i litewskiego narodu? Na takie pytanie odpowiedź była jasna. Armia Krajowa była wrogą organizacją wobec Litwy, a jej działalność była szkodliwa dla Litwinów. Strona litewska stawiała następujące zarzuty wobec Armii Krajowej: Armia Krajowa walczyła o odzyskanie niepodległości Polski w jej przedwojennych wschodnich granicach, a więc chciała oderwać Kraj Wileński (Wileńszczyznę) od państwa litewskiego; Mordowała urzędników administracji litewskiej i patriotycznie nastawionych cywilnych Litwinów; Rozbiła oddziały armii generała P. Plechavičiusa, które miały się stać jądrem armii litewskiej walczącej o niepodległość Litwy; Wileńska Armia Krajowa kolaborowała z hitlerowcami. Podobnych zarzutów stawiano zresztą więcej. Sytuacja zmieniła się po podpisaniu układu o stosunkach dobrosąsiedzkich i współpracy pomiędzy Republiką Litewską a Rzeczpospolitą Polską 26 kwietnia 1994 roku. Traktat ten miał pozytywny wpływ na stosunek władz litewskich do weteranów Armii Krajowej mieszkających na Litwie. W lutym 1995 roku Ministerstwo Sprawiedliwości Litwy zarejestrowało Klub Polskich weteranów drugiej wojny światowej na Litwie, zrzeszający żołnierzy Armii Krajowej obywateli Republiki Litewskiej. Problem Armii Krajowej powoli utracił swoje znaczenie polityczne i przestał być przeszkodą dla budowania dobrych stosunków pomiędzy obydwoma krajami. Jednakże sprawa Armii Krajowej, ocena jej działalności na Wileńszczyźnie do dzisiaj nie jest całkowicie wyjaśniona między litewskimi a polskimi historykami. Jest to nadal temat otwarty i oczekujący na pogłębioną dyskusję historiograficzną. Po stronie litewskiej, z wyjątkiem monografii Polaka z Litwy, dra Jarosława Wołkonowskiego 24, nie napisano żadnej poważnej monografii na ten temat. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że przejawy rewizjonistycznego poglądu w ramach historiografii litewskiej można odnaleźć w dwóch zbiorach artykułów, które były wydane w latach 1995 i 1999 pod tym samym tytułem Armia Krajova Lietuvoje (Armia Krajowa na Litwie) 25. Oprócz artykułów analitycznych zostały opublikowane w obu książkach wartościowe 24 J. Wołkonowski, Okręg Wileński ZWZ-AK w latach , Warszawa Armija Krajova Lietuvoje, d. 1, Kaunas 1995; d. 2, Kaunas 1999.

12 12 wspomnienia i dokumenty źródłowe. Ogólny charakter obu książek i wyrażone w nich oceny są krytyczne i negatywne wobec Armii Krajowej, ale jednocześnie autorzy i redaktorzy obydwu tomów wypowiadają poglądy, formułują oceny, przedstawiają fakty, na podstawie których może się rozwijać dyskusja między litewskimi i polskimi historykami. Chodzi przede wszystkim o opracowania przygotowane przez dwóch historyków litewskich: A. Bubnysa i R. Zizasa 26. Kilka publikacji A. Bubnysa zostało wydanych w języku polskim w polskich publikacjach historycznych. Można uznać, że one właśnie reprezentują już wyraźnie nurt rewizjonistyczny w stosunku do tradycyjnego podejścia historiografii litewskiej do tych zagadnień 27. W omawianych publikacjach próbowano porównywać działania podziemia polskiego i litewskiego w czasie drugiej wojny światowej i w ten sposób autorzy odnajdują drogę do spojrzenia na minione wydarzenia historyczne w sposób bardziej neutralny i obiektywny. 3. Nowe zjawiska w historiografii litewskiej O nowych tendencjach we współczesnej litewskiej historiografii chciałem powiedzieć kilka słów na przykładzie powstałego programu badawczego Instytutu Historii Litwy: Większość i mniejszość. Stosunki narodowościowe w regionach mieszanych etnicznie (na Wileńszczyźnie (w Litwie Wschodniej) itp.) w okresie II wojny światowej 28. Pisząc program badawczy dla wymienionego wyżej projektu naukowego, zauważono, że pomimo tego, że konflikty międzyetniczne w czasie drugiej wojny światowej doczekały się licznych prac historycznych, to jednak konflikty te zazwyczaj postrzegano jako 26 A. Bubnys, Armijos Krajovos ištakos ir ideologija Lietuvoje, w: Armija Krajova Lietuvoje, d. 1, s. 6-13; tenże, Armijos krajovos Vilniaus apygardos informacijos ir propagandos biuras, w: tamże, d. 2, s. 7-16; tenże, Lietuvos Vietinės rinktinės susidūrimas su Armija krajova, w: tamże, d. 2, s ; tenże, Vilniaus AK kontaktai su vokiečiais metais, w: tamże, d. 2, s ; R. Zizas, Armijos krajovos veikla Lietuvoje metais, w: tamże, d. 1, s A. Bubnys, Etnopolityczne stereotypy litewsko-polskie w prasie podziemnej obu krajów , Konteksty, 1993, nr 3-4, s ; tenże, Litewski i polski ruch oporu w latach : podobieństwa i różnice, w: Opór wobec systemów totalitarnych na Wileńszczyźnie w okresie II wojny światowej, Gdańsk 2003, s Patrz: LII. Lietuva Antrajame pasauliniame kare. d. 2. ( ), dr Č. Laurinavičius,

13 13 efekt uboczny wojny lub też jako jedną z jej konsekwencji. Takie spojrzenie znajdowało uzasadnienie w kontekście ideologicznej konfrontacji z czasów zimnej wojny. Takie myślenie było charakterystyczne szczególnie dla historiografii sowieckiej, która wojnę przedstawiała w sposób uproszczony, z wyraźnie zaznaczoną linią frontu: z jednej strony znajdowali się faszyści, a z drugiej siły antyfaszystowskie. Spojrzenie takie miało motywację metodologiczną, naświetlającą główną tragedię drugiej wojny światowej Holocaust zagładę Żydów. Wszyscy przecież rozumieją, że gdyby nie byłoby agresji hitlerowskiej, nie byłoby Holocaustu. W dyskusji nad projektem stwierdzono też, że w podzielonej ideologicznie interpretacji historii pozostały niedostatecznie naświetlone wydarzenia historyczne dotyczące innych narodów postrzeganych przy tym nie jako część składowa światowych koalicji, ale jako podmioty samodzielne. Jako podmioty posiadające swoją własną refleksję na temat wojny, na temat własnych celów związanych z wojną i na temat środków realizacji tych celów. Chodzi także o wygląd życia codziennego tych narodów w czasie wojny i, co jest szczególnie ważne, o ich system wartości moralnych. W programie badawczym Instytutu Historii Litwy został wydzielony, jako samodzielny aspekt badań, temat kwestia Polaków. Formułując to zadanie badawcze, zwrócono uwagę na to, że i w tej kwestii zauważalny jest wpływ schematów ideologicznych. Polacy, którzy, a to wiedzą wszyscy, stali się pierwszą ofiarą wojny, często w literaturze historycznej są przedstawiani jako obrońcy prawomocności sytuacji sprzed drugiej wojny światowej oraz zwolennicy powrotu do sytuacji status quo antebellum. Taki pogląd odsłania jednak zarówno silne, jak i słabe ich strony. Wiadomo, że generał Władysław Sikorski, opierając się na wspomnianej zasadzie, żądał od Józefa Stalina zwrotu pod jego jurysdykcję, czyli rządu polskiego na emigracji, wszystkich obywateli Polski, w tym także Ukraińców, Żydów, Białorusinów itd. a więc tych wszystkich, którzy mieszkali po polskiej stronie granicy wschodniej wyznaczonej przez znany traktat ryski w 1921 roku. Z drugiej strony jednak wiadomo przecież, że status Armii Krajowej na Wileńszczyźnie opierał się nie na zasadzie obywatelskiej, ale na selekcji narodowościowej, gdyż do tej Armii byli przyjmowani tylko Polacy. Widać więc, że polska praktyka narodowościowa różniła się od ideologicznej doktryny prawnej. Można więc stwierdzić, że narodowa izolacja była charakterystyczna także dla Polaków, a nie tylko dla innych narodów regionu. A to oznacza, że ich większość statystyczną w regionie można postrzegać tylko jako argument dość względny.

14 14 Czy taka interpretacja przeszłości jest prawidłowa? To powinny pokazać wyniki badań, które zostaną przeprowadzone w ramach zarysowanego wyżej programu. Na nie jednak jeszcze czekamy. Równocześnie z powyższym rodzi się inne pytanie. Czy wyniki takich badań historycznych będą miały wpływ na zmianę nastawienia Litwinów wobec Polski i Polaków? Odpowiadając na to pytanie, należy zaznaczyć, że zaprezentowany wyżej przegląd litewskiej historiografii wskazuje na rysującą się wyraźnie tendencję do podejmowania badań nad historią Polski w XX wieku. Jedną z tendencji najnowszej historiografii litewskiej podejmującej badania nad stosunkami polsko-litewskimi i litewsko-polskimi jest unikanie w tych badaniach podejścia tylko z perspektywy etnocentrycznej. To samo można powiedzieć o rosnącej tendencji do obiektywnych badań i ocen dotyczących stosunków międzypaństwowych i narodowościowych litewsko-polskich i polsko-litewskich. Są one postrzegane w coraz szerszej perspektywie, jako część wydarzeń i procesów międzynarodowych, regionalnych i europejskich zarazem. Kończąc te rozważania, myślę, że takie podejście do historii może w sposób konstruktywny wpłynąć na polepszenie stosunku Litwinów do Polski i Polaków. Rimantas Miknys Instytut Historii Litwy