Najstarsza pieczęć miejskacieszyna

Transkrypt

1 a r t y k u ł y M ieczysława Chmielewska Wrocław Najstarsza pieczęć miejskacieszyna Najstarsza pieczęć miasta Cieszyna - odcisk z 1374 r. AP Wr., Dokumenty miasta Wrocławia, sygn. 1374,2 DI, (fot. R. Bacmaga) Nie trzeba chyba nikogo przekonywać jak istotnym elementem stanowiącym o wiarygodności dokum entu była oraz nadal pozostaje pieczęć. Jej forma i kształt sprawiają, iż obok funkcji prawnych posiada ona także walory małego dzieła sztuki, o utrwalonych siadach konwencji epoki, w której powstała. W jej rzeźbie i napisach możemy obecnie podziwiać kunszt dawnych mistrzów rytowniczego dłuta. Do dnia dzisiejszego przyciągają nasze oko urokliwe pieczęcie minionych wieków - często jedyne plastyczne obrazy przeszłości. Zachowane w archiw ach, m uzeach i bibliotekach zabytki sfragistyczne zadziwiają rozmaitością swych typów, treści, odmian, a także właścicieli. W owym gąszczu starych sigillów poczesne miejsce zajmują pieczęcie miejskie, którymi na potrzeby swoich kancelarii dysponowały władze poszczególnych miast. Wiele grodów, zwłaszcza po stabilizacji swego ustroju, czyli lokacji, używało nawet kilku sigillów. Najczęściej spotykanymi są: pieczęcie ogólnomiejskie (universitas) czasami dodatkowo określane jako wielkie (maius), bądź małe (minus) sigilla poszczególnych urzędów miejskich to jest: pieczęcie rajcowskie (consulum, albo magistri), pieczęcie ławnicze (scabinorum), wójtowskie (advocati), a nawet bardziej znaczących obywateli (burgensium)1. Ich walory artystyczne zależały oczywiście od talentu rytownika wykonującego tłok pieczętny. Im większe i zamożniejsze było miasto, tym lepszemu rytownikowi zlecano wykonanie dzieła2. Tłoki pieczętne zwykle z żelaza, brązu, mosią 15

2 dzu, rzadziej srebra sporządzali złotnicy, odtwarzając w nich godła według projektów rysunkowych, przygotowanych wcześniej przez wybitniejszych artystów. Dawna pieczęć zdecydowanie różniła się od dzisiejszej. Zwykle był to woskowy krążek lub owal przytwierdzony do dokumentu na pergaminowych paskach, bądź sznurach. Do pieczętowania używano początkowo wosku czystego, później, od końca XIII w., zaczęto barwić go na różne kolory, najczęściej zielony, czerwony lub brunatny. [...] Wosk pieczętny sporządzano według specjalnych recept. Według recepty śląskiej z początku XV wieku na 4 funty wosku pszczelego dodawano pół funta oleju lnianego, 1/2 funta żywicy i 1/2 funta barwnika (do pieczęci barwionych) 3. Wyobrażenia napieczętne najczęściej odnosiły się do herbów właścicieli miast, architektury, elementów świata przyrody, wytwórczości miejskiej czy przedstawień dewocyjnych. W zdecydowanej większości detale te łączono ze sobą4. To właśnie wśród tego typu sigillów znajdujemy pieczęć Cieszyna + SIGILLUM CIVIUM DE TIIESSIN uwierzytelniającą dokument tamtejszej rady miejskiej z 2 III 1374 r., przechowywany w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu5. W literaturze sfragistycznej uchodzi ona za najstarszą z cieszyńskich pieczęci miejskich, używaną przez około 200 lat. Inne bowiem znane i licznie zachowane sigilla tegoż grodu są późniejsze. Badaczami, którzy widzieli jej odcisk oraz opublikowali informacje o niej, byli od dawna już nieżyjący B. Engel i M. Gumowski. B. Engel badał pod względem sfragistycznym w XIX w. Archiwum Miejskie Torunia i znał jej egzemplarz z 1406 r., zaś M. Gumowski egzemplarz z 1526 r. należący niegdyś do Muzeum w Cieszynie. Aktualną fotografię jej zamieścił również I. Panic w opracowaniu poświęconym księstwu cieszyńskiem w średniowieczu oraz M. Makowski i J. Spyra w pracy dotyczącej ratusza cieszyńskiego6. Zachowana w archiwum Wrocławskim pieczęć miasta Cieszyna jest okrągła, koloru brunatnego, średnica jej wynosi 50 mm. Do pergaminowego dokumentu o wymiarach 230 x mm przywieszono ją na pergaminowym pasku. O tym, iż była ona oficjalnie używaną pieczęcią ogólnomiejską świadczy nie tylko wymieniona wyżej legenda + SIGILLUM CIVIVM DE THESSIN, ale także informacja zamieszczona w korobaracji dokumentu ; In huifus] rei testi[m]onium sigillu[um] n[ost]re civitas p[resejntibus est appe[n]sum W wizerunku jej połączono elementy architektury miejskiej i krajobrazu z godłem właściciela miasta czyli Piastów cieszyńskich. Ponad nurtem płynącej rzeki Olzy stoją dwie gotyckie baszty otaczające otwartą bramę miejską, nad którą unosi się niekoronowany orzeł - herb Piastów cieszyńskich. Zaś na zewnątrz po obu stronach baszt widnieją ułożone w pionie dwa maleńkie, ledwo dostrzegalne kwiatuszki, pełniące tu funkcję wyłącznie ozdobną, o których zresztą nie ma wzmianek w dotychczasowych publikacjach B. Engla i M. Gumowskiego. Być może, była to kwestia zużycia tłoka pieczętnego. Obaj badacze znali ją z dokumentów znacznie późniejszych 7. Ukazana na polu pieczętnym kompozycja plastyczna dała podstawę do przedstawienia herbu miasta Cieszyna, któremu obszerne studium heraldyczne poświęcił już I. Panic. Według jego ustaleń godło przechodziło różne fazy rozwojowe, jednak zamieszczone na omawianym sigillum wyobrażenia stale pozostawały jego podstawowymi elementami, kryjąc w sobie wiele treści8. Baszty oraz brama spełniały nie tylko rolę obronną, ale też podkreślały 16

3 status miejskości grodu, będąc wyznacznikami jurysdykcji miejskiej9, zas' brama z rozchylonymi wrotami dodatkowo podkreślała jego otwarty i handlowy charakter, będąc symbolem hojnos'ci oraz gościnności mieszkańców10. Zapewne zgodnie z ideologią średniowiecza owe detale architektoniczne miały również religijny charakter stanowiąc schematyczną próbę ujęcia obrazu «m iasta niebieskieg o ^ zsyłanego przez Boga, otoczonego potężnym murem z dw unastom a w ieżam i 1. Płynąca u stóp bramy i wież rzeka nawiązywała do położenia miejscowości, przypominając też o pełnionej niegdyś przez siebie funkcji ^ -%-, " * *? * f r i " r - f l * -!- < J r f i Ł w* ******* n i i '.*» iły* 't ó, w - f p _ 1 -"- **--,» s *. Cieszyn, 1374, 2 III Rajcy Cieszyna składają uroczystą przysięgę wobec rady miasta Wrocławia o przejęciu i przestrzeganiu prawa magdeburskiego w jego adopcji wrocławskiej. APWr., Dokumenty miasta Wrocławia, sygn. 1374,2 III, (fot. R. Bacmaga) obronnej, gospodarczej oraz komunikacyjnej12. Usytuowany nad bramą orzeł wskazywał nie tylko na władzę i zwierzchność książęcą, ale dodatkowo symbolizował obrońcę miasta13. Ukryte w wizerunku pieczęci oznaki jurysdykcji miejskiej były niczym innym jak tylko odzwierciedleniem ówczesnej sytuacji prawnej grodu. Tak się też składa, iż do niej nawiązywała treść dokumentu, przy którym została odnaleziona. Mianowicie dokument ów był uroczystym przyrzeczeniem rajców cieszyńskich, którzy z mandatu ks. Przemysława Noszaka, a także z uwzględnieniem woli ławników, starszych oraz prawników i całej społeczności miejskiej przejmowali oraz zobowiązywali się wobec rady miasta Wrocławia do przestrzegania prawa magdeburskiego w jego adopcji wrocławskiej14. Fakt ów należy wiązać z innym ważnym wydarzeniem w życiu średniowiecznego grodu, jakim była lokacja dokonywana przez właściciela miasta w tym wypadku księcia cieszyńskiego. Ta natomiast wiązała się z wydaniem specjalnego przywileju lokacyjnego jakkolwiek dokument ów nie jest przywilejem lokacyjnym sensu stricto, takim jaki np. w 1261 r. otrzymał Wrocław. Wystawcą jego nie jest książę cieszyński. Nie ma w nim mowy o granicach miasta, o wyodrębnieniu mieszczaństwa jako stanu z pozostałej ludności kraju15, ale też inna była historia oraz proces pozyskiwania praw miejskich przez Cieszyn. Problem ów nie jest przedmiotem niniejszych rozważań, został już omówiony we wspomnianej wyżej pracy Księstwo cieszyńskie w średniowieczu. Autor jej wykazał, z czym zresztą wypada się zgodzić, iż uroczyste przyrzeczenie rady cieszyńskiej z 2 III 1^74 r. kończyło proces przechodzenia Cieszyna na prawo niemieckie16. Jest to o tyle ważne dla nas, gdyż we wcześniejszych opracowaniach heraldyczno-sfragistycznych przyjmowano rok 1344 jako datę lokacji cieszyńskiego grodu. Niestety 17

4 badacze ci nie podali źródła na podstawie, którego ją ustalili17. Niemniej 30 lat różnicy od lokacji proponowanej na rok 1344 do złożenia uroczystej przysięgi w 1374 r. wobec Wrocławia, przy czym w tekście jej istnieje dodatkowo mowa o przejęciu przez miasto prawa magdeburskiego, wydaje się być okresem zbyt długim, by lokację datować aż tak wcześnie. Niemniej posiadanie przez cieszyńską radę miejską pieczęci używanej aż do XVI w. w legendzie, której widnieje określenie miejscowości jako civitas sugeruje, iż musiała ona już rządzić się jakim iś prawami miejskimi. Tym bardziej, że znany ze swej obrotności i wpływów na dworze praskim ks. Przemysław Noszak władający księstwem cieszyńskim w latach doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia gospodarczego miast w swoim państwie i nie skąpił im rozmaitych przywilejów, a pierwszą wzmiankę o osadnikach niemieckich w Cieszynie mamy już z 1290 roku. To zaś pozwala przypuszczać, że przechodzenie na prawo niemieckie w tym wypadku odbywało się stopniowo, a zakończono je dopiero w 1374 r., na co zresztą wskazują najnowsze badania dotyczące historii tejże miejscowości18. Natomiast prezentowana tu herbowa pieczęć miejska jest cennym zabytkiem przeszłości nie tylko dlatego, iż jest najstarszą, herbową pieczęcią Cieszyna, ale także jednym z najstarszych tego typu sigillów na Śląsku. Zamieszczony na niej wizerunek godła miasta jest swego rodzaju manifestacją heraldyczną wobec odbiorców opieczętowanych nią dokumentów i naturalnie dodatkowo świadczy o ustaleniu się kształtu tegoż znaku19. Przypisy 1. E. Roehl: Siegel und Wappen der Stadt Breslau, Breslau 1900, s ; J. Kokoszą: Herby polskich miast nadodrzańskich. Katalog wystawy, Archiwum Państwowe we Wrocławiu , s W. Strzyżewski: Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999, s M. Haisig: Śląsk w monetach, medalach i pieczęciach, Wrocław 1951, s J. Kokoszą: op. cit., s Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej APWr), Dokumenty miasta Wrocławia, sygn. 1374, 2 III. 6. B. Engel: Die mittelallterlichen Siegel des Thomer Rathaus, Mitteilungen d. Copemicus Vereins, Thom 1894, Th. I, s. 19; M. Gumowski: Herby i pieczęcie miejscowos'ci z województwa sląskiego, Katowice 1939, s ; Idem: Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, s. 9,57; I. Panic: Księstwo cieszyńskie w średniowieczu. Studia z dziejów politycznych i społecznych, Cieszyn 1988, s. 74; Idem: Herb Piastów cieszyńskich i ich stolicy - Cieszyna (Studium heraldyczne). Pamiętnik Cieszyński 1995, t. 10, s por. przyp ; M. Makowski, J. Spyra, Pięć wieków cieszyńskiego ratusza , Cieszyn 1996, s APWr., Dokumenty miasta Wrocławia, sygn. 1374, 2 III; B. Engel: op. cit., s. 19; M. Gumowski: Herby i pieczęcie..., op. cit., s. 57; Idem: Najstarsze pieczęcie I. Panic: Herb Piastów cieszyńskich..., s W. Strzyżewski: op. cit., s ,69; M. Makowski, J. Spyra: Pięć wieków cieszyńskiego ratusza, , Cieszyn 1996, s P. Dudziński: Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997, s. 57; I. Panic: Herb Piastów cieszyńskich..., s. 147; M. Makowski, J. Spyra: Pięć wieków cieszyńskiego ratusza, , 18

5 Cieszyn 1996, s W. Strzyżewski: op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s AP Wr., Dokumenty miasta Wrocławia, sygn. 1374, 2 III. 15. Ibidem, sygn. 1261, 16 XII; J. Bardach, B. Les'nodorski, M. Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2000, s Panic: Księstwo cieszyńskie..., s Wappenbuch der schlesischen Stadte und Stadtel, herausg. von Hugo Saurma, Freiherm v. u. y. d.jeltsch, Berlin 1870, s. 57; M. Gumowski: Herby i pieczęcie..., s. 57; Idem: Najstarsze pieczęcie..., op. cit., s. 57, Idem: Herby miast polskich, Warszawa 1960, s Książęta i księżne Górnego Śląska. Pod red. A. Barciaka, Katowice 1995, s ; I. Panic: Księstwo cieszyńskie..., s ; Idem, Herb Piastów cieszyńskich..., s W. Strzyżewski: op. cit., s ; I. Panic: Herb Piastów cieszyńskich..., s