Arkadiusz Żych, Dyrektor Wydziału Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego

Transkrypt

1 Arkadiusz Żych, Dyrektor Wydziału Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego Eliminacja miejsc wykluczenia społecznego, zakres i metody interwencji na obszarach popegeerowskich dotkniętych strukturalnymi problemami rozwojowymi w Województwie Zachodniopomorski Spadek z potencjałem Państwowe Gospodarstwa Rolne stanowiły do początku lat 90. ubiegłego wieku podstawę gospodarki rolnej na obszarze obecnego województwa zachodniopomorskiego. Często były one największym pracodawcą na swoim terenie działania. Wokół PGR stworzono nie tylko cały system zakładów pracy składający się z ośrodków maszynowych i innych zakładów zabezpieczających techniczną i infrastrukturalną ciągłość produkcji rolnej, ale również powstawały przedszkola, szkoły czy ośrodki zdrowia. One dawały zatrudnienie i zapewniały dostęp do podstawowych usług publicznych na obszarach wiejskich. Państwowe Gospodarstwa Rolne zostały zlikwidowane w 1991 r. na mocy Ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. W skali kraju oznaczało to utratę pracy dla blisko pół miliona pracowników oraz podstaw bytowych dla ich rodzin, w wymiarze terytorialnym - dla blisko połowy wiejskich obszarów kraju, na których udział państwowego sektora rolnictwa w strukturze własnościowej użytków rolnych był przeważający. Likwidacji PGR nie towarzyszyło powszechne uwłaszczenie pracowników, wypłata odszkodowań czy też działania osłonowe, które pomogłyby odnaleźć się całym społecznościom w nowej rzeczywistości. Doprowadziło to do powstania bezrobocia strukturalnego, narastającego zjawiska wykluczenia społecznego oraz degradacji infrastruktury produkcyjnej i publicznej na terenach wiejskich. Procesy te w szczególny sposób dotyczyły terenów północno-zachodniej Polski, zwłaszcza tych tworzących dziś województwo zachodniopomorskie. Na obszarze województwa zachodniopomorskie likwidacja państwowego sektora rolnego miała znaczący wpływ na możliwości rozwojowe znacznych obszarów regionu, w szczególności położonych peryferyjnie względem dużych ośrodków miejskich czy strefy nadmorskiej. Niższy poziom rozwoju społecznogospodarczego oraz mała dostępność do podstawowych usług publicznych jest notowany po dziś dzień, szczególnie we wschodniej i centralnej części województwa, gdzie gospodarka i zatrudnienie na obszarach wiejskich w przeważającej części były monokulturowe i zależne od PGR. Jedną z zasadniczych determinant rozwojowych środkowowschodnich obszarów województwa jest ich wybitnie peryferyjne położenie w skali krajowej i regionalnej. Obszary te cechują się nadal jedną z najgorszych w skali Polski dostępnością komunikacyjną (kołową i kolejową) zarówno do stolicy kraju, jak 1

2 i regionu. Słabe skomunikowanie głównych wojewódzkich i krajowych ośrodków wzrostu z tą częścią województwa, utrudniony dostęp do podstawowych usług publicznych, jak również szczególnie niska kondycja społeczna i gospodarcza wskazanych wyżej obszarów skutkuje postępującą depopulacją, ciągle wysokim bezrobociem strukturalnym, niskim poziomem aktywności gospodarczej, inwestycyjnej oraz narastającym wykluczeniem społecznym. Te wszystkie problemy oczywiście najwyraziściej występują w Zachodniopomorskiem, ale również dotykają w mocnym stopniu inne regiony, które musiały przeprowadzić likwidację PGR-ów. Ten niepokojący obraz przestał być obecnie jedynie problemem regionów, został zdiagnozowany i znalazł swoje odzwierciedlenie w krajowych dokumentach strategicznych określających cele rozwojowe państwa. Wśród najważniejszych z nich wyróżnić należy Koncepcje Przestrzennego Zagospodarowana Kraju 2030 oraz Krajowa Strategię Rozwoju Regionalnego , Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. W każdej z tych strategii wojewódzwo zachodniopomorskie jest obecne, jako te, w którym ogniskować powinna się interwencja krajowa i regionalna. Jak i gdzie? o tym poniżej. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Na obszarze województwa zachodniopomorskiego występuje szczególna w skali kraju kumulacja obszarów cechujących się niskimi szansami rozwojowymi. Przeważającą cześć regionu stanowią obszary o niskim poziomie rozwoju i słabej dostępności do usług. Tereny te są jednocześnie w głównej mierze wiejskim obszarami funkcjonalnymi wymagającymi wsparcia procesów rozwojowych. 2

3 Zobrazowanie szczególnego nasilenia typów obszarów wymagających restrukturyzacji i rozwoju nowych funkcji według KPZK 2030 Źródło: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego wskazane zostały obszary strategicznej interwencji, na których ogniskować powinna się interwencja krajowa i regionalna. Spośród wskazanych w KSRR obszarów strategicznej interwencji w województwie zachodniopomorskim wyróżnić można te tereny, które mają charakter wiejski (o dziedzictwie postpegeerowskim) i wymagają wsparcia poprzez skupienie interwencji publicznej na wykreowaniu lub wsparciu ograniczonych czynników rozwojowych. Należą do nich w szczególności: obszary peryferyjne o szczególnie dużym udziale terenów o ekstremalnie niskiej dostępności transportowej W województwie zachodniopomorskim najgorsza sytuacja w tym zakresie występuje w powiatach sławieńskim, koszalińskim, białogardzkim i szczecineckim. Dojazd do miasta z tych obszarów zajmuje więcej niż 120 minut. 3

4 Obszary strategicznej interwencji regionalnej na rzecz zwiększenia dostępności transportowej do ośrodków wojewódzkich Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego obszary wiejskie W zakresie interwencji na obszarach wiejskich KSRR identyfikuje dwa kryteria dysfunkcji: obszary wiejskie cechujące się najgorszymi wskaźnikami dostępu do usług i dóbr publicznych, oraz o najgorszych wskaźnikach sytuacji społecznogospodarczej. Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego

5 W kontekście analizy sytuacji obszarów wiejskich w pięciu powiatach województwa zachodniopomorskiego zanotowano złą dostępność do usług publicznych w powiatach: gryfińskim, pyrzyckim, łobeskim, świdwińskim i koszalińskim. W odniesieniu do sytuacji społeczno-gospodarczej bardzo złą lub złą sytuację notują odpowiednio powiaty: białogardzki, świdwiński, drawski oraz powiaty pyrzycki, choszczeński, łobeski, szczecinecki i koszaliński. obszary o niskim dostępie do usług publicznych Obszary koncentracji działań na rzecz wyrównywania dostępu do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe. Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego W zakresie interwencji na rzecz wyrównywania dostępu do dóbr i usług w KSRR wskazano obszary powiatów: gryfińskiego, pyrzyckiego, łobeskiego, świdwińskiego, koszalińskiego i wałeckiego. Specjalna Strefa Włączenia Zaprezentowane powyżej negatywne zjawiska i czynniki rozwojowe dotyczą w głównej mierze powiatów, w których znaczne obszary zajmowały Państwowe Gospodarstwa Rolne. Na obszarach tych, z uwagi na regionalne i lokalne uwarunkowania rozwojowe (peryferyjne położenie względem regionalnych obszarów wzrostu, brak znaczących lokalnych potencjałów rozwojowych, uwarunkowania infrastrukturalne, zasoby kapitału ludzkiego), obserwowalna jest niska dynamika procesów rozwojowych. Dlatego też niezbędne jest podjęcie działań mających na celu poprawę spójności wewnętrznej i terytorialnej tych obszarów oraz stworzenie warunków do rozprzestrzeniania się impulsów dla wielofunkcyjnego rozwoju stanowiących 94% powierzchni regionu obszarów wiejskich. W celu osiągnięcia powyższych zamierzeń Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego opracował Założenia dla programu interwencyjnego dla Specjalnej Strefy Włączenia na obszarze województwa zachodniopomorskiego. Podstawą dla sformułowania koncepcji wydzielenia na obszarze województwa zachodniopomorskiego Specjalnej Strefy Włączenia oraz podjęcia w stosunku do wskazanego obszaru specjalnej interwencji jest szczególnie 5

6 niekorzystna sytuacja społeczno-gospodarcza wskazanego obszaru przejawiająca się w: o niekorzystnych wartościach kluczowych wskaźników opisujących sytuację społeczno-gospodarczą, o strukturalne deficyty rozwojowe dotykające opisywany obszar, w szczególności brak lub zanik silnych ośrodków rozwojowych, peryferyjne położenie, niższy poziom dostępu do infrastruktury, o ograniczony autonomiczny potencjał rozwojowy, który mógłby stanowić podstawę do podjęcia działań naprawczych i efektywne prowadzenie polityki rozwoju na poziomie poszczególnych gmin oraz przy wsparciu samorządu województwa. Na podstawie dostępnych danych statystycznych oraz prowadzonych na ich podstawie analiz kierunkowych Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego wstępnie zdelimitował zakres zagadnień warunkujących potrzebę wdrożenia specjalnej interwencji oraz obszar, do którego miałaby się ona odnieść. Wstępna delimitacja obszaru Specjalnej Strefy Włączenia w oparciu o sumaryczny wskaźnik rozwoju społeczno-gospodarczego 6

7 Koncepcja interwencji w ramach Specjalnej Strefy Włączenia na obszarze województwa zachodniopomorskiego przewiduje koncentrację działań wokół trzech obszarów tematycznych infrastruktura, gospodarka i społeczeństwo. Odpowiadają one najważniejszym deficytom rozwojowym regionu, zarówno mającym swe źródło historyczne, jak i nawarstwiającym się w ostatniej dekadzie w wyniku niekorzystnego przebiegu przekształceń gospodarczych i zachwiania koniunktury w poszczególnych sektorach. Wstępne założenia konstrukcji programu interwencyjnego dla Specjalnej Strefy Włączenia na obszarze województwa zachodniopomorskiego CELE Aktywizacja infrastrukturalna obszarów wymagających specjalnego wsparcia Aktywizacja gospodarcza obszarów wymagających specjalnego wsparcia PRIORYTETY Poprawa dostępności komunikacyjnej do ważnych krajowych i ponadregionalnych i regionalnych ośrodków rozwoju Poprawa dostępności komunikacyjnej do centrów subregionalnych i lokalnych obszarów wzrostu Poprawa dostępności gospodarczej obszaru SSW Wzrost konkurencyjności gospodarczej na obszarze SSW Wsparcie energetyki rozproszonej Wsparcie aktywizacji społecznej i ekonomii społecznej Aktywizacja społeczna i zawodowa mieszkańców obszarów wymagających specjalnego wsparcia Zwiększenie dostępności do usług publicznych Wsparcie dla edukacji Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników Działania infrastrukturalne powinny być zogniskowane na zwiększeniu dostępności transportowej Specjalnej Strefy Włączenia. Przeważająca część SSW leży w obszarze dysfunkcji transportowej zarówno do stolicy kraju, jak i stolicy regionu. Do zwiększenia dostępności w wymiarze krajowym oraz wewnątrzregionalnym bezwzględnie prowadzą drogi krajowe S6 i S11 oraz rozwój sieci dróg wojewódzkich na tych obszarach. W wymiarze gospodarczym w odniesieniu do obszaru Specjalnej Strefy Włączenia bardzo istotne jest uruchomienie wsparcia na rzecz podniesienia potencjału i konkurencyjności w obszarze biogospodarki, odnawialnych źródeł energii i turystyki. W obszarze biogospodarki istotne znaczenie dla SSW ma również wzmocnienie potencjału bazy surowcowej rolnictwa, rybactwa i leśnictwa oraz potencjału bazy produkcyjnej, przetwórczej, przechowalnictwa, dystrybucji i promocji, a także wsparcie tworzenia lokalnych programów umożliwiających konsumpcję wysokiej jakości żywności regionalnej (produkowanej lokalnie przez 7

8 gospodarstwa rolne i podmioty związane terytorialnie z konsumentami). Korzystna struktura obszarowa rolnictwa w regionie silnie wpływa na zanikanie barier rozwojowych, pozwalając także koncentrować środki produkcji i wytwarzać wysokie dochody. W ciągu najbliższych lat będzie to decydować o rosnącej pozycji zachodniopomorskich producentów w stosunku do gospodarstw w innych krajach Unii Europejskiej. Zachodniopomorskie rolnictwo ma wyjątkową szansę korzystania z efektu skali, a jednocześnie przeszczepiania najlepszych wzorców z gospodarstw wielkoobszarowych UE oraz USA. Wraz ze wzrostem świadomości ekologicznej wzorem społeczeństw zachodnich powiększać się będzie także grupa konsumentów żywności ekologicznej. Następstwem tego procesu będzie wzrost liczby gospodarstw ekologicznych. Gospodarstwa tego rodzaju, jeszcze niezbyt liczne w regionie, charakteryzują się bardzo dużą zyskownością produkcji i bardzo wysokim potencjałem wzrostu. Na obszarze SSW powinien być wspomagany rozwój grup producentów ekologicznych oraz wzmacniane wsparcie naukowo-badawcze ze strony uczelni wyższych dla lokalnych producentów rolnych. Rozwój turystyki obejmuje zadania związane z kreowaniem i promocją markowych produktów turystycznych, modernizacją infrastruktury historycznej w celu wzbogacenia oferty czasu wolnego oraz tworzenia i rozwoju szlaków turystyki kulturowej w oparciu o elementy dziedzictwa kulturowego. Wraz z coraz wyższym poziomem świadomości zdrowotnej i dbałości o zdrowie zwiększy się zapotrzebowanie na wypoczynek połączony z wysokospecjalistycznymi usługami zdrowotnymi. Perspektywy rozwoju dla branży turystycznej w województwie zwiększyć może rozbudowa oferty pobytowej o produkty niezależne od warunków atmosferycznych i pór roku, co pozwoli na ograniczenie sezonowości, a w konsekwencji na zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu. Szczególną rolę będzie odgrywał wypoczynek w obiektach zamkniętych oraz połączony z regeneracją fizyczną. Pozwoli to na optymalne wykorzystanie miejsc noclegowych poza sezonem letnim i podniesienie rentowności działalności w obszarze turystyki. Istotna jest również jakościowa poprawa bazy turystycznej, zróżnicowanie oferty i powiązanie turystyki z ochroną zdrowia i kulturą. Istotne będzie również wykorzystanie nowoczesnych technologii w tworzeniu innowacyjnych produktów i usług służących prezentacji oferty turystycznej regionu oraz działanie na rzecz wzrostu świadomości wykorzystania turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym. W sferze społecznej działania powinny być uzależnione od rodzaju, nasilenia i koherencji zjawisk patologicznych i problemowych. W ramach interwencji przewiduje się w szczególności wdrożenie następujących działań: zwiększenie dostępności do usług publicznych, rewitalizacja społeczna poprzez opracowanie lokalnych planów rozwoju społeczno-gospodarczego, uruchomienie instrumentów finansowania aktywizacji zawodowej (fundusz stypendialny dla młodzieży, wsparcie indywidualnych ścieżek kariery), 8

9 wsparcie samozatrudnienia i przedsiębiorczości, wsparcie zatrudnienia wybranych grup w szczególnej sytuacji na rynku pracy, wdrożenie nowoczesnych i efektywnych narzędzi edukacyjnych kształtujących kompetencje przyszłości, wspieranie doskonalenia kompetencji językowych, wprowadzenie animatorów zewnętrznych do środowisk lokalnych. 9