Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia

Transkrypt

1 K. Czichy Krzysztof Czichy Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody Autor prezentuje obecny kształt prawny instytucji nawiązki określonej w art k.k., którą orzeka się zamiast obowiązku naprawienia szkody. Omówione zostały kwestie jej zakresu, przesłanek orzekania oraz podmiotu uprawnionego do jej otrzymania. Podjęta została równieŝ próba odpowiedzi na pytanie, czy obecna regulacja w sposób naleŝyty chroni interesy pokrzywdzonego. Uwagi wprowadzające Nawiązka jest postacią szczątkową dawnej komparycji, będącej takŝe kwotą pienięŝną (lub innym świadczeniem materialnym) płaconą na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny za zaniechanie wykonania prawa zemsty (prywatnej) 1. W prawie polskim nawiązka pojawiła się po raz pierwszy w Statutach Litewskich 2, a jej późniejszy rozwój stanowi bardzo rozległe zagadnienie 3. Niezbędnym jest jednak, aby w naszych rozwaŝaniach przedstawić chociaŝ główne załoŝenia, jakimi kierował się ustawodawca, zmieniając tę instytucję na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. przyjmowano, Ŝe sprawcę zobowiązuje się do naprawienia szkody przede wszystkim dlatego, aby go wychować. Funkcja kompensacyjna w prawie karnym była funkcją wtórną; na plan pierwszy wysuwała się osoba oskarŝonego i przyjęte wobec niego załoŝenie wychowawcze, a nie pokrzywdzony i ochrona jego praw cywilnych 4. O potrzebach pokrzywdzonego w wiktymologii, a więc nauce o ofierze przestępstwa, zaczęto mówić dopiero w latach 60. i 70. XX wieku 5. W dniu 29 listopada 1985 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację Podstawowych Zasad Sprawiedliwości dla Ofiar Przestępstw i NaduŜyć Władzy. Deklaracja ta nazywana równieŝ Wielką kartą praw ofiar wyróŝnia cztery podstawowe prawa ofiary: 1 J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s J. M a k a r e w i c z sięgnął do zapisów Statutów Litewskich wyjaśniających etymologię samej nazwy: grabieŝ z nawiązką oddać, to jest konia koniem, woła wołem nawiązać y kaŝde bydle jakie pograbił takowym nawiązawszy ma oddać Kodeks, op. cit., s Szerzej na temat genezy i historycznej ewolucji nawiązki zob. W. C i eślak, Nawiązka w polskim prawie karnym, Gdańsk 2006, s W. D a s z k i e w i c z, Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972, s Por. np. L. F a l a n d y s z, Wiktymologia, Warszawa i Prawo 6, 2012

2 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody prawo do wymiaru sprawiedliwości, prawo do restytucji szkód, prawo do kompensacji z funduszy publicznych oraz prawo do pomocy 6. RównieŜ ustawodawstwo unijne przyznaje pokrzywdzonym prawo do naprawienia szkód wyrządzonych przestępstwem. Wspomnieć naleŝy m.in. decyzję ramową Rady z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w procedurach karnych, która co prawda pod względem podmiotowym obejmuje jedynie osoby fizyczne, jednakŝe zakres szkód wyrządzonych przestępstwem obejmuje nie tylko uszczerbek na zdrowiu, ale równieŝ szkody o charakterze ekonomicznym oraz straty moralne 7. Obecnie nawiązka w prawie karnym pojawia się w wielu przepisach nie tylko kodeksu karnego, ale równieŝ ustaw szczególnych. Wspomnieć moŝna o nawiązce na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji społecznej wskazanej w art. 47 k.k., czy art. 57a 2 k.k., na rzecz Polskiego Czerwonego KrzyŜa albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego w przypadku przestępstwa zniesławienia (art k.k.), zniewagi (art k.k.) czy teŝ w przypadku kradzieŝy drzewa z lasu (art k.k.) 8. Funkcja, jaką ma pełnić podmiot uprawniony do jej otrzymania, oraz jej wysokość zaleŝy od konkretnego przepisu, na podstawie którego jest orzekana 9. Orzekanie nawiązki jest moŝliwe obok kary grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności, jak i po odstąpieniu od wymierzenia kary. Wówczas instytucje te zastępują karę i pełnią samoistne funkcje penalne, ale nigdy nie nabierają charakteru probacyjnego 10. Element kary wiąŝe się z dolegliwością ekonomiczną wymierzaną w związku z popełnieniem przestępstwa, brakiem uzaleŝnienia wysokości nawiązki od rozmiaru szkody, wreszcie z faktem, Ŝe moŝe być orzeczona na cel społeczny. Natomiast, w przypadku, gdy nawiązkę orzeczono na rzecz pokrzywdzonego, występuje wyraźnie element zryczałtowanego odszkodowania 11, który 6 E. B i eńkowska, Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i naduŝyć władzy, Państwo i Prawo 1987, nr 6, s J. L a c h o w s k i, T. O c z k o w s k i, Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny, i Prawo 2007, nr 9, s W literaturze podnosi się, Ŝe przewidziana w art k.k. regulacja jest przykładem klasycznej postaci nawiązki zob. L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa 2010, s Tytułem przykładu wskazać naleŝy art. 70 ust. 4 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485), który przewiduje, w razie skazania za przestępstwo określone w art tejŝe ustawy, moŝliwość orzeczenia przez sąd na cele zapobiegania i zwalczania narkomanii nawiązkę w wysokości do zł, w przypadku kradzieŝy drzewa z lasu nawiązkę orzeka się w wysokości podwójnej wartości drzewa. 10 A. Z a c hęt a, Nowelizacja kodeksu karnego. Nawiązka i świadczenie pienięŝne (cz. II), MOP 2005, nr Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s Na marginesie zaznaczyć naleŝy, Ŝe art k.k. przyznaje moŝliwość zobowiązania skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba Ŝe sąd orzekł środek karny wymieniony w art. 39 pkt 5, albo do uiszczenia świadczenia wymienionego w art. 39 pkt 7. i Prawo 6,

3 K. Czichy wszakŝe nie zamyka drogi do procesu cywilnego w dochodzeniu przez pokrzywdzonego pełnej rekompensaty szkody 12. Nawiązka, podobnie jak obowiązek naprawienia szkody, obok funkcji kompensacyjnej spełnia równieŝ zadania represyjne i prewencyjne 13. Podkreśla się przy tym, Ŝe nie istnieje ogólna formuła konstrukcji nawiązki, w zaleŝności od konkretnie analizowanej podstawy prawnej na pierwszy plan wysuwa się pierwiastek penalny bądź kompensacyjny nawiązki 14. Konieczność zrekompensowania szkód wyrządzonych przestępstwem i związane z tym konsekwencje majątkowe mają nie tylko znaczenie szczególno-prewencyjne, ale mogą przyczynić się równieŝ do kształtowania postawy poszanowania dla prawa w społeczeństwie 15. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego opracowania oraz złoŝoność problematyki związanej z orzekaniem nawiązki w procesie karnym omówione zostaną jedynie najwaŝniejsze zagadnienia związane z nawiązką orzekaną zamiast obowiązku naprawienia szkody na podstawie art k.k. 16 w obowiązującym kształcie prawnym z uwzględnieniem ewolucji wynikającej z nowelizacji, która weszła w Ŝycie z dniem 8 czerwca 2010 r. 17. W myśl art. 39 pkt 6 k.k. nawiązka jest środkiem karnym. W literaturze przewa- Ŝa pogląd o jej mieszanym charakterze prawnym karno-odszkodowawczym 18. Co do zasady jej wysokość nie moŝe przekroczyć zł (art. 48 k.k.). 12 A. M a r e k, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 285; E. Z i a r n i k - K o t a n i a, Zabezpieczenie majątkowe w nowych ustawach karnych, i Prawo 1998, nr 6, s. 62; M. F i l a r, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, CzPKiNP 2002, nr 2, s. 35. Odmiennie: E. H r y n i e w i c z, M. R e s z k a, Odszkodowanie i zadośćuczynienie w świetle art. 46 kodeksu karnego uwagi krytyczne i propozycje zmian, MOP 2007, nr 6; I. D y k a, Zasady przyznawania i ustalania wysokości zadośćuczynienia pienięŝnego w razie naruszenia dobra osobistego, KPP 2001, nr 3, s M. S z e w c z y k, (w:) Kodeks karny część ogólna. Komentarz, pod red. A. Z o l l a, Kraków 2003, t. I, s. 768; uchwała SN z dnia 20 czerwca 2000 r., sygn. I KZP 5/2000, Pal. 2000, nr 7 9, s Co do sporów wokół charakteru nawiązki jako sankcji karnej zob. W. C i eślak, Nawiązka, op. cit., s oraz powołana tam literatura. 14 A. M u s z yńska, Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, Warszawa 2010, s J. W o j c i e c h o w s k a, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, pod red. G. R e j - m a n, Warszawa 1999, s Zgodnie z art k.k. w razie skazania sąd moŝe orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz moŝliwości zasądzenia renty nie stosuje się. Natomiast w myśl 2 zamiast obowiązku określonego w 1 sąd moŝe orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego. 17 Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589). 18 M. C i eśla k, A. M u r z y n o w s k i, Naprawienie szkody i jego znaczenie w ramach prawa karnego, SP 1974, nr 2; W. D a s z k i e w i c z, Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa i Prawo 6, 2012

4 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody Rozwiązania przyjęte w art. 46 kodeksu karnego z 1997 r. przewidywały moŝliwość orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki jedynie w przypadku niektórych przestępstw 19. Wraz z omawianą nowelizacją ustawodawca rozszerzył moŝliwość orzeczenia wspomnianych obowiązków w razie powstanie szkody w wyniku kaŝdego przestępstwa. Widoczna jest zatem ewolucja unormowań w tym zakresie, w celu jak najbardziej pełnego naprawienia szkód nie tylko materialnych, powstałych w wyniku popełniania czynu zabronionego. Wysunięcie na pierwsze miejsce pokrzywdzonego i jego praw nie oznacza jednak, Ŝe obecna regulacja wolna jest od wad i stwarza pokrzywdzonemu pełną gwarancję naprawienia szkody. Przesłanki orzekania Podstawowym warunkiem dopuszczalności orzekania obowiązku naprawienia szkody albo nawiązki jest wydanie wyroku skazującego, w którym stwierdza się winę oskarŝonego. Nie jest natomiast moŝliwe orzeczenie nawiązki, w związku z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, albowiem art k.k. nie wymienia środka karnego w postaci nawiązki. Warunkowe umorzenie postępowania karnego nie jest bowiem ani formą, ani odmianą warunkowego skazania 20. Warunkowe umorzenie postępowania karnego oznacza definitywną rezygnację ze skazania i karania sprawcy określonego przestępstwa, jeŝeli ten w oznaczonym okresie próby, swoim zachowaniem, nie dał powodów do podjęcia przeciwko niemu postępowania karnego 21. W poprzednio obowiązującej wersji obowiązek naprawienia szkody mógł być orzeczony jedynie w przypadkach enumeratywnie wymienionych w przepisie art k.k. Omawiany przepis w jego obecnym brzmieniu nie ogranicza juŝ przypadków, w których sąd nakłada obowiązek naprawienia szkody, przyznając taką moŝliwość w przypadku kaŝdego przestępstwa. Ustawodawca sam zwrócił uwagę, Ŝe brak jest racjonalnego uzasadnienia dla istniejącego ograniczenia odnośnie rodzajów przestępstw, w wypadku których moŝliwe jest złoŝenie przez pokrzywdzonego wniosku o orzeczenie 19 W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. W literaturze podkreślano, Ŝe ograniczenie katalogu przestępstw umniejsza pozycję tych ofiar, na szkodę których popełnione zostało przestępstwo niewymienione w tym przepisie, stawiając ich jednocześnie w gorszej sytuacji (J. L a c h o w s k i, T. O c z k o w s k i, Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny, i Prawo 2007, nr 9, s. 45). 20 Uchwała połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu NajwyŜszego z dnia 29 stycznia 1971 r., sygn. VI KZP 26/69, OSNKW 1971, nr 3, poz Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 1 marca 2004 r., sygn. V KK 373/03, OSNwSK. i Prawo 6,

5 K. Czichy wobec sprawcy przestępstwa obowiązku naprawienia szkody, jak równieŝ wyłączenia moŝliwości orzekania przez sąd o tym środku karnym z urzędu, co moŝe znajdować pełne uzasadnienie zwłaszcza w wypadkach oczywistej nieporadności pokrzywdzonego, skutkującej niemoŝnością realizacji przysługujących mu uprawnień procesowych 22. Istotną cechą jest obligatoryjność orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, wyrządzonej przestępstwem, jeśli spełnione zostaną wymagania formalne. Od tej zasady jest jeden wyjątek przewidziany w art k.k.: jeŝeli sąd odstępuje od wymierzenia kary, moŝe równieŝ odstąpić od wymierzenia środka karnego, chociaŝby jego orzeczenie było obowiązkowe 23. Istotną zmianą w stosunku do poprzedniego stanu prawnego jest wprowadzenie moŝliwości orzeczenia obowiązku naprawienia szkody równieŝ z urzędu. Świadczy o tym sformułowanie art k.k., iŝ w razie skazania sąd moŝe orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka. UŜycie w 2 słowa zamiast wskazuje równieŝ, Ŝe przesłanki orzeczenia nawiązki są takie same, jak orzeczenia obowiązku naprawienia szkody. Musi zatem zostać popełnione przestępstwo oraz powstać w jego wyniku szkoda. ZłoŜenie wniosku o naprawienie szkody obliguje sąd do orzeczenia tego środka karnego, w przypadku braku takiego wniosku jego orzeczenie jest fakultatywne. Jest to istotna zmiana, albowiem przed nowelizacją przekazanie obowiązku naprawienia szkody, w przypadku braku wniosku, było niedopuszczalne. JednakŜe przed nowelizacją sąd mógł skorzystać z art k.p.k. i orzec odszkodowanie z urzędu, dopuszczając to jednak wyłącznie przy wyroku skazującym, chyba Ŝe ustawa na to nie pozwalała. Natomiast uŝyte w przepisie art k.k. sformułowanie moŝe orzec nie wskazuje na uprawnienie do wyboru środka karnego orzekanego obligatoryjnie, lecz na uprawnienie do orzekania lub nieorzekania nawiązki zamiast obowiązku naprawienia szkody 24. Ustawodawca nie precyzuje bliŝej powodów, dla których sąd moŝe odstąpić od orzeczenie obowiązku naprawienia szkody na rzecz nawiązki. Przyjmuje się, Ŝe sąd ucieknie się do orzeczenia nawiązki wtedy, gdy napotka jakieś zasadnicze trudności w ustaleniu szkody, a pokrzywdzony złoŝył wniosek o jej naprawienie 25. W uzasadnieniu rządowego projektu kodeksu karnego wskazano, Ŝe chodzi przede wszystkim o trudności z udowodnieniem wielkości szkody 26. Słusznie zatem podnoszo- 22 Uzasadnienie projektu zmiany ustawy druk sejmowy nr T. G r z e g o r c z y k, Wniosek o naprawienie szkody w nowym prawie i postępowaniu karnym. Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, Warszawa 1997, s Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 marca 2003 r., sygn. IV KKN 114/00, LEX nr M. S z e w c z y k, Kilka uwag do odszkodowania jako środka karnego, Palestra 1995, nr 1 2, s Nowe kodeksy karne z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s i Prawo 6, 2012

6 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody no w doktrynie, Ŝe o wyborze środka karnego decydować mają względy kryminalno-polityczne, a nie trudności dowodowe 27. W jednym z nowszych orzeczeń Sąd NajwyŜszy przyjął, Ŝe obligatoryjne jest orzeczenie li tylko obowiązku naprawienia szkody na podstawie art k.k., o ile co oczywiste spełnione są wszystkie pozostałe warunki (skazanie za odpowiednie przestępstwo, istnienie szkody w momencie orzekania, złoŝenie skutecznego wniosku przez uprawnioną osobę). Ujęty w art k.k. zwrot moŝe orzec nie wskazuje na uprawnienie do wyboru środka karnego orzekanego obligatoryjnie, lecz na uprawnienie do orzeczenia lub nieorzeczenia nawiązki zamiast obowiązku naprawienia szkody 28. Stanowisko to spotkało się jednak z krytyką. Zarzucono mu, Ŝe w procesie wykładni językowej nie moŝna pominąć słowa zamiast. Zwrot moŝe orzec w powiązaniu ze słowem zamiast (na miejsce czegoś, zastępując coś czymś innym) oznacza obowiązek sądu orzeczenia środka karnego przy pozostawieniu moŝliwości wyboru środka. Pokrzywdzony, w sytuacji, o której mowa w art k.k., nie moŝe więc nigdy pozostać bez rekompensaty za doznaną szkodę, z tym tylko zastrzeŝeniem, Ŝe sąd w sposób w pełni uzasadniony zadecyduje, czy rekompensata ta będzie orzeczona w formie obowiązku naprawienia szkody, czy w formie nawiązki 29. Podmiot uprawniony W orzecznictwie wskazuje się, Ŝe przepis art k.k. jest adresowany do sądu, a nie do stron, stąd teŝ ani pokrzywdzony, ani inny uprawniony podmiot, w tym takŝe prokurator, nie mogą występować tu z wnioskiem o zasądzenie nawiązki, lecz z Ŝądaniem zobowiązania skazanego do naprawienia szkody 30. Wniosek taki moŝe złoŝyć pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagroŝone przez przestępstwo, moŝe nim być takŝe instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. Za pokrzywdzonego uwaŝa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. W sprawach o przestęp- 27 Z. G o s t yński, Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999, s Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 4 lutego 2009 r., sygn. V KK 410/08, LEX nr M. Ś w i e r k, Glosa do postanowienia z dnia 4 lutego 2009 r., sygn. V KK 410/08, Przegląd Sądowy 2010, nr 4, s Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 21 listopada 2001 r., sygn. III KKN 269/00, PiP 2003, nr 7 8, poz. 4, s. 8. i Prawo 6,

7 K. Czichy stwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art oraz w art k.k., organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeŝeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (art a k.p.k.). W wypadkach oskarŝenia wzajemnego w sprawach ściganych z oskarŝenia prywatnego dopuszczalne jest łączenie roli oskarŝonego z rolą pokrzywdzonego (por. art. 497 i 498 k.p.k.). Kodeks postępowania karnego wyróŝnia równieŝ grupy osób, które mogą dokonywać czynności procesowych za pokrzywdzonego. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeŝeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania (art k.p.k.). Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu. JeŜeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Je- Ŝeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa moŝe wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje (art k.p.k.). W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliŝsze, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia prokurator, działając z urzędu (art k.p.k.). W literaturze podkreśla się, Ŝe dzięki dodaniu 4 do art. 446 k.c. przewidującego, Ŝe sąd moŝe takŝe przyznać najbliŝszym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pienięŝnego za doznaną krzywdę, osoby najbliŝsze pokrzywdzonemu mogą być beneficjentami obowiązku nałoŝonego na skazanego w trybie art k.k., co wszakŝe nie powoduje, Ŝe przyznaje się im status pokrzywdzonego 31. To z kolei wyklucza moŝliwość zasądzenia na ich rzecz nawiązki, albowiem w treści art k.k. wyraźnie wskazano, Ŝe moŝe ona zostać orzeczona wyłącznie na rzecz pokrzywdzonego 32. Nie moŝna zapominać, Ŝe właśnie śmierć pokrzywdzo- 31 T. G r z e g o r c z y k, Zobowiązanie sprawcy przestępstwa do naprawienia szkody lub uiszczenia nawiązki w trybie art. 46 k.k., (w:) Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa prof. Andrzeja Bulsiewicza, Toruń 2004, s Por. J. M i s z t a l - K o n e c k a, Roszczenia majątkowe osób najbliŝszych dla pokrzywdzonego, Warszawa 2008, s. 197; A. Z a c hęta, Nawiązka i świadczenie pienięŝne (cz. II), Mon. Prawn. 2005, nr 9, s. 434; wyrok SN z dnia 13 maja 2008 r., sygn. V KK 432/07, Biul. PK 2008, nr 9, poz. 40. W literaturze spotkać moŝna równieŝ pogląd odmienny, przewidujący Ŝe nawiązka orzeczona po śmierci pokrzywdzonego wchodzi w skład spadku po nim: E. Hryniewicz, M. R e s z k a, Odszkodowanie i zadośćuczynienie w świetle art. 46 kodeksu karnego uwagi krytyczne i propozycje zmian, Mon. Prawn. 2007, nr 6, s i Prawo 6, 2012

8 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody nego moŝe być źródłem wspomnianych wcześniej trudności dowodowych związanych z ustaleniem wysokości szkody. Tylko bowiem pokrzywdzony mógł np. wiedzieć, gdzie znajdują się dokumenty potrzebne do wskazania wartości danego urządzenia, albo który podmiot mógłby udzielić potrzebnych w tej materii informacji. JeŜeli zatem w wyniku przestępstwa lub teŝ z innych przyczyn pokrzywdzony umrze, jego najbliŝsi będą pozbawieni moŝliwości zaspokojenia przysługujących im roszczeń. W sytuacji, gdy wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody nie został złoŝony, albo sąd z jakichkolwiek powodów nie nałoŝy tego obowiązku (np. w przypadku trudności dowodowych, które w normalnych okolicznościach skutkowałyby orzeczeniem nawiązki), skierowanie sprawy na drogę postępowania cywilnego moŝe okazać się spóźnione. Roszczenie o zadośćuczynienie pienięŝne za doznaną krzywdę przechodzi na spadkobierców bowiem tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za Ŝycia poszkodowanego (art k.c.). Ograniczenie moŝliwości uzyskania choćby symbolicznej rekompensaty przez najbliŝszą rodzinę (która przecieŝ jest tak- Ŝe poszkodowana, zwłaszcza w sytuacji śmierci pokrzywdzonego) stanowi istotny mankament obowiązującego porządku prawnego. Granice nawiązki Obowiązek naprawienia szkody obejmuje szkodę materialną lub 33 zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Przy orzekaniu tego środka karnego naleŝy kierować się zasadami prawa cywilnego dotyczącymi wielkości szkody majątkowej lub doznanej krzywdy. W uchwale z dnia 13 grudnia 2000 r. Sąd NajwyŜszy przyjął, Ŝe orzeczenie środka karnego, przewidzianego w art k.k., dopuszczalne jest równieŝ w postaci solidarnego zobowiązania współsprawców przestępstwa do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części. Nie wynika z tego oczywiście, Ŝe orzeczenie omawianego środka karnego dopuszczalne jest wyłącznie w postaci solidarnego zobowiązania współsprawców do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody. Nie moŝna bowiem wykluczyć sytuacji, w których bardziej uzasadnione będzie orzeczenie środka karnego przewidzianego w art k.k., np. w częściach równych lub pro rata parte. Skoro bowiem ustawa pozwala na orzekanie obowiązku naprawienia szkody w całości albo w części, 33 Nie sposób nawet w zarysie podać wszystkich rozbieŝności interpretacyjnych, jakie wywołuje w literaturze i orzecznictwie uŝycie tego spójnika. O sposobie jego uŝycia w przepisie nie wspomina Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz. U. z 2002 r., Nr 100, poz. 908). Przywołać natomiast w tym miejscu naleŝy wolę prawodawcy, który wskazał, Ŝe Sąd moŝe w takich przypadkach orzec tylko odszkodowanie bądź tylko zadośćuczynienie, albo zarówno odszkodowanie, jak i zadośćuczynienie (Uzasadnienie projektu zmiany ustawy druk sejmowy nr 1394). i Prawo 6,

9 K. Czichy a więc w istocie uznaniowe, gdyŝ zaleŝne od oceny okoliczności konkretnej sprawy, stosowanie omawianego środka karnego, to wybór sposobu obowiązku naprawienia szkody w wypadku współsprawstwa, w pełni zabezpieczającego w postępowaniu karnym interesy pokrzywdzonego, a zarazem uwzględniającego zasadę odpowiedzialności indywidualnej kaŝdego ze współsprawców, naleŝeć powinien w konkretnym wypadku do sądu 34. Z kolei, w uchwale z dnia 20 listopada 1996 r., wydanej na gruncie art k.k. (czyli orzeczenia nawiązki w wysokości podwójnej wartości drzewa), Sąd NajwyŜszy stwierdził, Ŝe uŝyte określenie sąd orzeka na rzecz pokrzywdzonego oznacza, Ŝe nawiązkę w tej wysokości sąd orzeka nie tylko od sprawcy, lecz takŝe od kaŝdego z pomocników i podŝegaczy 35. Oczywiście linia orzecznictwa nie jest w tej materii jednolita. Niektóre sądy stoją na stanowisku, Ŝe obowiązek naprawienia szkody nie moŝe być orzekany solidarnie, gdyŝ wynika to z istoty środka karnego 36. Zamiast obowiązku określonego w 1 art. 46 sąd moŝe orzec nawiązkę 37 na rzecz pokrzywdzonego. Istotną zmianą wynikającą ze wspomnianej nowelizacji jest rozszerzenie uprawnień pokrzywdzonego. Przed nowelizacją obowiązek naprawienia szkody obejmował jedynie naprawienie szkody materialnej w całości albo w części, zaś nawiązka orzekana była w celu zadośćuczynienia za cięŝki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a takŝe za doznaną krzywdę. W rozumieniu kodeksu karnego rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej przestępstwem to szkoda, którą wyrządziło samo zachowanie się sprawcy; szkodę obrazują następstwa tego zachowania się, które sprawca przewidywał albo co najmniej był i mógł przewidzieć 38. Ustalenie wysokości szkody nierzadko jest utrudnione, stąd sąd ma moŝliwość skorzystania z art. 322 k.p.c. i zasądzić odpowiednią sumę według własnej oceny opartej na całokształcie okoliczności sprawy. JeŜeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 k.c.). W myśl art k.c. wybór sposobu naprawienia szkody naleŝy do pokrzywdzonego. Zwrócić naleŝy uwagę, Ŝe Ŝaden z przepisów kodeksu 34 Sygn. I KZP 40/00, OSNKW 2001, nr 1 2, poz Sygn. I KZP 30/96, OSNKW 1997, nr 1 2, poz Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 26 listopada 2000 r., sygn. II AKa 133/00, i Prawo 2002, dodatek Orzecznictwo, nr 1, poz W literaturze podkreśla się, Ŝe nie pełni ona roli zadośćuczynienia a taką zwykle rolę nawiązka ze swej istoty pełni a jest inaczej nazwaną formą naprawienia szkody (por. M. S z e w c z y k, Kilka uwag dotyczących odszkodowania jako środka karnego w projekcie kodeksu karnego, Palestra 1995, nr 1 2, s. 72). 38 Zob. J. B a f i a, J. B e d n a r z a k, M. F l e m i n g, S. K a l i n o w s k i, H. K e m p i s t y, M. S i e - w i e r s k i, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1976, s i Prawo 6, 2012

10 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody karnego nie wskazuje, w jaki sposób ma dojść do kompensaty szkody 39. Wskazana wcześniej konieczność stosowania zasad prawa cywilnego dotyczących naprawiania szkody sugeruje, Ŝe równieŝ w sytuacji orzekania w tej materii w procesie karnym sąd jest związany wyborem pokrzywdzonego. JednakŜe, jak słusznie zauwaŝa się w doktrynie, z punktu widzenia wychowawczego celu kary konieczność przywrócenia stanu poprzedniego wydaje się bardziej dolegliwa dla sprawcy i ma korzystniejszy wpływ na kształtowanie poszanowania dla cudzych interesów majątkowych. Z drugiej zaś strony naleŝy uwzględnić interes pokrzywdzonego, który nie musi być zainteresowany przywracaniem stanu poprzedniego przez sprawcę, a ponadto egzekwowanie świadczeń niepienięŝnych moŝe okazać się trudniejsze niŝ egzekwowanie świadczenia pienięŝnego 40. Postuluje się, aby sąd nie był związany wnioskiem pokrzywdzonego. Jest to bowiem środek karny, który jest jednym z elementów reakcji państwa na popełniony czyn i to sąd powinien decydować, który ze sposobów naprawienia szkody najbardziej będzie realizował cele kary, a zwłaszcza jej indywidualno-prewencyjne oddziaływanie 41. Konsekwencją przyjęcia szeroko rozumianego pojęcia szkody jest konieczność uznania, Ŝe przy nałoŝeniu wyrokiem karnym na sprawcę obowiązku naprawienia szkody, naleŝy równieŝ zrekompensować utratę tych korzyści, których pokrzywdzony nie osiągnął na skutek popełnienia przestępstwa 42. Hipotetyczność utraconych korzyści nie oznacza dowolności ustaleń w tym zakresie. Obowiązkiem pokrzywdzonego jest wykazanie, Ŝe w świetle doświadczenia Ŝyciowego utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła 43. Z kolei szkoda niemajątkowa to wszelkiego rodzaju cierpienia fizyczne i psychiczne doznane przez pokrzywdzonego 44. W literaturze zauwaŝa się, Ŝe o ile wysokość szkody majątkowej moŝna najczęściej ustalić przynajmniej w przybliŝeniu, o tyle zadośćuczynienie zawsze pozostanie kwestią uzna- 39 Inaczej rzecz jest ujęta w kodeksie wykroczeń. Tytułem przykładu moŝna wskazać art k.w., który w przypadku ustawiania, niszczenia, uszkadzania, usuwania, włączania lub wyłączania znaku, sygnału, urządzenia ostrzegawczego lub zabezpieczającego albo zmieniania ich połoŝenia, zasłaniania ich lub czynienia ich niewidocznymi, stanowi, iŝ moŝna orzec obowiązek zapłaty równowartości zniszczonego lub uszkodzonego przedmiotu albo obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego. 40 J. L a c h o w s k i, T. O c z k o w s k i, Obowiązek, op. cit., s A. G u z i k, Wpływ warunków materialnych sprawcy na nakładanie obowiązku naprawienia szkody, CzPKiNP 2002 nr 1, s. 127; J. K o w a l s k a, D. S k r z yńska, Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny, WPP 2001, nr 1, s Odmiennie R. G ię t k o w s k i, Hierarchia funkcji karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody i jej znaczenie w praktyce, Palestra 2003, nr 11 12, s W. D a s z k i e w i c z, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 29 stycznia 1976 r., NP 1977, nr 1, s Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 3 października 1979 r., sygn. II CR 304/79, OSNCP 1980, nr 9, poz A. S z p u n a r, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 66 i nast. i Prawo 6,

11 K. Czichy niową, zaleŝną od całokształtu okoliczności sprawy, a szczególnie od rozmiaru dolegliwości, jakich doznał pokrzywdzony 45. Wskazuje się równieŝ, Ŝe zadośćuczynienie opiera się na przesłankach subiektywnych i ocennych. W kaŝdej sprawie powinno być rozpatrywane indywidualnie, z uwzględnieniem okoliczności wykonania kary, środków zabezpieczających lub tymczasowego aresztowania, wysokości szkody moralnej czy szczególnych zdarzeń z tego okresu. Na rozmiar zadośćuczynienia w tego rodzaju sprawach wpływ powinny mieć takŝe warunki Ŝycia i pracy oraz pozycja społeczna uprawnionego przed wykonaniem kary (środków zabezpieczających lub tymczasowego aresztowania) i po tym fakcie. Tak orzeczone odszkodowanie nie moŝe mieć charakteru tylko symbolicznego 46. Na gruncie przepisów sprzed nowelizacji podnoszono, Ŝe w sytuacji, gdy pokrzywdzony dochodził zadośćuczynienia za krzywdę, to obowiązek naprawienia takiej szkody moŝna było nałoŝyć jedynie wtedy, gdy prawo cywilne dopuszczało zadośćuczynienie za daną krzywdę. Chodziło tu o przypadki naruszenia dóbr osobistych (art zd. trzecie k.c.), uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia (art k.c. w zw. z art. 444 k.c.) albo pozbawienie wolności bądź skłonienie, za pomocą podstępu, gwałtu lub naduŝycia, stosunku zaleŝności do poddania się czynowi nierządnemu 47. Sytuacja ta obecnie uległa zmianie. Kierując się priorytetem zapewnienia pełnej ochrony interesów pokrzywdzonego, przyznano mu prawo Ŝądania zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku skazania za kaŝde przestępstwo, w którego wyniku taka szkoda lub krzywda zaistniała 48. W przepisach kodeksu brak jest podstaw do określenia terminu wykonania nałoŝonego środka karnego. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzeczony środek karny staje się wymagalny i wykonalny 49. W orzecznictwie przyjmuje się, Ŝe obowiązek naprawienia szkody (podobnie przekazana w jego miejsce nawiązka) stanowi tytuł egzekucyjny i podlega dochodzeniu przez samego pokrzywdzonego, on teŝ decyduje o czasie egzekwowania naleŝności zasądzonej, stąd teŝ wykonanie tego obowiązku nie moŝe być obwarowane z urzędu Ŝadnymi terminami 50. Orzeczona zamiast obowiązku naprawienia szkody nawiązka nie moŝe być egzekwowana po upływie 10 lat od uprawomocnienia się wyroku skazującego. DłuŜszy termin obowiązuje w przypadku obowiązku naprawienia 45 E. S a m b o r s k i, Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym, Warszawa 2008, s E. S a m b o r s k i, Dochodzenie, op. cit., s T. G r z e g o r c z y k, Zobowiązanie, op. cit., s Uzasadnienie projektu zmiany ustawy druk sejmowy nr Zob. wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 22 lutego 2007 r., sygn. WA 6/07, LEX Polonica nr Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31 października 2006 r., sygn. II AKa 262/06, KZS 2007, nr 1, poz i Prawo 6, 2012

12 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody szkody i wynosi on 15 lat (art k.k.). JednakŜe w odróŝnieniu od środka karnego termin przedawnienia orzeczonego w postępowaniu cywilnym odszkodowania moŝe zostać przerwany przez kaŝdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art pkt 1 k.c.). Po kaŝdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo, co w praktyce pozwala uprawnionemu na niedopuszczenie do przedawnienia przysługującego mu roszczenia. Kolejnym, bardzo istotnym z punktu widzenia ochrony interesów pokrzywdzonego, mankamentem obowiązujących regulacji prawnych jest wygaśnięcie środka karnego z chwilą śmierci skazanego. Dziedziczeniu na podstawie kodeksu cywilnego podlegają bowiem jedynie obowiązki cywilnoprawne 51. Dla dziedziczenia obowiązków innych niŝ cywilnoprawne potrzebna jest wyraźna podstawa prawna. Tej zaś brakuje w przepisach prawa karnego. Z jednej strony jest to zrozumiałe, gdyŝ środek karny jest ściśle związany z osobą sprawcy, zaś wprowadzenie moŝliwości jego dziedziczenia prowadziłoby do niedopuszczalnej w świetle zasad prawa karnego odpowiedzialności zbiorowej. Z drugiej jednak strony nie moŝna zapominać, Ŝe jeśli pokrzywdzony uzyska wyrok sądu cywilnego zasądzający analogiczne odszkodowanie, to po śmierci skazanego zobowiązanie takie wejdzie jako dług do masy spadkowej. Środek karny w postaci nawiązki (podobnie zresztą jak obowiązek naprawienia szkody), jako element odpowiedzialności sprawcy, dzieli los orzeczenia karnego i wygasa m.in. w przypadku zatarcia skazania czy teŝ ułaskawienia. W sytuacji, gdy orzeczono środek karny, zatarcie skazania nie moŝe nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem jego wykonania, z zastrzeŝeniem art k.k. Nie moŝna zapominać, Ŝe zatarcie skazania moŝe równieŝ nastąpić w przypadku depenalizacji przez ustawodawcę określonych czynów. Zgodnie z art. 4 4 k.k. w sytuacji, gdy według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest juŝ zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa. Zatarcie skazania rozciąga się na niewykonane środki karne 52, jak równieŝ orzeczone obowiązki 53. W literaturze akcentuje się, Ŝe taki przypadek, podobnie jak śmierć skazanego, powoduje utratę przez pokrzywdzonego skutecznego tytułu egzekucyjnego i konieczność dochodzenia roszczeń w postępowaniu cywilnym, na co moŝe być juŝ za późno z powodu upływu terminów przedawnienia. 51 E. S k o w r ońska- B o c i a n, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 1999, s A. M a r e k, Komentarz do kodeksu cywilnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s K. B u c h a ł a, A. Z o l l, Kodeks karny. Komentarz do art , Kraków 1998, s. 70. i Prawo 6,

13 K. Czichy Niezbyt częsta moŝliwość występowania takich przypadków nie moŝe zaś być argumentem przy analizie charakteru prawnego danych instytucji 54. Podsumowanie Nawiązka ma charakter mieszany, spełnia funkcję kompensacyjną w stosunku do pokrzywdzonego oraz funkcję represyjną i wychowawczą w stosunku do sprawcy. Składając wniosek o zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem poszkodowany nie musi przyjmować na siebie roli strony w procesie. Nie moŝe nikogo dziwić, Ŝe w duŝej części przypadków traumatyczne przeŝycia związane z popełnionym przestępstwem sprawiają, Ŝe zainteresowani chcą maksymalnie ograniczyć swój kontakt z tą sprawą. Ideą takiej regulacji było skrócenie czasu i ograniczenie czynności niezbędnych do uzyskania rekompensaty. Zamiarem ustawodawcy było, aby projektowana zmiana treści art. 46 k.k. pozwoliła w większości przypadków na pełną realizację przez pokrzywdzonego w procesie karnym jego roszczeń restytucyjnych i kompensacyjnych związanych z przestępstwem stanowiącym przedmiot postępowania, usuwając konieczność ich dochodzenia na drodze cywilnej w odrębnym postępowaniu, co skutkuje zazwyczaj istotnym wydłuŝeniem terminu uzyskania przez pokrzywdzonego naleŝnego odszkodowania i zadośćuczynienia, a nadto wiąŝe się z istotnymi cięŝarami dla pokrzywdzonego 55. Jest to załoŝenie jak najbardziej słuszne, jednakŝe nie daje tak duŝej gwarancji zaspokojenia roszczenia jak orzeczenie wydane w postępowaniu cywilnym. Wymuszanie zaś na pokrzywdzonym skierowania sprawy do sądu cywilnego, konieczność niejednokrotnie wielokrotnego spotykania sprawcy na sali sądowej wydaje się niepotrzebną dolegliwością dla osób, które zostały juŝ pokrzywdzone w wyniku przestępstwa. Kolejne nowelizacje oczywiście poprawiają sytuację pokrzywdzonych, jednakŝe w dalszym ciągu nie jest to regulacja pełna. Jednym z celów postępowania karnego jest uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego (art. 2 1 pkt 3 k.p.k.). Realizując tą zasadę, pokrzywdzony, jego spadkobiercy, jak i najbliŝsze mu osoby, w przypadku orzeczenia obowiązku naprawienia szkody czy nawiązki, powinni mieć taką samą moŝliwość zaspokojenia swojego roszczenia, jak w przypadku orzeczenia wydanego w postępowaniu cywilnym. 54 M. Ł u k a s z e w i c z, A. O s t r a p a, Nawiązka i karnoprawny obowiązek naprawienia szkody a roszczenia cywilnoprawne, i Prawo 2002, nr 2, s Uzasadnienie projektu zmiany ustawy druk sejmowy nr i Prawo 6, 2012

14 Nawiązka orzekana zamiast obowiązku naprawienia szkody Exemplary damages adjudicated instead of the obligation to redress damage Abstract The author hereof presents a current legal nature of the exemplary damages measure specified in Article 46, 2 of the Penal Code, which measure is adjudicated instead of the obligation to redress damage. He further discusses the scope of, preconditions for adjudicating, and a party entitled to receive exemplary damages. Moreover, he addresses the question whether the currently valid regulation duly protects an aggrieved party s interests. i Prawo 6,