Recenzent prof. dr hab. Maria Michałowska. Redaktor naukowy dr Grażyna Wolska. Redaktor Wydawnictwa Joanna Dżaman. Korektor Renata Bacik

Transkrypt

1 Rada Wydawnicza Stanisław Czepita, Maria Czerepaniak-Walczak, Inga Iwasiów Ewa Kępczyńska, Danuta Kopycińska, Piotr Krasoń Andrzej Offmański, Aleksander Panasiuk, Andrzej Witkowski Mirosław Rutkowski przewodniczący Edward Włodarczyk przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Janusz Hołubasz redaktor naczelny Wydawnictwa Naukowego Rada programowa prof. dr hab. Stanisława Zamkowska (Politechnika Radomska), prof. dr hab. Włodzimierz Rydzkowski (Uniwersytet Gdański), doc. dr inż. Józef Rawłuszko (Akademia Techniczno-Rolnicza), prof. dr hab. Henryk Babis (Uniwersytet Szczeciński), prof. dr hab. Aleksander Panasiuk (Uniwersytet Szczeciński), prof. dr hab. Roman Czaplewski (Uniwersytet Szczeciński) Recenzent prof. dr hab. Maria Michałowska Redaktor naukowy dr Grażyna Wolska Redaktor Wydawnictwa Joanna Dżaman Korektor Renata Bacik Skład komputerowy Halina Lipiec Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005 ISSN ISSN WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Wydanie I. Ark. wyd. 9,5. Ark. druk 13,6. Format B5. USPol 44/2005

2 SPIS TREŚCI HISTORIA ŁĄCZNOŚCI JANUSZ GIERA Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego w Wielkim Księstwie Poznańskim ( )... 7 RYNEK USŁUG ŁĄCZNOŚCI W POLSCE ROMAN CZAPLEWSKI Prywatyzacja Poczty Polskiej jako możliwe następstwo liberalizowania rynku pocztowego TERESA GĄDEK-HAWLENA, JOANNA HAWLENA Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju publicznego operatora pocztowego w Polsce ALEKSANDER PANASIUK Miejsce poczty na rynku pośrednictwa sprzedaży i organizacji turystyki JOANNA WIECZOREK Segmentacja rynku usług telekomunikacyjnych GRAŻYNA WOLSKA Teoretyczne rozważania dotyczące miejsca rynku usług pocztowych w gospodarce narodowej IWONA MAJCHEREK, JÓZEF RAWŁUSZKO O badaniu jakości usług pocztowych świadczonych przez Centrum Ekspedycyjno- -Rozdzielcze w Warszawie MIĘDZYNARODOWY RYNEK USŁUG ŁĄCZNOŚCI AGNIESZKA BUDZIEWICZ Prywatyzacja wybranych operatorów telekomunikacyjnych w Europie i ich globalna działalność JACEK BUKO Zmiany w działalności usługowej pocztowych operatorów publicznych UE jako przesłanka przekształceń rynku pocztowego w Polsce

3 4 ADAM PAWLICZ Przyczyny spowolnienia procesu liberalizacji rynku usług pocztowych w Niemczech ZARZĄDZANIE W PRZEDSIĘBIORSTWACH ŁĄCZNOŚCI IGOR ARIEFIEW, KAZIMIERZ WINNICKI Wykorzystanie charakterystyk całkowych ruchu punktu po zadanej trajektorii przestrzeni kryterialnej procesu zarządzania JOANNA DROBIAZGIEWICZ Rola rachunkowości zarządczej w zarządzaniu Pocztą Polską EKONOMICZNE PROBLEMY WDRAŻANIA INNOWACJI W PRZEDSIĘBIORSTWACH ŁĄCZNOŚCI MACIEJ CZAPLEWSKI System CRM instrumentem doskonalenia relacji z klientami na rynku telekomunikacyjnym ANNA DRAB-KUROWSKA Uwarunkowania formalne w zakresie e-commerce ADAM STECYK Charakterystyka elementów internetowej sieci wartości IWONA WINDEKILDE Możliwości wykorzystania oddziaływania psychologicznego na zachowanie nabywców usług telekomunikacyjnych INFORMACJA W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ STANISŁAWA ZAMKOWSKA, ANNA MĘŻYK Wykorzystanie informacji w transporcie pasażerskim

4 HISTORIA ŁĄCZNOŚCI

5 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 392 EKONOMICZNE PROBLEMY ŁĄCZNOŚCI NR JANUSZ GIERA ppup Poczta Polska POLITYCZNE ASPEKTY FUNKCJONOWANIA SYSTEMU POCZTOWEGO W WIELKIM KSIĘSTWIE POZNAŃSKIM ( ) Na mocy uchwał kongresu wiedeńskiego z 1815 roku utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie objęte zapisami o szanowaniu narodowości jego mieszkańców, zapewnieniu możliwości używania języka ojczystego w sprawach publicznych (obok języka niemieckiego), o dostępie do posad administracyjnych, wszystkich urzędów i godności państwa pruskiego. Sformułowania te zostały potwierdzone w Patencie okupacyjnym z maja 1815 r., wydanym przez króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma III. Inaczej sprawy te przedstawiały się w życiu codziennym. Już od 1824 roku zaczęto ograniczać używanie języka polskiego w urzędach i w szkolnictwie. Przeciwko temu usilnie występowały tajne organizacje polskie, takie jak Związek Kosynierów skupiający niewielką grupę patriotycznego ziemiaństwa, oraz nieliczni liberałowie z Andrzejem Niegolewskim na czele. Oba stowarzyszenia stanowczo potępiały wszelkie przedsięwzięcia germanizacyjne. Chociaż do 1830 roku władze pruskie prowadziły umiarkowany kurs polityki germanizacyjnej, to jednak zauważalne było zjawisko obsadzania stanowisk administracyjnych, sądowych i policyjnych przez urzędników niemieckich, oraz spychanie języka polskiego do roli pomocniczej. Pod pretekstem licznego udziału Wielkopolan w powstaniu listopadowym wytoczono im procesy sądowe, które najczęściej kończyły się konfiskatą dóbr, przechodzących w ręce niemieckie. Ponadto rząd pruski wyasygnował poważną kwotę na wykup

6 8 Janusz Giera ziemi od Polaków, wzmacniając jednocześnie akcję osadnictwa niemieckiego 1. Od roku 1832 zaczął obowiązywać regulamin dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego wydany przez jego naczelnego prezesa, E. Flottwella, dotyczący zasad używania języków polskiego i niemieckiego. Na jego podstawie wszelka korespondencja władz administracyjnych odbywała się w języku niemieckim. Wyjątek stanowiły pisma do burmistrzów i wójtów mniejszych miejscowości, do których załączano tłumaczenia w języku polskim. Natomiast rozporządzenia urzędowe do osób prywatnych, jak również odpowiedzi na podania pisane w języku niemieckim sporządzane musiały być wyłącznie w tym języku, podania w języku polskim przekazywano zaś w języku niemieckim, z załączonym przekładem polskim. Tak więc regulamin ten wprowadził nowy stan prawny. Język niemiecki stał się urzędowym we wszystkich organach administracji oraz instytucjach kościelnych. Flottwell początkowo godził się, aby korespondencja kościelna w języku niemieckim z władzami pruskimi prowadzona była tylko przez kapituły, nakaz nie obowiązywał więc dziekanaty. W drugim roku swego urzędowania zaczął on jednak wywierać presję na utrzymywanie przez Kościół katolicki wszelkiej korespondencji wyłącznie w języku niemieckim. Pomimo usilnych kilkuletnich starań ówczesnego polskiego arcybiskupa Dunina, interweniującego u najwyższych władz pruskich i króla, duchowieństwo musiało się z upływem czasu dostosować do rozporządzeń Flottwella. Z tym tylko, że pisma skierowane do organów urzędowych księża sporządzali w języku niemieckim, a w wewnętrznym obiegu kościelnym pisali po polsku 2. Ruch konspiracyjny w Wielkim Księstwie Poznańskim zaznaczył się od roku 1832, w związku z podjęciem popowstaniowej działalności politycznej przez emigrację polską oraz planem wznowienia walk partyzanckich na ziemiach polskich. Już w 1833 roku organizacje karbonarskie przerzuciły na ziemie polskie grupę młodych wojskowych pod wodzą pułkownika Józefa Zaliwskiego, by wywołać kolejne powstanie w Królestwie. W jego planach powstańczych, zabór pruski miał wyznaczone ważne zadanie popierania akcji zbrojnej w Królestwie Polskim, sprowadzające się do zabezpieczania pobytu emisariuszy, ułatwiania im komunikacji pocztowej, a także organizowania oddziałów 1 S. Karwowski: Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego. T. 1: Lata Poznań 1918, s. 3 5; J. Kozłowski: Administracja prowincjonalna w Poznaniu w latach Kronika Wielkopolski 1994, nr 3, s S. Karwowski: op.cit., s. 137; F. Paprocki: Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella ( ). Poznań 1970, s

7 Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego... 9 zbrojnych, które miały się stać zalążkiem przyszłej armii polskiej. Główny ośrodek dyspozycyjny znajdował się w Poznaniu, gdzie m.in. rozchodziła się korespondencja do ośrodków emigracyjnych. Po zlikwidowaniu partyzantki Zaliwskiego, na terenie zaboru pruskiego w 1833 roku pozostało jej znaczenie propagandowe. Raporty lokalnych władz pruskich informowały o niezwykle ożywionej korespondencji z emigracją oraz szerzeniu cichej propagandy dla zjednania Polaków do nowego powstania. Władze pruskie z niepokojem śledziły zacieśniające się kontakty emigracji z Księstwem, do którego docierała emigracyjna literatura w postaci manifestów, broszur czy też pism o zabarwieniu politycznym. Listy nadsyłane z Londynu były ozdabiane godłem państwa polskiego i kosą, a także napisem: Jeszcze Polska nie zginęła. Aby przeszkodzić w tej wymianie korespondencyjnej, rozciągnięty został nadzór policyjny nad domami handlowymi w Bydgoszczy i Toruniu oraz nad dworami ziemiańskimi. Między innymi stałą obserwacją objęto dworek Sczanieckich w Chełmnie, stanowiący aktywny ośrodek kontaktów listowych z emigracją. Zwalczanie nielegalnej działalności nie przynosiło spodziewanych przez naczelnego prezesa Księstwa, Edwarda Flottwella rezultatów. Część podwładnych mu urzędników pruskich nie popierało represyjnej polityki wobec Polaków, dzięki temu tajne okólniki i nakazy aresztowań przenikały do wiadomości osób zainteresowanych. Poza tym spiskowcy polscy powierzali wymianę korespondencji z reguły zaufanym gońcom. Czynili tak również emisariusze, przybywający z misją do kraju. Punktami wymiany przesyłek były księgarnie, stanowiące własność polskich działaczy patriotycznych (np. Walentego Stefańskiego, Jana K. Żupańskiego, Napoleona Kamieńskiego) 3. Po likwidacji spisków w Galicji głównym ośrodkiem działalności niepodległościowej stała się Wielkopolska. Nowo utworzony Komitet Poznański Karola Libelta (1839 rok) prowadził obszerną korespondencję z przychylnymi mu komitetami we Francji, Niemczech i w innych krajach. Lustracja listów polskich działaczy niepodległościowych prowadzona przez policję pruską wykazała, iż główną rolę w korespondencji z Warszawą, Dreznem i Paryżem odgrywał Pantaleon Szuman, prawnik, mający stały kontakt z Klaudyną Potocką, Emilią Sczaniecką i emigracyjnym ośrodkiem drezdeńskim. Dwa listy wysłane przez niego do Niemiec z namowy podstawionego agenta policji stały się pretekstem do aresztowania i osadzenia go w twierdzy na kilkanaście lat. Ten sam los 3 F. Paprocki: op.cit., s

8 10 Janusz Giera spotkał Walentego Stefańskiego, zadenuncjowanego policji pruskiej przez jednego z ziemian. Po reorganizacji Komitetu, w którym do głosu doszedł zwolennik szybkiej walki zbrojnej Ludwik Mierosławski, nowe kierownictwo uznało się za niezależne od ośrodków emigracyjnych, ustalając jednocześnie luty 1846 roku jako termin powstania ogólnonarodowego we wszystkich trzech zaborach. Decyzja ta spowodowana była narastaniem na ziemiach polskich wrzenia rewolucyjnego. W składzie Rządu Narodowego wybranego na spotkaniu w Krakowie przedstawicieli wszystkich dzielnic, największą rolę odgrywali emigracyjni działacze TDP, w osobach Jana Alcyato oraz Wiktora Heltmana. Jednakże zaborcy wykryli sprzysiężenie, dzięki szeroko zakrojonej policyjnej akcji wywiadowczej, a także denuncjacji ze strony części konserwatywnego ziemiaństwa. Na krótko przed wybuchem planowanego zrywu wyzwoleńczego, dokonano wielu aresztowań. Za późno już jednak było, aby je zupełnie powstrzymać. Najpoważniejsze działania zbrojne objęły Galicję. Na ziemiach zaboru pruskiego poczynione wcześniej aresztowania prewencyjne sparaliżowały wystąpienia militarne 4. W międzyczasie ferment rewolucyjny ogarniał Niemcy i Austrię. Władze pruskie nakazały urzędom pocztowym do nadsyłania policji korespondencji osób zatrzymanych i podejrzanych. Cenzura nie przepuszczała żadnych wiadomości o bieżących wydarzeniach politycznych 5. Rewolucja berlińska w marcu 1848 wywołała wielkie poruszenie w zaborze pruskim. W Poznaniu zawiązał się Komitet Narodowy pod przywództwem Mierosławskiego i Libelta. W stosunkowo krótkim czasie większość terenów na wschód od Poznania znalazło się pod wyłączną administracją polską. Komitety lokalne powstawały także i w zachodnich częściach Wielkopolski, a nawet na Pomorzu. Poznański Komitet wezwał ludność prowincji do nawiązywania stałej łączności z centralą w Poznaniu oraz z większymi miastami, za pośrednictwem kurierów. Apel ten spotkał się z żywym odzewem. Poszczególne komitety zdołały zorganizować wybornie funkcjonujące służby kurierskie. Korzystały one z gęsto rozmieszczonych stacji, gdzie w stałym pogotowiu oczekiwały konie i jeźdźcy, którzy odwozili korespondencję i depesze od stacji do stacji. W ten sposób rozkazy i depesze dostarczane były w ciągu godzin do najdal- 4 5 J.A. Gierowski: Historia Polski Warszawa 1987, s Dzieje Wielkopolski. T. II: Lata Red. W. Jakóbczyk. Poznań 1973, s. 89, 304,

9 Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego szych krańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego 6. Powszechną praktyką stosowaną przez polskich powstańców było konfiskowanie kas urzędowych. W powiecie wrzesińskim, 22 marca zabrano gotówkę z placówek pocztowych w Żerkowie i Pogorzelicy oraz z urzędów skarbowych w Buku (27 marca) i w Rogowie (29 marca). Przejmowano też ładunek pocztowy wraz z pieniędzmi podczas ich transportu. Tak było m.in. na trasie z Pleszewa i Bydgoszczy do Poznania (23 marca) 7. Akcje tego rodzaju miały na celu przede wszystkim zdobycie funduszy na zakup broni dla oddziałów powstańczych. Po upadku powstania społeczeństwo wielkopolskie dotknęły represje. Skończyły się dwumiesięczne rządy polskich komitetów narodowych, a tym samym możliwości kontynuowania działalności politycznej. Nie zważając na nastroje panujące w Wielkopolsce, pewne kręgi emigracji polskiej w Paryżu i Londynie podjęły się zawiązania nowego sprzysiężenia. W tym celu powołany został w Londynie nieokreślony bliżej tajny komitet. Odezwa zredagowana przez niego wzywała do powstania przeciwko Rosji. Niemal wszyscy weterani z roku 1831, jak i wiele innych osób otrzymało drukowane egzemplarze tej odezwy w kopertach, z angielskim stemplem pocztowym. Niedorzeczność merytoryczna tej odbitki była tak oczywista, że słusznie dopatrywano się prowokacji ze strony pruskiej. Teofil Matecki zwrócił do urzędu pocztowego nadeszłą na jego adres przesyłkę z własnoręcznym dopiskiem na kopercie: Takich głupstw nie przyjmuję! Podobnie postąpił nauczyciel Zaborowski, który powróciwszy z dłuższej podróży, oprócz odezwy, zastał urzędowe wezwanie na policję, podpisane przez policyjnego radcę Niedersttattera. Charakter pisma tego ostatniego był taki sam, jak na kopercie londyńskiej. Szef policji poznańskiej, Baerensprung nie zaprzestał stosować tego typu podstępów. W roku 1858 nawiązał ożywiona korespondencję z Londynem, w której powiadamiał, że na terenie Księstwa została utworzona szeroko rozgałęziona organizacja spiskowa, obejmująca wszystkie ziemie polskie. Zachęcał więc emigrację do utrzymywania łączności listowej z podstawioną przez siebie osobą. Korespondencja tego rodzaju trwała do maja Proceder ten znalazł swój epilog w sejmie pru- 6 W. Jakóbczyk: Rząd Narodowy w 1848 roku. Roczniki Historyczne 1935, Poznań, s ; Cz. Frankiewicz: Działania wojenne w Wielkopolsce w roku 1848, cz. I. Poznań 1925, s. 16; K. Rakowski: Powstanie poznańskie 1848 roku. Lwów 1900, s S. Kieniewicz: Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku. Warszawa 1960, s. 82, ; Wiosna Ludów na ziemiach polskich. T. I. Red. N. Gąsiorowska, Warszawa 1948, s

10 12 Janusz Giera skim za pośrednictwem polskiego posła Niegolewskiego, który wniósł interpelację, podpisaną przez kilkudziesięciu parlamentarzystów polskich i pruskich. W trakcie debaty sejmowej zostały przedstawione niezbite dowody ścisłego związku pomiędzy osobą szefa policji, Baerensprungiem, a odezwą. Pomimo to, Baerensprung nie poniósł żadnej konsekwencji w związku z tą sprawą 8. Jednym z przejawów świadomości narodowej Polaków była walka o posługiwanie się na co dzień językiem ojczystym. Na początku lat pięćdziesiątych XIX w. na forum parlamentu pruskiego posłowie polscy zgłaszali wnioski o równouprawnienie języka polskiego z oficjalnym językiem niemieckim. Starania te były jednak zawsze ignorowane i odrzucane przez większość sejmową. W tej sytuacji Polacy poczęli bojkotować język zaborcy w instytucjach pruskich. Bardzo często nie przyjmowano korespondencji pisanej wyłącznie w języku niemieckim. Domagano się w takim przypadku dołączania wersji polskiej. Zjawisko to przybrało powszechne rozmiary w całym zaborze pruskim 9. Duchowni katoliccy dekanatu nakielskiego wystosowali pismo do władz regencji bydgoskiej, w którym oświadczyli, że będą nadal prowadzić wymianę korespondencji z regencją tylko w języku polskim. Reakcją ze strony pruskiej była zapowiedź nałożenia wysokich grzywien na osoby usiłujące wprowadzić w życie ten zamiar. Sprawa ta nie pozostała rozstrzygnięta, gdyż włączyła się w nią gnieźnieńska kuria arcybiskupia, powiadamiając administrację pruską, że w dekanacie nakielskim zaledwie pięciu księży zna język niemiecki 10. Podobnym przykładem może być ksiądz Trepiński, proboszcz parafii w Stawie w powiecie wrzesińskim, utrzymujący urzędową korespondencję z władzami pruskimi w języku polskim. W roku 1853 otrzymał on wezwanie, aby odtąd pisma swe formułował w języku niemieckim. Mimo świadectwa konsystorza arcybiskupiego o bardzo nikłej znajomości języka, jak również prowadzenia kilkuletniego sporu na tym tle przez obie strony, decyzja nie została zmieniona. Kiedy ksiądz Trepiński sporządził pismo do radcy ziemiańskiego w języku niemieckim, zawarte w nim niezręczne wyrażenia stały się pretekstem do ukarania go karą pieniężną przez sąd powiatowy za obrazę urzędnika. Ksiądz, chcąc uniknąć nowych sankcji, zaczął ponownie pisać po polsku, ale i tym ra- 8 9 S. Karwowski: op.cit. T. 2: Lata , s S. Myśliborski-Wolowski: Udział Prus Zachodnich w powstaniu styczniowym. Warszawa 1968, s Z. Grot: Powstanie styczniowe w zaborze pruskim. W: Powstanie Wrzenie. Bój. Europa. Wizje. Red. S. Kalembka. Warszawa 1990, s. 432.

11 Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego zem zagrożono mu sądowymi konsekwencjami. Wobec tego zwrócił się do sejmu poznańskiego z prośbą o opiekę, oświadczając jednocześnie, że nie zamierza używać języka niemieckiego w korespondencji urzędowej. Nie wiadomo, jak ostatecznie zakończyła się ta sprawa, na jej temat brakuje jakiejkolwiek dalszej informacji. Gdy w roku 1860 naczelnym prezesem Księstwa został Bonin, orzekł on, że w czynnościach sądowych moc prawną mają poprzednie ustawy, wedle których język niemiecki powinien być stosowany w korespondencji wyłącznie pomiędzy urzędami. Polscy mieszkańcy mogą natomiast żądać utrzymywania wymiany pism z władzami w języku ojczystym 11. Walka o język polski przejawiała się również w nakazach narzucanych placówkom pocztowym w Księstwie, aby nie przyjmowały listów, na kopercie których widniały adnotacje w tym języku, informujące, że przesyłki te zwolnione są od opłaty pocztowej. Na dworcach kolejowych czyniono duże trudności w nabywaniu biletów przez osoby mówiące po polsku 12. Szczególny oddźwięk społeczny znajdowały manifestacje religijne inicjowane przez organizacje polskie z okazji rozmaitych rocznic narodowych. Spontanicznie reagowano również na wszelkie wydarzenia mające miejsce w Królestwie Polskim. Rząd pruski zdawał sobie doskonale z tego sprawę. Kiedy więc wybuchło powstanie styczniowe, jednym z pierwszych posunięć było zamknięcie granicy prusko-rosyjskiej i uszczelnienie jej wojskiem. Chciano w ten sposób utrudnić wzajemny kontakt Polakom sąsiadujących ze sobą dzielnic. Wewnątrz prowincji poznańskiej, pruskiej i śląskiej patrolowano drogi, zaprowadzono kontrolę zajazdów i karczm. Dokładnie sprawdzano dokumenty podróżnych korzystających z dyliżansów pocztowych. Nie omieszkano też zaprowadzić cenzury korespondencji osób podejrzanych politycznie. 1 lutego 1863 ukazała się odezwa poznańskich władz cywilnych i wojskowych, w której grożono surowymi karami za ewentualną pomoc udzielaną Królestwu Polskiemu. W tydzień później weszła w życie tzw. prusko-rosyjska konwencja Alvenslebena, zawarta w celu zwalczania polskiego ruchu niepodległościowego. Wszystkie te działania rządu pruskiego ograniczały znacznie swobodę obywateli pruskich pochodzenia polskiego. Nie udaremniły jednak wzięcia przez nich udziału w zrywie narodowym. Sporo ochotników zaciągnęło się do formowanych oddziałów, przekraczających granicę Królestwa Polskiego i walcząc na tamtejszym S. Karwowski: op.cit., t. 2, s. 10, Ibidem, s. 12.

12 14 Janusz Giera terenie. Znaczna liczba Polaków prowadziła działalność konspiracyjną w miejscu swego pobytu, wykonując rozmaite zadania zlecane przez władze podziemne. Na każdego z Polaków, zamieszkujących zabór pruski, nałożono przymusowy pieniężny na rzecz powstania, zwłaszcza na zakup broni, amunicji, taboru konnego i wyekwipowania własnych oddziałów. Broń i amunicję przewożono do granicy rosyjskiej pocztą obywatelską, utworzoną przez Polaków zaboru pruskiego, na wzór poczty w Królestwie Polskim. O sposobie transportowania tego rodzaju przesyłek wypowiadał się w sposób kompetentny jeden z komisarzy powstańczych, Aleksander Guttry, sprawujący opiekę nad zakupem i przewozem broni z Belgii do zaboru pruskiego: Pomimo wszystkiej ostrożności ze strony Prus, poczta obywatelska od wsi do wsi nocami i polnymi drożynami broń w skrzyniach od kartofli, to na wozach ze słoma pokrytych przewoziła szczęśliwie do miejsc, w których miały się zbierać oddziały i przejść do Królestwa 13. Sprawność organizacyjna tej konspiracyjnej poczty była bardzo duża. Jeśli zatrzymywano przewożony przez nią transport broni, to było to tylko dziełem przypadku. Zdarzało się także, że tego rodzaju ładunek próbowano przesyłać oficjalną pocztą pruską. Czyniono to jednak z rozmaitym skutkiem. Przesyłkę taką utrudniał fakt, że większość urzędniczego personelu pocztowego była pochodzenia niemieckiego, a policja dokonywała częstych rewizji tych placówek. I tak, np. w Wójcinie zarekwirowano skrzynię z bronią adresowaną do Józefa Skrzydlewskiego z Dzierżążna w powiecie mogileńskim, który był powstańczym komisarzem powiatu 14. Pod względem organizacyjnym zabór pruski został podporządkowany powstańczemu rządowi w Warszawie. Wydział Wykonawczy Rządu Narodowego był najwyższą władzą w prowincji pruskiej i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Naczelnikowi cywilnemu wojewódzkiemu podlegały m.in. wojsko i transport, a przede wszystkim nadzór nad utrzymaniem stałej przygranicznej komunikacji drogowej, docierającej do granicy zaboru rosyjskiego za pośrednictwem poczty obywatelskiej 15. System poczty obywatelskiej polegał na przekazywaniu 13 S. Myśliborski-Wolowski: op.cit., s J. Łukaszewski: Zabór pruski w czasie Powstania Styczniowego Jasy 1870, s , ; Zabór pruski w powstaniu styczniowym. Wrocław Warszawa Kraków 1968, s F. Białokur: Praca samarytańska i społeczna kobiet polskich w powstaniu styczniowym roku. Warszawa 1928, s ; A. Ciszak: Ziemia wrzesińska w Powstaniu Styczniowym Września 1964, s. 35; J. Łukaszewski: op.cit., s

13 Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego przesyłek od domu do domu za pośrednictwem zaufanych osób. Przy podwyższonym ryzyku przewozu przesyłek misję tego rodzaju zlecano kobietom, przynależącym do Stowarzyszenia Niewiast Polskich. Tak było np. w przypadku pilnej potrzeby przekazania Rządowi Narodowemu w Warszawie projektu utworzenia w zaborze pruskim jednolitej organizacji powstańczej czy też ważnych dokumentów konspiracyjnego Komitetu Wielkopolskiego. Oprócz przewożenia depesz i wszelakiej korespondencji stowarzyszenie miało na celu niesienie pomocy rannym, więźniom, rodzinom powstańczym, dostarczanie im także żywności, odzieży i środków do życia. Jeden z przywódców powstańczych zaboru pruskiego, Jan Łukaszewski, w swoich wspomnieniach pisał: Znam szanowną matronę, która wśród włóczącego się po wszystkich drogach żołnierstwa pruskiego, przewoziła z córkami ukryte w sukniach drogocenne sztucery amerykańskie o 18-tu strzałach. Inne znów nieustannie przygotowywały ubranie dla powstańców, wybierały podatki, przewoziły korespondencje 16. Aż do samego końca powstania Polacy z zaboru pruskiego udzielali pomocy swoim rodakom z Królestwa. Pomimo coraz widoczniejszych oznak załamywania się działań powstańczych, poczta obywatelska w zaborze pruskim oraz osoby współpracujące z nią cały czas efektywnie działały na rzecz utrzymania łączności z Warszawą, zapewniając jednocześnie dostawy rzeczy niezbędnych dla formacji partyzanckich walczących z carskim wojskiem. W latach siedemdziesiątych został przyspieszony proces rugowania języka polskiego z życia publicznego. Od roku 1876 język niemiecki stał się wyłącznym językiem nie tylko w stosunkach urzędowych, ale i w kontaktach z klientami poczty i na kolei. Monopol języka niemieckiego władze pruskie odpowiednio interpretowały, argumentując, że skoro kodeks karny traktował przestępstwa pracowników poczty jako przestępstwa urzędnicze, to poczta była urzędem, a tym samym przesyłki i doręczanie listów były usługami urzędowymi. Tak więc adres na kopercie musiał być w języku niemieckim. W przypadku korespondencji zaadresowanej w języku polskim, nie była ona doręczana. Żołnierzom narodowości polskiej nie wolno było utrzymywać kontaktów listowych z rodzinami w języku rodzimym. Wszystkie placówki pocztowe otrzymały nazwy wyłącznie niemieckie. Poczta zwracała przesyłki ze starymi nazwami miejscowości i ulic, do których ludność polska była przyzwyczajona. W roku W. Tokarz: Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów. T. I. Kraków 1915, s ,

14 16 Janusz Giera głośna stała się sprawa otwierania korespondencji kardynała Ledochowskiego nakazana przez Dyrekcję Poczty w Bydgoszczy podległym jej placówkom pocztowym 17. Poczta stała się użytecznym narzędziem, umożliwiającym realizację tych przedsięwzięć. W ciągu krótkiego czasu usunięto ze służby rządowej lub przeniesiono do rdzennie niemieckich prowincji większość urzędników polskiego pochodzenia. Innym przejawem akcji germanizacyjnej było tworzenie placówek pocztowo-telegraficznych specjalnie dla obsługi kolonistów niemieckich. Pomimo akcji germanizacyjnej, istniały jednakże możliwości rozpowszechniania języka polskiego poprzez czytelnictwo prasy polskojęzycznej. Polacy szczególną wagę przykładali do prenumeraty gazet za pośrednictwem miejscowej poczty. Przykładowo, w latach , 37% do 96% całego nakładu Gazety Gdańskiej kolportowano przez listonoszy. Za pośrednictwem placówek pocztowych rozprowadzano na Pomorzu Gdańskim 44 tytuły polskich pism, o nakładzie każdego z nich około 200 egz. 18. Na Śląsku ogólny nakład czasopism polskich wydawanych w 1911 roku, według danych prezydenta rejencji opolskiej, wynosił 78,5 tys. egz., z czego 60 tys. przypadało na gazetę Katolik. Władze niemieckie obliczały, iż jeden egzemplarz gazety polskiej na Śląsku czytało przynajmniej 4 6 osób. Wynikało to głównie z faktu zbiorowej prenumeraty, gdzie na jeden egzemplarz składało się kilku sąsiadów. Na Górny Śląsk docierała także prasa z innych części ziem polskich. Część jej prenumerowano regularnie w placówkach poczty pruskiej, część natomiast nadchodziła bezpośrednio do czytelników jako przesyłki pocztowe, pozostałe zaś przewozili Polacy podróżujący po poszczególnych zaborach. Czasopisma polskie spoza Śląska kolportowano także drogą bezpłatnej prenumeraty, opłacanej przez Towarzystwo Straż z Poznania. Najpopularniejszymi wtedy były: Przyjaciel Ludu, Gwiazda, Niedziela, Orędownik, Dziennik Poznański, Przyjaciel, Gospodarz, Pielgrzym oraz Goniec Wielkopolski. Nie wszystkie czasopisma polskie mogły być bez większych trudności rozprowadzane na Śląsku. Niektórym tytułom władze pruskie odbierały, czasowo lub na stałe, debit. Przykładami mogą być m.in. Nowa Reforma, Czas, Przegląd Wszechpolski, Naprzód z Krakowa, Gazeta Narodowa ze Lwowa, Kraj z Peters- 17 S. Karwowski: op.cit., t. 2, s J. Giera: Poczta w Tysiącleciu Gdańska. Cz. II: Gdańsk pod panowaniem pruskim (niemieckim) w okresie Informacja Pocztowa Seria A 1997, nr 5, s. 37.

15 Polityczne aspekty funkcjonowania systemu pocztowego burga, Przedświt z Londynu, Goniec Polski z Paryża. Wiele polskich gazet wydawanych na Śląsku rozpowszechniano poza jego granice na teren poznańskiego, Galicji. Docierały one do miejscowych odbiorców głównie za pośrednictwem kolporterów i agentów poszczególnych redakcji prasowych oraz poprzez pocztę 19. POLITICAL ASPECTS FUNCTION OF POSTAL SYSTEM WITHIN THE GRAND DUCHY OF POSNAN Summary The article presents postal system as effective instrument prussian authorities during action of germanizing polish peoples within period On the other hand, the post was very useful in activity of conspiracy polish patriots. Transleted by Janusz Giera 19 J. Radajewski: O wydawnictwach, redaktorach, kolporterach i czytelnikach prasy polskiej na Śląsku w końcu XIX wieku i na początku XX wieku. Studia Śląskie 1976, t. 30, s

16 RYNEK USŁUG ŁĄCZNOŚCI W POLSCE

17 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 392 EKONOMICZNE PROBLEMY ŁĄCZNOŚCI NR ROMAN CZAPLEWSKI Uniwersytet Szczeciński PRYWATYZACJA POCZTY POLSKIEJ JAKO MOŻLIWE NASTĘPSTWO LIBERALIZOWANIA RYNKU POCZTOWEGO Wstęp Sektor pocztowy poddawany jest postępującym procesom liberalizacyjnym. Prowadzi to do wchodzenia na rynek pocztowy nowych firm oraz powstania i nasilania konkurencji, która dodatkowo jest wzmacniana przez rozwijające się procesy globalizacyjne. Pojawiające się na rynku pocztowym nowe firmy wywodzą się przede wszystkim z sektora prywatnego. Pojawia się więc jakościowo nowa sytuacja. W przeszłości bowiem rynki usług pocztowych traktowano jako monopole naturalne, na których regułą było funkcjonowanie przedsiębiorstw państwowych nieukierunkowanych przede wszystkim na osiąganie zysku. W krajach europejskich państwowe przedsiębiorstwa pocztowe tradycyjnie uważano za instrument osiągania szerokiej grupy celów, m.in. takich jak pełne zatrudnienie, rozwój kraju, rozwój sektora. Stan ten był utrwalany przez obserwowany w przeszłości brak szczególnego zainteresowania przedsiębiorstw prywatnych wkraczaniem do branż charakteryzujących się niższą rentownością. Zmiana uregulowań dotyczących rynku pocztowego i postępująca ich liberalizacja wzbudziła zainteresowanie firm prywatnych funkcjonowaniem w tym sektorze. Firmy prywatne pozostają w innej zależności od centralnych organów

18 22 Roman Czaplewski gospodarczych aniżeli firmy państwowe, a istotne różnice między nimi występują zwłaszcza w systemach zatrudniania i podejmowania decyzji. Różnice te mogą wpływać na efektywność osiąganą przez firmy państwowe i firmy prywatne 1. Obserwowane zmiany w rzeczywistości gospodarczej, w tym zwłaszcza sukcesy thatcheryzmu i reaganizmu oraz spowolnienie rozwoju gospodarczego innych państw i związane z tym kryzysy ich finansów publicznych, miały istotny wpływ na falę prywatyzacji przeprowadzaną od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku w różnych krajach świata. Jak wskazuje N. Acocella, jest to widomy znak, że przynajmniej z praktycznego punktu widzenia władze państw straciły zaufanie do przedsiębiorstw publicznych 2. Zachodzące zmiany wskazują, że rozważając scenariusze przebiegu procesów liberalizacyjnych w sektorze usług pocztowych należy uwzględnić również wariant przewidujący prywatyzację narodowego operatora pocztowego. Możliwe podejście do prywatyzacji Poczty Polskiej Realizowaniu procesów prywatyzacyjnych można przypisać różne cele. Z badań Banku Światowego wynika, że dotyczą one zwłaszcza 3 zmniejszenia obciążeń budżetu, zwiększenia efektywności i konkurencyjności przedsiębiorstw, poprawy efektywności wykorzystania zaangażowanego kapitału, alokacji kapitału za pomocą mechanizmu giełdowego. Trzeba jednak pamiętać, że przekształcenia własnościowe, szczególnie dużych firm, są skomplikowanym procesem i oprócz oczekiwań pozytywnych mogą wywoływać nieoczekiwane negatywne następstwa. Do takich potencjalnych następstw zalicza się zwłaszcza 4 1 Powszechny pogląd o niższej efektywności przedsiębiorstw państwowych w jednych przypadkach znajduje potwierdzenie, w innych zaś nie, jak np. przy porównaniach państwowych i prywatnych kolei w Kanadzie czy publicznych i prywatnych szpitali w Stanach Zjednoczonych. (Zob. N. Acocella: Zasady polityki gospodarczej. PWN, Warszawa 2002, s. 284). 2 N. Acocella: op.cit., s Zob. T. Budziak: Spór o prywatyzację. Życie Gospodarcze 1994, nr 44, s Por. Stanowisko Komitetu Nauk Ekonomicznych i Komitetu Nauk Organizacji i Zarządzania PAN w sprawie przekształceń własnościowych w gospodarce polskiej. Organizacja i Kierowanie 1992, nr 1 2, s. 7 9.

19 Prywatyzacja Poczty Polskiej utratę przez państwo kontroli nad ważnymi dla bezpieczeństwa ekonomicznego i militarnego gałęziami i branżami, drenowanie finansowe sprywatyzowanych firm i wyprowadzanie zysków z kraju, redukcję zatrudnienia w prywatyzowanych firmach. Niebezpieczeństwa wystąpienia takich zagrożeń nie należy lekceważyć, zwłaszcza biorąc pod uwagę: strategiczną rolę Poczty Polskiej na rynku krajowym, możliwość zachowań prywatnych inwestorów nie zawsze zgodnych z interesem makroekonomicznym, Brak doświadczeń innych krajów, odmienność uwarunkowań przekształceń naszej gospodarki w stosunku do krajów zachodnich, które mają za sobą od dziesiątków lat reguły postępowania, niestabilność systemu prawa i jego nieadekwatność do potrzeb, ogrom zadań, dotyczących dziesiątków tysięcy państwowych i spółdzielczych przedsiębiorstw, brak kapitału własnego i ociąganie się kapitału obcego 5. W warunkach mocno akcentowanego poglądu, że państwo jest właścicielem upolityczniającym przedsiębiorstwo poprzez rozdawanie stanowisk oraz właścicielem nieobecnym 6, przedstawionych wcześniej możliwych zagrożeń prywatyzacji nie można traktować wyłącznie jako argumentów przeciw temu procesowi. Wskazują one przede wszystkim na konieczność poszukiwania właściwej metody prywatyzacyjnej. W przypadku rozważania metody prywatyzacji Poczty Polskiej szczególną uwagę należałoby poświęcić kwestiom zachowania przez państwo wpływu na tę firmę. Typową formułą jest zachowanie określonego pakietu kontrolnego, który w największym skrócie, może przyjmować następującą postać 7 : a) zachowanie przez państwo kwalifikowanego udziału większościowego, oznaczającego możliwość podejmowania podstawowych decyzji bez uzyskania przyzwolenia prywatnych udziałowców; sytuacja taka oznacza posiadanie przez tych udziałowców ograniczonych, ściśle 5 Zob. komentarz do kodeksu karnego opracowany pod kierownictwem prof. dr. hab. A. Zolla (cyt. za Polityka z ). 6 Zob. wywiad z L. Balcerowiczem w: Gazeta Wyborcza z Zob. K. Mueller: Die Postdienste aus der Sicht der Institutionenoekonomik. Europaeische Hochschulschriften, Peter Lang 1996, s

20 24 Roman Czaplewski określonych uprawnień, których zakres jest uzależniony od posiadanego przez nich udziału kapitałowego; b) zachowanie przez państwo zwykłego udziału większościowego (50% plus jedna akcja) z założeniem, że pozbycie się przez państwo tego udziału wymaga uzyskania zgody parlamentu; c) zachowanie przez państwo kwalifikowanego udziału mniejszościowego powiązanego z ograniczeniem możliwości podejmowania przez nowych większościowych udziałowców niektórych, ściśle określonych decyzji o znaczeniu podstawowym, do przeprowadzenia których przewidziano konieczność posiadania znacznych udziałów większościowych, np. 75%, wykluczeniem możliwości podejmowania niektórych, ściśle określonych decyzji, np. dotyczących zmiany profilu działalności; d) zachowanie przez państwo zwykłego udziału mniejszościowego; dopiero taka sytuacja, przy braku innych uregulowań, tworzy podstawy do rzeczywistej dominacji kapitału prywatnego, a w konsekwencji również interesów sektora prywatnego. Przedstawione podstawowe możliwe struktury łączenia kapitału państwowego i prywatnego w przedsiębiorstwie wskazują zarazem możliwość etapowego wprowadzania kapitału prywatnego do operatora pocztowego. Wybór konkretnego rozwiązania, określającego udział kapitału prywatnego, musi być rozpatrywany w ścisłym związku z ustaleniem preferowanej formy sprzedaży oraz sposobu przygotowania firmy do prywatyzacji, które to czynniki wspólnie w znacznej mierze decydują o atrakcyjności oferty prywatyzacyjnej. Dotychczasowa praktyka wskazuje możliwość zastosowania następujących form sprzedaży: oferty zamkniętej, która umożliwia wybór inwestora strategicznego, oferty publicznej bądź krajowej, bądź też międzynarodowej, ukierunkowanej głównie na pozyskanie pasywnych inwestorów instytucjonalnych i indywidualnych 8, 8 Można przyjąć, że branżowy inwestor strategiczny zainteresowany włączeniem firmy, której staje się współwłaścicielem, we własny układ światowej obsługi i w swoją strategię ekspansji międzynarodowej, będzie preferował rozwiązania zapewniające mu jak najszersze kompetencje decyzyjne. Kwestie te natomiast nie muszą być pierwszoplanowe dla tzw. inwestorów pasywnych, np. funduszy emerytalnych, zainteresowanych lokatami uznawanymi za bezpieczne finansowo.

21 Prywatyzacja Poczty Polskiej wspólne zastosowanie oferty zamkniętej i otwartej, z reguły przy założeniu, że jedna z ofert czasowo wyprzedza drugą. Uwzględniając konieczność kierowania się wieloma względami, niełatwo jest dokonać wyboru rozwiązania najbardziej poprawnego. Kierując się przede wszystkim poprawą efektywności funkcjonowania operatora pocztowego oraz jak najwcześniejszym włączeniem go w zachodzący proces dzielenia światowego rynku między najpotężniejszych operatorów, priorytet należałoby nadać szukaniu silnego branżowego inwestora strategicznego. Jednak nie zawsze pozytywne doświadczenia, zwłaszcza natury społecznej, związane z przyjęciem takiego rozwiązania mogą prowadzić do preferowania inwestorów pasywnych i dopiero w późniejszym etapie skierowania oferty do inwestorów strategicznych. Ten wariant spowalnia jednak rzeczywistą prywatyzację, może prowadzić do wypychania firmy z rynku i nie sprzyjać pozyskaniu najbardziej pożądanego inwestora strategicznego. Dużą uwagę należy również poświęcić właściwemu przygotowaniu firmy do planowanego procesu prywatyzacji, a zwłaszcza doskonaleniu jej struktury organizacyjnej, zasobów osobowych i zasobów rzeczowych. Działania podejmowane przez narodowego operatora pocztowego wskazują, że radzi on sobie stosunkowo dobrze z doskonaleniem dwóch pierwszych wymienionych czynników. Natomiast uzyskanie wyraźnej poprawy w zakresie zasobów rzeczowych wymagałoby wsparcia ze strony państwa. Mimo trudnej sytuacji finansów państwa, należałoby rozważyć jednorazowe odczuwalne wzmocnienie finansowe Poczty Polskiej przeznaczone na unowocześnienie jej bazy rzeczowej. Dobrym rozwiązaniem wydaje się być przekazanie Poczcie Polskiej na ten cel części akcji TP SA, z puli znajdującej się w posiadaniu Skarbu Państwa. Za takim rozwiązaniem przemawiają następujące względy: wzmocnienie finansowe, służące zmodernizowaniu potencjału rzeczowego Poczty Polskiej, pozwoli nie tylko poprawić jakość usług świadczonych społeczeństwu i gospodarce, ale także wynegocjować korzystniejsze warunki sprzedaży firmy w przypadku jej prywatyzacji; Poczta Polska jest firmą strategiczną, która wyszła z deficytowości i ma zdolność do opłacania swoich zobowiązań; wzmocnienie finansowe takiej firmy jest bardziej zasadne aniżeli firm znajdujących się w bardzo

22 26 Roman Czaplewski słabej kondycji ekonomicznej i niepodejmujących działań racjonalizacyjnych 9 ; Poczta Polska oraz TP SA powstały z jednej firmy, która nakłady inwestycyjne kierowała głównie na działalność telekomunikacyjną, a segment pocztowy często traktowała wręcz marginesowo. Wnioski W dobie postępującej liberalizacji rynków usług pocztowych i zachodzących procesów globalizacyjnych, w programach rozwoju krajowego rynku pocztowego trzeba rozważać m.in. ewentualną prywatyzację Poczty Polskiej. Uwzględniając zachodzące przemiany, podstawowa kwestia przestaje się sprowadzać do tego, czy prywatyzować, lecz kiedy i jak. Co do kwestii kiedy prywatyzować, dogłębnych rozważań wymaga określenie najwłaściwszego momentu pozyskania inwestorów zewnętrznych. W rozważaniach tych należałoby przede wszystkim uwzględniać tendencje zachodzące na europejskim i światowym rynku pocztowym, zachowania konkurencji na krajowym rynku pocztowym i pozycję Poczty Polskiej na tym rynku, jak też, oczywiście, stopień zaspokojenia popytu na usługi pocztowe zgłaszanego przez społeczeństwo i gospodarkę. Natomiast przygotowywanie firmy do prywatyzacji powinno być podjęte jak najwcześniej 10. Zastosowanie takiego podejścia powinno sprzyjać ograniczeniu ewentualnych błędnych rozstrzygnięć podejmowanych w dalszych fazach procedury prywatyzacyjnej. Odnosząc się do kwestii, jak prywatyzować, wskazane wydaje się etapowe ograniczanie udziałów państwa w przedsiębiorstwie. Zarazem roztropne wydaje się na początku pozostawienie w gestii państwa większościowego pakietu akcji i dopiero w dalszych etapach w przypadku pozytywnej oceny przebiegu procesu przejście do udziału mniejszościowego, zapewniającego dominację nowym właścicielom. 9 W Polsce obserwuje się przydzielanie przez rząd pakietów akcji firm wcześniej sprywatyzowanych przedsiębiorstwom państwowym, które nie płacą należnych podatków i nie podejmują działań służących poprawieniu tej sytuacji. 10 Etap przygotowania obejmuje wiele skomplikowanych i często czasochłonnych zadań, w tym przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w formę charakterystyczną dla sektora prywatnego, wycenę zasobów firmy, wstępną analizę grupy potencjalnych inwestorów.

23 Prywatyzacja Poczty Polskiej W referacie ujęto jedynie niektóre istotne zagadnienia, nie poruszając np. kwestii kim będą nowi właściciele 11, sposobu regulacji rynku pocztowego w sytuacji prywatyzacji operatora dominującego 12. Jest jednak oczywiste, że w przypadku zdecydowania się na prywatyzację pocztowego operatora narodowego wszystkie związane z nią zagadnienia będą musiały być poddane dogłębnym analizom, by podejmowane w tym zakresie działania uwzględniały interes Poczty Polskiej i całej gospodarki. PRIVATIZATION OF THE POLISH POST AS A POSSIBLE EFFECT OF LIBERALIZATION OF THE POST MARKET Summary In the time of increasing liberalization of the post markets and growing globalization processes, the privatization of the national post operator should be considered as one of the issues in the programs of national post market development. Taking into consideration the occurring changes, the basic issue is not whether privatizing, but when and how privatization should be done. Regarding the issue when to privatize, the attention should be focused on finding the most proper moment to gain an external investor. However in terms of how to privatize, a successive limitation of state shares seems to be the best solution. Translated by Maciej Czaplewski 11 Zdecydowanie się na branżowego inwestora strategicznego wiązałoby się z pozyskaniem innowacyjnych rozwiązań technicznych i zarządczych, obniżeniem kosztów marketingu, jak też wzrostem stopnia koncentracji strony podażowej rynku pocztowego, co mogłoby być wykorzystane dla utrudniania działalności konkurencji. 12 Kwestie te są skrupulatnie analizowane przez potencjalnych nowych właścicieli. Jednak bliskie wstąpienie Polski w struktury Unii Europejskiej, wiążące się z koniecznością przestrzegania unijnego prawodawstwa, powoduje, że potencjalny inwestor nie powinien dostrzegać w tym obszarze większych zagrożeń, mając rozeznanie na temat planowanego sposobu regulacji europejskiego rynku pocztowego.

24 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 392 EKONOMICZNE PROBLEMY ŁĄCZNOŚCI NR TERESA GĄDEK-HAWLENA JOANNA HAWLENA Akademia Ekonomiczna w Katowicach ZEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PUBLICZNEGO OPERATORA POCZTOWEGO W POLSCE Liczne przeobrażenia, dokonujące się na rynku usług pocztowych, podyktowane są zmianami w wielu obszarach życia społecznego i gospodarczego. Do głównych czynników, wpływających na te przekształcenia, należy zaliczyć: postępujący proces liberalizacji i globalizacji, rozwój nowoczesnych metod komunikowania się oraz wzrastające wymagania nabywców usług pocztowych. Czynniki te sprawiły, że najwięksi publiczni operatorzy pocztowi zarówno w krajach Unii Europejskiej, jak i poza nią, podejmują wiele działań, których zasadniczym celem jest utrzymanie dominującej pozycji na rynku usług pocztowych oraz dywersyfikacja działalności. Takie zachowania musi również przejawiać polski publiczny operator pocztowy. Państwowe Przedsiębiorstwo Użyteczności Publicznej Poczta Polska powinno zatem wprowadzać zmiany, które umożliwią rozwój usług, przynoszących wymierne korzyści ekonomiczne, oraz wzrost konkurencyjności obecnie i przy całkowitej liberalizacji rynku.

25 30 Teresa Gądek-Hawlena, Joanna Hawlena 1. Warunki zewnętrzne funkcjonowania przedsiębiorstwa Wprowadzanie przez publicznego operatora jakichkolwiek zmian związane jest z analizą wielu czynników, które w istotny sposób mogą wpłynąć na jego rozwój lub spowodować stagnację. Na przekształcenia przedsiębiorstwa znacząco wpływa jego otoczenie zewnętrzne. Otoczenie przedsiębiorstwa najczęściej jest dzielone na makrootoczenie (odnoszące się do wszystkich podmiotów), otoczenie konkurencyjne odnoszące się do sektora (branży) 1. Makrootoczenie stanowi określony układ szans i zagrożeń dla wszystkich przedsiębiorstw działających na danym rynku. Wśród podstawowych elementów makrootoczenia wymienia się: 1. Otoczenie ekonomiczne określone przez poziom takich wskaźników, jak PKB, dochody realne ludności, stopa inflacji, podatki, ulgi, cła, stopa procentowa, trendy gospodarcze, udział sektorów w tworzeniu PKB, tempo rozwoju branż, dewaluacja, aprecjacja walut, kursy wymiany walut, poziom koncentracji (własności, produkcji), kontrola płac i cen, saldo budżetu państwa, handlu zagranicznego, bilansu płatniczego itp. 2. Otoczenie demograficzne obejmuje liczbę oraz strukturę wieku i płci ludności, rozmieszczenie, tendencje migracyjne, rynek pracy i stopę bezrobocia, strukturę etniczną oraz strukturę gospodarstw domowych. 3. Otoczenie techniczno-technologiczne jest określane przez innowacje, patenty, licencje, automatyzację, komputeryzację, poziom wydatków na B + R, normy jakościowe i standardy, nowoczesne systemy i techniki telekomunikacyjne, zastosowanie mikroprocesorów i Internetu. 4. Otoczenie prawne to ustawodawstwo, przepisy wykonawcze oraz egzekucja prawa. Istotny jest w tym przypadku stopień eliminacji barier w wymianie międzynarodowej, możliwość tworzenia fuzji i przejmowania przedsiębiorstw poprzez wykupywanie akcji i udziałów, zasady swobodnej konkurencji, pomoc państwa, zamówienia publiczne, regulacje dotyczące znaku towarowego, ustawy podatkowe, a także gwarancje finansowe. 1 Rozwój przedsiębiorstwa. Modele, czynniki, strategie. Red. M. Białasiewicz. WNUS, Szczecin 2002, s. 61.

26 Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju publicznego operatora Otoczenie społeczno-kulturowe obejmuje religię, tradycję, style życia, systemy wartości, zwyczaje, normy społeczne, język oraz strukturę zatrudnienia i edukację. 6. Otoczenie ekologiczne odzwierciedla stan środowiska naturalnego, zdrowia ludzkiego i racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych. Obowiązują w tym zakresie standardy zapewnienia czystości powietrza, oszczędności energii w gospodarstwach domowych i pojazdach mechanicznych, oznakowania produktów sprzyjających ochronie środowiska, opakowań produktów, kontroli jakości wody, kontroli importu dóbr mogących stanowić zagrożenie ekologiczne 2. Otoczenie konkurencyjne stanowią natomiast wszystkie podmioty gospodarcze mające z przedsiębiorstwami powiązania konkurencyjne lub kooperacyjne. Najważniejszymi składnikami otoczenia konkurencyjnego są dostawcy, nabywcy, aktualni i potencjalni konkurenci. Otoczenie to bezpośrednio wpływa na przedsiębiorstwo i może się przyczyniać do jego rozwoju. Osiągnięcie przez publicznego operatora pocztowego pożądanego efektu wiąże się z jednej strony z dostosowywaniem się do zmieniających się warunków w otoczeniu, a z drugiej wpływaniem na nie. 2. Analiza makrootoczenia publicznego operatora pocztowego Dla każdego przedsiębiorstwa ważne są różnego rodzaju regulacje prawne, które określają zasady prowadzenia działalności. Znaczenie tych regulacji wynika z obowiązku ich uwzględniania i stosowania 3. Działalność publicznego operatora pocztowego na rynku stanowi przykład oddziaływania państwa na procesy rynkowe oraz bezpośredniego wpływu na kształt organizacyjny i strukturę podaży. Zgodnie z uregulowaniami ustawowymi, państwo nakłada na przedsiębiorstwo szczególne obowiązki oraz chroni jego działalność, sankcjonując wyłączność na świadczenie wszystkich lub części usług pocztowych 4. 2 Konkurencyjność przedsiębiorstw nowe podejście. Red. E. Skawińska. PWN, Warszawa Poznań 2002, s H. Adamkiewicz-Drwiłło: Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa. PWN, Warszawa 2002, s A. Panasiuk: Doskonalenie jakości usług jako instrument przystosowania Poczty Polskiej do potrzeb rynku. WNUS, Szczecin 1999, s. 79.

27 32 Teresa Gądek-Hawlena, Joanna Hawlena Zasadnicze znaczenie w funkcjonowaniu rynku usług pocztowych, w tym ppup Poczta Polska, ma ustawa Prawo pocztowe z 12 czerwca 2003 r. 5 Ustawa ta zapewnia publicznemu operatorowi pocztowemu wyłączność na świadczenie takich usług, jak przyjmowanie, przemieszczanie i doręczanie w obrocie krajowym: przesyłek z korespondencją, przesyłek reklamowych, przesyłek innych niż korespondencja i reklamowe, nadanych w sposób uniemożliwiający sprawdzenie zawartości, o masie nieprzekraczającej granicy wagowej 350 g, przyjmowanie, przemieszczanie i doręczanie w obrocie zagranicznym przesyłek o masie nieprzekraczającej granicy wagowej 350 g, przyjmowanie i doręczanie w obrocie krajowym i zagranicznym przesyłek z korespondencją, o ile w procesie przyjmowania lub doręczania stają się one przesyłkami o masie nieprzekraczającej granicy wagowej 350 g, realizowanie przekazów pocztowych w obrocie krajowym i zagranicznym, przyjmowanie, przemieszczanie i doręczanie w obrocie zagranicznym przesyłek o masie nieprzekraczającej granicy wagowej 350 g, przyjmowanie i doręczanie w obrocie krajowym i zagranicznym przesyłek z korespondencją, o ile w procesie przyjmowania lub doręczania stają się one przesyłkami o masie nieprzekraczającej granicy wagowej 350 g, realizowanie przekazów pocztowych w obrocie krajowym i zagranicznym. Kolejnym bardzo ważnym elementem jest otoczenie techniczno-technologiczne. Szczególne znaczenie w tym obszarze mają przemiany dokonujące się w obszarze usług związanych z nowoczesnymi metodami komunikowania się oraz przekształcenia dokonywane przez wiodących narodowych operatorów pocztowych. Rozwój technologii sieci komputerowych i integracja technologii telekomunikacyjnych sprzyjają tworzeniu dziedziny zwanej teleinformatyką (IT). Technologie tego typu są wykorzystywane coraz szerzej we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. W ostatnich latach, pod wpływem gwałtownego postępu technologicznego w IT oraz demonopolizacji rynku 5 Zob. Ustawa Prawo pocztowe z 12 czerwca DzU 2003, nr 130, poz