SPIS TREŒCI I WOJNA ŒWIATOWA

Transkrypt

1 SPIS TREŒCI I WOJNA ŒWIATOWA Sytuacja miêdzynarodowa pod koniec XIX i na pocz¹tku XX w Trójprzymierze, Trójporozumienie Cele i polityka bloków polityczno-militarnych Przyczyny wybuchu I wojny œwiatowej Wybuch I wojny œwiatowej Przebieg dzia³añ wojennych Front zachodni Front wschodni Pozosta³e fronty Wojna na morzach i oceanach Rewolucja lutowa i obalenie caratu Rewolucja paÿdziernikowa Koniec I wojny œwiatowej Wykorzystanie nowych zdobyczy techniki w czasie wojny Konferencja pokojowa w Pary u Polacy i sprawa polska w czasie I wojny œwiatowej Polskie organizacje wojskowe Polskie formacje za granic¹ Miêdzynarodowe znaczenie sprawy polskiej Czynniki, które mia³y wp³yw na odzyskanie przez Polskê niepodleg³oœci POLSKA NIEPODLEG A USTRÓJ I SPO ECZEÑSTWO W LATACH Tworzenie siê niepodleg³ego pañstwa polskiego Walki o granicê wschodni¹ Walki w Galicji Wschodniej Wojna polsko-bolszewicka Konflikt polsko-litewski Granica zachodnia Powstanie wielkopolskie Powstanie œl¹skie Granica po³udniowa Konferencja w Spa (1920 r.) a sprawa polska

2 Stosunki polityczne w odrodzonej Polsce Orientacje polityczne w II Rzeczypospolitej Konstytucja marcowa 17 III 1921 r Pierwszy prezydent II Rzeczypospolitej Zniszczenia wojenne i odbudowa gospodarcza kraju Trudnoœci, jakie napotyka³a Polska w pierwszych latach niepodleg³oœci Osi¹gniêcia pierwszego okresu po odzyskaniu niepodleg³oœci Przewrót majowy Rz¹dy autorytarne Centrolew Konstytucja kwietniowa Gospodarka w II Rzeczypospolitej Kryzys gospodarczy Centralny Okrêg Przemys³owy (COP) Osi¹gniêcia Polaków w dziedzinie techniki Polska polityka równowagi EUROPA I ZSRR W OKRESIE MIÊDZYWOJENNYM Liga Narodów Sytuacja miêdzynarodowa w latach Kryzys œwiatowy Próby wyjœcia z kryzysu Totalitaryzm Komunizm w ZSRR Faszyzm we W³oszech Narodowy socjalizm w Niemczech Pokój za wszelk¹ cenê Pañstwa osi II WOJNA ŒWIATOWA Wojna obronna Polski w 1939 r G³ówne wydarzenia wojny obronnej Polski w 1939 r Agresja radziecka na Polskê Ocena wrzeœnia 1939 r Rozwój dzia³añ wojennych w Europie w latach Atak Niemiec na ZSRR Powstanie wielkiej koalicji antyhitlerowskiej Wojna w Afryce i na Dalekim Wschodzie

3 Okupacja niemiecka i ruch oporu w Europie Za³amanie siê panowania niemieckiego w Europie Front po³udniowy Front zachodni Front wschodni Koniec wojny na Dalekim Wschodzie Zakoñczenie wojny Konferencje miêdzynarodowe Nowe œrodki walki w II wojnie œwiatowej Bilans II wojny œwiatowej Udzia³ Polaków w II wojnie œwiatowej POLSKA W CZASIE II WOJNY ŒWIATOWEJ Okupacja ziem polskich Terytorialny podzia³ ziem polskich w 1939 r Ziemie polskie pod okupacj¹ niemieck¹ Formy eksterminacji ludnoœci polskiej Ziemie polskie pod okupacj¹ radzieck¹ Rz¹d polski na emigracji Utworzenie rz¹du emigracyjnego Dzia³alnoœæ wojskowa rz¹du emigracyjnego Stosunki rz¹du emigracyjnego z ZSRR Armia Polska w ZSRR Polskie pañstwo podziemne Formy walki narodu polskiego z okupantem Lewica komunistyczna Powstanie warszawskie Plan Burza Przyczyny wybuchu powstania Przebieg powstania Skutki powstania EUROPA I ŒWIAT PO II WOJNIE ŒWIATOWEJ Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) Proces norymberski Zimna wojna Problem niemiecki Daleki Wschód Dekolonizacja w œwiecie

4 Konflikt izraelsko-arabski Œwiat w 2 po³. XX wieku XX zjazd KPZR Rewolucja na Wêgrzech 1956 r Mur berliñski Kryzys kubañski Praska wiosna Konferencja Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie (KBWE). 132 Pierestrojka Przemiany cywilizacyjno-kulturowe w 2 po³. XX wieku Rewolucja naukowo-techniczna Przemiany spo³eczne Przemiany kulturowe Œwiat na prze³omie XX i XXI w Powstanie Unii Europejskiej Rozpad Jugos³awii POLSKA PO II WOJNIE ŒWIATOWEJ Pierwsze lata powojenne Obszar pañstwa i ludnoœæ Polityka Referendum Walka zbrojna opozycji z nowym ustrojem Wybory do Sejmu Ustawodawczego Utworzenie PZPR Gospodarka polska w latach Stalinizm w Polsce Polityka Gospodarka Polska w latach G³ówne wydarzenia z lat Przeobra enia gospodarcze w latach Przemiany spo³eczno-polityczne w latach Powstanie Solidarnoœci Stan wojenny Gospodarka w latach osiemdziesi¹tych Obrady okr¹g³ego sto³u S³owniczek terminów z historii

5 SYTUACJA MIÊDZYNARODOWA POD KONIEC XIX I NA POCZ TKU XX W. Pod koniec XIX w. miêdzy mocarstwami stopniowo narasta³y sprzecznoœci, których genez¹ by³y m. in.: chêæ rozszerzenia posiad³oœci kolonialnych oraz ugruntowania wp³ywów politycznych i gospodarczych. Rywalizuj¹c o rynki zbytu i surowce, d¹ ono do zagarniêcia lub podporz¹dkowania nowych terytoriów. Rywalizacja Prus i Austrii doprowadzi³a do wojny miêdzy tymi pañstwami w 1866 r., zakoñczonej zwyciêstwem Prus. Zwyciêstwo Prus doprowadzi³o do likwidacji Zwi¹zku Niemieckiego, któremu przewodzi³a Austria i utworzenia Zwi¹zku Pó³nocno-Niemieckiego pod przewodnictwem Prus. Prusy, maj¹c wsparcie w Zwi¹zku Pó³nocno-Niemieckim, sta³y siê najwiêkszym rywalem Francji w Europie. Starcie zbrojne sprowokowa³ Bismarck, fa³szuj¹c jedn¹ z depesz (tzw. emsk¹) tak, e by³a obraÿliwa dla Francji. Zmusi³o to cesarza Napoleona III do wypowiedzenia Prusom wojny 16 lipca 1870 r. Czy wiesz, e... Po licznych klêskach Francja musia³a przyj¹æ bardzo niekorzystne warunki pokojowe. 10 maja 1871 r. we Frankfurcie nad Menem podpisany zosta³ traktat pokojowy, który zmusza³ Francjê do oddania Niemcom Alzacji i Lotaryngii oraz zap³acenia olbrzymiej kontrybucji w wysokoœci 5 miliardów franków w z³ocie. W Europie dominuj¹c¹ rolê zaczê³y odgrywaæ zjednoczone Niemcy dziêki konsekwentnej polityce wewnêtrznej i zagranicznej (Bismarck) oraz kontrybucji zap³aconej przez Francjê (5 mld franków w z³ocie 1871 r.). Niemcom nie wystarcza³y posiadane przez nich kolonie, zaczê³y szukaæ nowych rynków zbytu i stref wp³ywów kosztem innych pañstw. Sw¹ uwagê zwróci³y na tereny wschodniej i po³udniowej Europy oraz Bliski Wschód. Spowodowa³o to opór Anglii, która obawia³a siê konkurencji gospodarki niemieckiej na Bliskim Wschodzie. Obszar ten, ze wzglêdu na najkrótsz¹ drogê do Indii i bogate z³o a ropy naftowej, by³ dla Anglii szczególnie wa ny. Wzrastaj¹ce wp³ywy gospodarcze i wojskowe Niemiec w Turcji i na Bliskim Wschodzie prowadzi³y do konfliktu z Rosj¹, która liczy³a na zdo- 9

6 bycie Stambu³u (Konstantynopola) i cieœnin czarnomorskich. Miêdzynarodowego znaczenia nabiera³ równie konflikt Rosji z Austri¹ o wp³ywy na Pó³wyspie Ba³kañskim. Monarchia habsburska coraz mocniej wi¹za³a siê wiêc z II Rzesz¹ Niemieck¹ w obawie przed starciem z Rosj¹. Ostry konflikt rysowa³ siê równie miêdzy Niemcami a Francj¹, która pragnê³a odzyskaæ utracon¹ Alzacjê i Lotaryngiê. Niemcy natomiast chcia- ³y zadaæ Francji taki cios, aby nie by³a w stanie odbudowaæ swojej pozycji gospodarczej i politycznej w Europie. Wymienione sprzecznoœci nie by³y jedyne, ale przede wszystkim one wp³ynê³y na kszta³towanie siê ju w II po³. XIX wieku bloków polityczno- militarnych. Reasumuj¹c: sytuacja polityczna pod koniec XIX w. uleg³a gwa³townemu zaostrzeniu. Wynika³o to g³ównie z rywalizacji pomiêdzy mocarstwami, na co mia³ wp³yw gwa³towny rozwój gospodarczy, powstanie nowoczesnego przemys³u, znacz¹ce wynalazki, u³atwienia komunikacyjne, natê enie ekspansji kolonialnej. Zasygnalizowaæ nale y fakt, i koniec XIX w. to pocz¹tek ery gospodarki œwiatowej, monopolistycznej powstanie zrzeszeñ producentów (kartele, syndykaty, trusty, koncerny) i koncentracja kapita³ów. Mocarstwa prowadzi³y walkê o podzia³ œwiata, co zosta³o przestawione poni ej. 10

7 TRÓJPRZYMIERZE, TRÓJPOROZUMIENIE Nowy uk³ad si³ w Europie prowadzi³ do powstania miêdzynarodowych sojuszy zwi¹zanych wspólnot¹ interesów. Wobec zaistnia³ej sytuacji politycznej i gospodarczej nie zda³ egzaminu istniej¹cy do tej pory tradycyjny porz¹dek, oparty na porozumieniu trzech cesarzy (Austro-Wêgier, Niemiec, Rosji). Po wydarzeniach na Ba³kanach i wojnie rosyjsko-tureckiej (pokój berliñski 1878 r.) coraz wyraÿniej zarysowa³y siê sprzecznoœci miêdzy Austro-Wêgrami i Rosj¹, a tak e Rosj¹ i Niemcami (g³ównie w stosunkach gospodarczych). Konsekwencj¹ tego sta³o siê zbli enie austro-wêgiersko-niemieckie ugruntowane zawartym w Wiedniu w paÿdzierniku 1879 r. traktatem dwustronnym. Zawiera³ on m.in. postanowienie, e w wypadku zaatakowania jednego z pañstw przez Rosjê, drugie pospieszy mu z pomoc¹. W razie ataku innego pañstwa druga ze stron zachowa yczliw¹ neutralnoœæ. Traktat polityczny wzmocni³o œcis³e partnerstwo gospodarcze obu krajów. (Z czasem Austro-Wêgry sta³y siê drog¹ ekspansji Niemiec na Ba³kany i Bliski Wschód.) W maju 1882 r. do dwuprzymierza przyst¹pi³y W³ochy. Uzyska³y one obietnicê zbrojnej pomocy Niemiec i Austro-Wêgier w wypadku niesprowokowanej agresji ze strony Francji. Zobowi¹zywa³y siê do czynnego wyst¹pienia po stronie Rzeszy, gdyby ta zosta³a zaatakowana przez Rosjê. Gdyby Rosja napad³a na Austro-Wêgry, W³ochy mia³y zachowaæ yczliw¹ neutralnoœæ. NIEMCY 1879 r. AUSTRO-WÊGRY Trójprzymierze 1882 r r. W OCHY Trójprzymierze (pañstwa centralne) Niemcy sta³y siê najgroÿniejszym rywalem Wielkiej Brytanii. Na swojej drodze napotyka³y przeciwdzia³ania Wielkiej Brytanii zaniepokojonej rosn¹cym niebezpieczeñstwem konkurencji gospodarczej ze strony przemys³u niemieckiego oraz rozbudow¹ floty niemieckiej. Z interesami brytyjskimi kolidowa³y równie starania Niemiec o uzyskanie wp³ywów na Bliskim Wschodzie. Obszar ten, ze wzglêdu na prowadz¹c¹ têdy najkrótsz¹ drogê l¹dow¹ do Indii oraz bogate z³o a ropy naftowej, Wielka Bryta- 11

8 granatów rêcznych. Tak ukszta³towana obrona ogranicza³a u ycie kawalerii. Zwiêkszy³o siê znaczenie piechoty, na któr¹ spada³ ciê ar obrony i ataku. D³ugotrwa³oœæ walk pozycyjnych zmusza³a do zastosowania nowych rodzajów uzbrojenia i rozwoju nieznanych do tej pory rodzajów wojsk. W pierwszych latach wojny u yto gazów truj¹cych (kwiecieñ 1915 pod Ypres [czyt. ipr] w Belgii). Wprowadzono do walki czo³gi. Lata I wojny œwiatowej to okres wzrastaj¹cej roli lotnictwa. Na pocz¹tku wojny samoloty by³y przeznaczone do wykonania zadañ rozpoznawczych, ale pod koniec wojny wyodrêbniono ju trzy rodzaje lotnictwa rozpoznawczo- -³¹cznikowe, myœliwskie i bombowe. W czasie wojny wykorzystano równie transport samochodowy do przemieszczania siê piechoty. Zmiany nie ominê³y si³ morskich. Udoskonalono technicznie ³odzie podwodne. Okrêty wyposa ono w urz¹dzenia namiarowe, bomby g³êbinowe i sieci przeciwtorpedowe. KONFERENCJA POKOJOWA W PARY U 18 I 1919 r. rozpoczê³y siê obrady konferencji pokojowej w Pary u. W konferencji, trwaj¹cej do czerwca 1919 r., wziê³o udzia³ 17 pañstw zwi¹zanych z koalicj¹. Pañstwa pokonane nie zosta³y dopuszczone do udzia³u w obradach (nie zaproszono równie Rosji bolszewickiej). Na konferencji o wszystkim decydowa³y tzw. G³ówne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, W³ochy, Japonia). Jej pracami kierowa³a Rada Najwy sza z³o ona z przywódców mocarstw. 28 czerwca 1919 r. podpisano w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami. Postanowienia traktatu wersalskiego W sprawie Niemiec: oddanie Francji Alzacji i Lotaryngii, plebiscyt dotycz¹cy przynale noœci zag³êbia Saary, demilitaryzacja 50-kilometrowego pasa nad Renem (Nadrenia), zakaz posiadania lotnictwa wojskowego i okrêtów podwodnych, ograniczenie liczebnoœci armii niemieckiej do 100 tys. zawodowych o³nierzy, utrata kolonii, 25

9 zobowi¹zanie Niemiec do wyp³acenia wysokich odszkodowañ (kontrybucji) 132 mld marek w z³ocie. W sprawie Polski: do Polski w³¹czono: Pomorze Wschodnie (bez Gdañska) z dostêpem do morza, Wielkopolskê (ju wczeœniej przy³¹czon¹ w wyniku powstania); og³oszono Gdañsk Wolnym Miastem pod protektoratem Ligi Narodów; zdecydowano o plebiscytach na Górnym Œl¹sku, Warmii i Mazurach, w których ludnoœæ mia³a wypowiedzieæ siê za przynale noœci¹ do Niemiec lub do Polski. Powstanie Ligi Narodów organizacji miêdzynarodowej. Cele: utrzymanie pokoju na œwiecie, zagwarantowanie nienaruszalnoœci granic pañstwowych, utworzenie tzw. mandatów, czyli opieki nad terytorium dawnych kolonii niemieckich i nietureckiej ludnoœci pañstwa ottomañskiego. 26 Europa po I wojnie œwiatowej

10 GRANICA ZACHODNIA POWSTANIE WIELKOPOLSKIE W grudniu 1918 r. w Poznaniu zebra³ siê Polski Sejm Dzielnicowy, który uchwali³ w³¹czenie ziem polskich zaboru pruskiego do pañstwa polskiego na drodze pokojowej po zgodzie konferencji pokojowej w Wersalu. 27 XII do Poznania przyby³ Ignacy Paderewski. Bojówki niemieckie zaatakowa³y Polaków, profanowa³y flagi polskie i alianckie. Protest ludnoœci polskiej przekszta³ci³ siê w starcia zbrojne, które rozszerzy³y siê na ca- ³¹ Wielkopolskê. Dowódc¹ powstania zosta³ gen. Józef Dowbór-Muœnicki. Powstanie zakoñczy³o siê zwyciêstwem Polaków. 16 II 1919 r. w Trewirze zawarto rozejm polsko-niemiecki, a ostateczne przy³¹czenie Wielkopolski do macierzy nast¹pi³o po podpisaniu traktatu wersalskiego. POWSTANIA ŒL SKIE Na mocy postanowieñ traktatu wersalskiego o terytorialnej przynale - noœci Górnego Œl¹ska zdecydowaæ mia³ plebiscyt. Nie zadowoli³o to ani strony polskiej, ani niemieckiej. I powstanie œl¹skie wybuch³o spontanicznie w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. Œl¹zacy walczyli o przy³¹czenie Œl¹ska do Polski. Wobec przewagi wojsk niemieckich 24 sierpnia powstañcy zaprzestali walk. W lutym 1920 r. rozpoczê³a w Opolu dzia³alnoœæ Miêdzysojusznicza Komisja Rz¹dz¹ca i Plebiscytowa, maj¹ca nadzorowaæ przebieg plebiscytu. II powstanie œl¹skie trwa³o od 20 VIII do 28 VIII 1920 r. Celem powstania by³a samoobrona ludnoœci polskiej. Powstañcy wywalczyli o zapewnienie przez Komisjê Miêdzysojusznicz¹ równouprawnienia ludnoœci polskiej. Podpisano umowê polsko-niemieck¹ o wyrzeczeniu siê terroru i powstaniu polsko-niemieckiej policji. III powstanie œl¹skie trwa³o od 3 V do 5 VIII 1921 r. Na czele powstania stan¹³ Wojciech Korfanty. Wyj¹tkowo krwawe by³y walki na linii Odry i o Górê œw. Anny. Zwyciê yli powstañcy. Polska otrzyma³a powiaty: katowicki, pszczyñski, rybnicki, czêœæ powiatu raciborskiego, Hutê Królewsk¹ z Chorzowem oraz znaczn¹ czêœæ powiatu lublinieckiego i tarnogórskiego. 39

11 Plebiscyty Warmia i Mazury 11 VII 1920 r. Warmia i Mazury pozosta³y w Prusach Wschodnich; Polsce przyznano niewielki skrawek Mazur i Powiœla. Œl¹sk 1921 r. przewaga Niemców (dopuszczono do g³osowania ludzi urodzonych na Œl¹sku bez wzglêdu na ich miejsce zamieszkania); Polacy uzyskali 40% g³osów; propozycja, aby Polsce przyznaæ jedynie powiaty: rybnicki, pszczyñski, czêœæ katowickiego, a Niemcom zostawiæ ca³y Górny Œl¹sk, doprowadzi³a do wybuchu III powstania œl¹skiego. GRANICA PO UDNIOWA 5 listopada 1918 roku polska Rada Narodowa Ksiêstwa Cieszyñskiego zawar³a porozumienie z w³adzami czeskimi, na mocy którego powiaty zamieszkana w wiêkszoœci przez Polaków znalaz³y siê po stronie Polski. W styczniu 1919 roku Czesi, wykorzystuj¹c zaanga owanie Polaków w walkach z Ukraiñcami i Niemcami, z³amali porozumienie i zajêli wschodni¹ czêœæ Œl¹ska Cieszyñskiego do rzeki Olzy. Do walki przyst¹pi- ³a ludnoœæ cywilna i wraz z oddzia³ami wojska polskiego zaczê³a wypieraæ Czechów na zachód. Spraw¹ zainteresowa³y siê pañstwa koalicji i za ich poœrednictwem zawarto uk³ad. 28 VII 1920 r. pañstwa koalicji przyzna³y Czechos³owacji obszary Œl¹ska Cieszyñskiego (tzw. Zaolzie), Spisza i Orawy. Na terenach przyznanych Czechom znajdowa³y siê wszystkie kopalnie zag³êbia karwiñsko-ostrowskiego, Polsce przypad³ niewielki skrawek tego regionu. KONFERENCJA W SPA (1920 R.) A SPRAWA POLSKA Granica wschodnia premier W³adys³aw Grabski poprosi³ o poœrednictwo w rokowaniach pokojowych z Rosj¹. Zgodzi³ siê na wycofanie wojsk polskich na tzw. liniê Curzona, któr¹ zaproponowa³ lord George Curzon, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii. Linia odpowiada- ³a wschodniej granicy Królestwa Polskiego. Gdañsk zawarto konwencjê polsko-gdañsk¹. Gdañsk otrzyma³ w³asn¹ konstytucjê i sejm. Za granic¹ Gdañsk mia³a reprezentowaæ Polska. Miasto w³¹czono do polskiego obszaru celnego, ale dochody z ce³ mia³y 40

12 Polska po I wojnie œwiatowej byæ dzielone. Koleje z wyj¹tkiem lokalnych by³y polskie. Port poddano pod wspólny zarz¹d. Polska mia³a prawo utrzymaæ w porcie pocztê, telegraf, telefon. 41

13 gniêciu pe³noletnoœci. Pojawi³a siê kultura m³odzie owa. W latach 60. w krajach zachodnich m³odzie buntuj¹ca siê przeciw œwiatu doros³ych stworzy³a ruch hipisowski (g³osz¹cy has³a wyzwolenia siê od norm, zakazów i nakazów obowi¹zuj¹cych w spo³eczeñstwie); pojawia³y siê te radykalne, lewicowe ugrupowania polityczne, prowadz¹ce walkê z istniej¹cym porz¹dkiem spo³ecznym wszelkimi metodami, ³¹cznie z terroryzmem. Wydarzenia z 1968 r. zapocz¹tkowa³y szybkie zmiany w yciu spo³ecznym. Kultura m³odzie owa sta³a siê równoprawnym elementem ycia kulturalnego, a ulegaj¹c komercjalizacji (nastawieniu na zysk) przesta³a byæ symbolem buntu. ŒWIAT NA PRZE OMIE XX I XXI W. POWSTANIE UNII EUROPEJSKIEJ Wkrótce po wojnie w Europie Zachodniej zaczê³y powstawaæ organizacje propaguj¹ce zjednoczenie Europy. W 1949 r. powo³ano Radê Europy, która mia³a s³u yæ obronie praw cz³owieka. PóŸniej powstawa³y organizacje, których celem by³o scalanie poszczególnych ga³êzi gospodarki Europejska Wspólnota Wêgla i Stali (1952), Europejska Wspólnota Energii Atomowej (1957), Europejska Wspólnota Gospodarcza (1957). Mia³y one du y wp³yw na o ywienie gospodarcze. Miêdzy pañstwami cz³onkowskimi zniesiono op³aty celne i ograniczenia iloœciowe w handlu, ujednolicono prawodawstwo w zakresie niezbêdnym do funkcjonowania wspólnego rynku. W 1992 r. 12 pañstw cz³onkowskich EWG podpisa³o w Maastricht traktat o utworzeniu Unii Europejskiej. Unia rozpoczê³a dzia³alnoœæ od 1 listopada 1993 r. Traktat zawiera postanowienia dotycz¹ce unii ekonomicznej i monetarnej. Wspólna waluta nosi nazwê euro. Unia w przysz³oœci ma prowadziæ wspóln¹ politykê zagraniczn¹ i obronn¹. Po upadku systemu komunistycznego w Europie czêœæ pañstw by³ego bloku wschodniego wyrazi³a chêæ wst¹pienia do UE. Pañstwa te musia³y przystosowaæ swoje przepisy prawne (dotycz¹ce ochrony œrodowiska, jakoœci us³ug itp.) do obowi¹zuj¹cych w Unii. 1 maja 2004 r. UE zosta³a rozszerzona o 10 pañstw, w tym Polskê. 136

14 ROZPAD JUGOS AWII Po II wojnie œwiatowej Jugos³awia odrodzi³a siê jako federacja szeœciu republik: Boœni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Macedonii, Serbii i S³owenii. By³a krajem wielonarodowoœciowym i wieloreligijnym. Po œmierci rz¹dz¹cego krajem marsza³ka Tito (1980) d¹ enia separatystyczne zaczê³y narastaæ. Przeprowadzenie referendów zadecydowa³o o og³oszeniu niepodleg³oœci przez S³oweniê, Chorwacjê, Macedoniê oraz Boœniê i Hercegowinê ( ). Serbia i Czarnogóra utworzy³y federacjê Nowej Jugos³awii. W komunistycznej Jugos³awii dominuj¹c¹ rolê odgrywali Serbowie; po rozpadzie kraju w³adze w Belgradzie zaczê³y d¹ yæ do utworzenia wielkiej Serbii, do której nale a³yby tak e Czarnogóra, Macedonia, Boœnia i Hercegowina oraz te czêœci Chorwacji, w których przewa a³a ludnoœæ serbska. Rozpocz¹³ siê okres walk, w których ka dy z narodów d¹ y³ do uzyskania jak najwiêkszego obszaru. G³ównym celem ataków sta³a siê ludnoœæ cywilna, stanowi¹ca w danym regionie mniejszoœæ etniczn¹. Serbowie chorwaccy, wspierani przez armiê serbsk¹, rozpoczêli w Chorwacji walki z Chorwatami, zakoñczone jednak niepowodzeniem. W 1992 r. rozpoczê³a siê wojna domowa w Boœni i Hercegowinie. Boœniaccy Serbowie zastosowali politykê czystek etnicznych wobec tamtejszych muzu³manów i Chorwatów. Dopiero bombardowanie pozycji Serbów boœniackich przez samoloty NATO po³o y³o kres wojnie (1995). Kolejny konflikt wybuch³ w Kosowie prowincji serbskiej zamieszkanej w wiêkszoœci przez Albañczyków, którym Serbowie odebrali autonomiê. Walki zosta³y przerwane w 1999 r., gdy NATO podjê³o ataki lotnicze przeciwko Serbii. Administracjê w Kosowie przejê³y miêdzynarodowe si- ³y pokojowe. W 2001 r. dosz³o równie do dzia³añ zbrojnych na terenie Macedonii, gdzie ludnoœæ albañska domaga³a siê zwiêkszenia swobód narodowych. W 2002 r. rozwi¹zano federacjê jugos³owiañsk¹, a w jej miejsce powsta³o pañstwo o nazwie Serbia i Czarnogóra. 137

15 KRZY ÓWKA NR wyzwalanie siê kolonii spod zale noœci od mocarstw kolonialnych. 02. tam podpisano traktat o powstaniu Unii Europejskiej. 03. miejsce procesu niemieckich zbrodniarzy wojennych. 04. pierwszy kanclerz RFN. 05. przywódca Kuby. 06. przywódc¹ tego kraju by³ Tito. 07. Pakt Pó³nocnoatlantycki. 08. dziêki pomocy USA powsta³ tam Rz¹d Republiki Chiñskiej. 09. miasto, w którym odbywa³y siê rozmowy przygotowawcze KBWE. 10. pañstwo powsta³e w 1948 r. w Palestynie. Has³o: Rywalizacja miêdzy USA a ZSRR, której cech¹ by³ m. in wyœcig zbrojeñ. 138

16 S OWNICZEK TERMINÓW Z HISTORII abdykacja dobrowolne lub przymusowe zrzeczenie siê przez panuj¹cego w³adzy i przys³uguj¹cych mu z tego tytu³u praw. akcja papier wartoœciowy, dokument œwiadcz¹cy o udziale jego w³aœciciela w kapitale spó³ki akcyjnej. aneksja zbrojne zdobycie i przy³¹czenie przez pañstwo czêœci lub ca³oœci terytorium innego pañstwa. autonomia zagwarantowanie du ej samodzielnoœci w sprawach wewnêtrznych, ale ograniczenie niepodleg³oœci narodu wchodz¹cego w sk³ad wiêkszego pañstwa. autorytaryzm niedemokratyczny system rz¹dów jednostki lub grupy, która zdoby³a w³adzê si³¹; w odró nieniu od totalitaryzmu, nie opiera siê na ideologii i masowym terrorze w polityce wewnêtrznej. bezrobocie zjawisko gospodarcze, polegaj¹ce na tym, e pewna liczba osób zdolnych i chêtnych do pracy zarobkowej nie mo e jej znaleÿæ. bolszewicy czêœæ cz³onków Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, opowiadaj¹ca siê za likwidacj¹ caratu i ustroju kapitalistycznego drog¹ rewolucji przywódc¹ by³ Lenin. demokracja w³adza ludu, forma ustroju pañstwa, w którym uznaje siê wolê wiêkszoœci obywateli za Ÿród³o w³adzy i przyznaje siê wszystkim obywatelom swobody i prawa polityczne, zapewniaj¹ce im udzia³ w sprawowaniu w³adzy. Wszelk¹ w³adzê powo³uje siê w wyniku wyborów powszechnych na okreœlony czas. deportacja przesiedlenie, zes³anie do odleg³ej miejscowoœci na przymusowy pobyt, stosowana jako represja. dyktator zwierzchnik wojska i ca³ego narodu, posiada pe³niê w³adzy, jest powo³ywany w czasie nadzwyczajnego niebezpieczeñstwa pañstwa. eksterminacja wytêpienie, wyplenienie, zag³ada ludnoœci. emigracja opuszczenie kraju w wyniku przeœladowañ lub w poszukiwaniu lepszych warunków ycia. endecja popularna nazwa Narodowej Demokracji. faszyzm totalitarna forma rz¹dów z dyktatur¹ nieomylnego wodza i podporz¹dkowan¹ mu elit¹ w³adzy. Zostaj¹ zlikwidowane: instytucje samo- 154