Redaktor serii: Mentibus Memorandis. Sylwetki Naukowe Uczonych Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach Antoni Barciak. Recenzent Janusz Morkowski

Transkrypt

1

2

3

4

5 Redaktor serii: Mentibus Memorandis. Sylwetki Naukowe Uczonych Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach Antoni Barciak Recenzent Janusz Morkowski Publikacja jest dostêpna tak e w wersji internetowej: Œl¹ska Biblioteka Cyfrowa Redaktor Gra yna Wojda³a Projektant ok³adki Tomasz Kipka Redaktor techniczny Ma³gorzata Pleœniar Korektor Lidia Szumiga³a Copyright 2008 by Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Wszelkie prawa zastrze one ISSN ISBN Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego ul. Bankowa 12B, Katowice wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Nak³ad: egz. Ark. druk. 3,5 + 2 wkl. Ark. wyd. 3,0. Przekazano do ³amania w kwietniu 2008 r. Podpisano do druku w sierpniu 2008 r. Papier offset. kl. III, 90 g Cena 6 z³ amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiñski, J. D¹bek, Spó³ka Jawna ul. Brzeska 4, W³oc³awek

6

7 Twórca fizyki teoretycznej w Katowicach Od chwili œmierci Profesora Andrzeja Pawlikowskiego up³ynê³o ju przesz³o 20 lat. Ten wspania³y i wyj¹tkowy cz³owiek wpisa³ siê na trwa³e do historii Uniwersytetu Œl¹skiego dziêki swej bogatej i ró norodnej dzia³alnoœci. By³ uczonym wielkiego formatu, wychowawc¹ wielu pokoleñ katowickich fizyków, twórc¹ katowickiej fizyki teoretycznej, a tak e cz³owiekiem o wysokiej kulturze i niezwyk³ym uroku osobistym. By³ cz³owiekiem szlachetnym, subtelnym, skromnym, m¹drym i tolerancyjnym. Ka dy, kto zetkn¹³ siê z Nim chocia raz, mo e w pe³ni to potwierdziæ. By³ osob¹ powszechnie szanowan¹ i powa an¹. Uczniowie i studenci po prostu Go uwielbiali. Profesor Pawlikowski ma ogromne zas³ugi dla rozwoju Uniwersytetu Œl¹skiego. Pozostawi³ po sobie bogaty dorobek naukowy i ogromny al, kiedy odszed³. Andrzej Pawlikowski nale y do nielicznej grupy pionierów, którzy Uniwersytet Œl¹ski organizowali od samych podstaw. PóŸniejszy szybki rozwój Uniwersytetu, jego obecny poziom i kszta³t zawdziêczamy ludziom takim, jak On. Profesor by³ jednym z organizatorów Instytutu Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego. Wspó³tworzy³ ten Instytut wspólnie z profesorami Adamem Strza³kowskim, Augustem Che³kowskim, Janem Hañderkiem i wieloma innymi osobami. Ludzie ci, zaczynaj¹c prawie od zera, zbudowali trwa³y fundament Instytutu. Dziêki nim Instytut Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego sta³ siê placówk¹ naukow¹ licz¹c¹ 5

8 siê nie tylko w Polsce, lecz tak e na œwiecie. Profesorowi Pawlikowskiemu zawdziêczamy te zorganizowanie Biblioteki Instytutu Fizyki i sta³¹ troskê o szybki rozwój jej ksiêgozbioru. Pocz¹tkowo, po przeniesieniu z Uniwersytetu Wroc³awskiego do Katowic, w pionierskich latach , Andrzej Pawlikowski pracowa³ na stanowisku adiunkta w Katedrze Fizyki J¹drowej Wydzia³u Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Jagielloñskiego Studium Wydzia³u Matematyki, Fizyki i Chemii w Katowicach. By³ to w owym czasie zal¹ ek przysz³ego Uniwersytetu Œl¹skiego. W latach by³ adiunktem w Katedrze Fizyki Teoretycznej Filii Uniwersytetu Jagielloñskiego w Katowicach. W 1968 roku, w wyniku po³¹czenia Wy szej Szko- ³y Pedagogicznej i Filii Uniwersytetu Jagielloñskiego w Katowicach, powsta³ Uniwersytet Œl¹ski. Andrzej Pawlikowski zosta³ powo³any na stanowisko docenta i obj¹³ kierownictwo Zak³adu Fizyki Teoretycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego. Kieruj¹c tym Zak³adem przez kolejne 18 lat (a do 1986 roku), doprowadzi³ swój Zak³ad do rozkwitu. Wypromowa³ 16 doktorów i sta³ siê Ojcem katowickiej fizyki teoretycznej. Wspólnie z profesorem J. opuszañskim napisa³ znan¹ monografiê Fizyka statystyczna, wydan¹ przez Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe w 1969 roku. Na podrêczniku tym wychowa³o siê kilka pokoleñ katowickich fizyków. Andrzej Pawlikowski habilitowa³ siê na Uniwersytecie Jagielloñskim w 1969 roku. W latach pe³ni³ funkcjê zastêpcy dyrektora do spraw dydaktyczno- -wychowawczych w Instytucie Fizyki, a nastêpnie wicedyrektora Instytutu. W 1976 roku otrzyma³ tytu³ profesora. W latach i kierowa³ Studiami Doktoranckimi na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Œl¹skiego. W latach sprawowa³ funkcjê wiceprzewodnicz¹cego, a nastêpnie przewodnicz¹cego Katowickiego Oddzia³u Polskiego Towarzystwa Fizycznego. By³ te cz³onkiem Wojewódzkiego Zespo³u Koordynacyjnego do spraw Fizyki, wiceprzewodnicz¹cym Rady Naukowej Uniwersytetu Œl¹skiego oraz cz³onkiem Rady Naukowej Instytutu Fizyki J¹drowej w Krakowie. Prawdziwego Mistrza najlepiej poznaæ po Jego dziele. A dzie³o Profesora Pawlikowskiego jest ogromne. Obdarzony wielkim talentem matematycznym i ogromn¹ intuicj¹, mia³ gruntown¹, 6

9 wszechstronn¹ i g³êbok¹ wiedzê oraz bogate doœwiadczenie naukowe. Mia³ te wyj¹tkowy dar dostrzegania samej istoty danego problemu. Odznacza³ siê zatem cechami prawdziwego fizyka teoretyka. Mówi³ zazwyczaj niewiele, ale to, co powiedzia³, mia³o swoj¹ okreœlon¹ wagê. Te cechy Jego osobowoœci wycisnê³y swe piêtno na wszystkim, co robi³. Andrzej Pawlikowski prowadzi³ liczne wyk³ady kursowe z matematyki i fizyki teoretycznej, przeznaczone dla studentów i doktorantów (patrz s. 9). Dziêki tym wspania³ym wyk³adom wykszta³ci³ wiele pokoleñ fizyków na Œl¹sku. Wyg³asza³ te liczne referaty naukowe, prowadzi³ seminaria i dyskusje. Jego talent dydaktyczny przejawia³ siê w tym, e to, o czym mówi³, by³o zawsze starannie przemyœlane. Sam dobór materia³u i sposób jego przedstawienia, niezwykle jasny i przystêpny, sprawia³, e wyk³ady Profesora cieszy³y siê niezmiennym zainteresowaniem s³uchaczy. Unika³ czêsto spotykanych w literaturze naukowej sformu³owañ typu jak ³atwo zobaczyæ. On to wszystko na wyk³adzie pokazywa³, przelicza³ i wyjaœnia³ w taki sposób, e jedno wynika³o z drugiego. Niczego nie ukrywa³. Niczego nie pozostawia³ bez wyjaœnienia. Taki sposób przedstawienia przedmiotu sprawia³, e z Jego wyk³adów mo na by³o rzeczywiœcie czegoœ siê nauczyæ. I studenci to doceniali. W czasie wyk³adu Profesor Pawlikowski bardzo rzadko korzysta³ z notatek. Pamiêæ mia³ bowiem fotograficzn¹. Notatek u ywa³ zazwyczaj dopiero wtedy, gdy trzeba by³o przepisaæ na tablicy jakiœ bardziej skomplikowany, ale wa ny wzór matematyczny. Uwa a³, e najwa niejsz¹ rzecz¹ jest danie s³uchaczowi jak najlepszych podstaw i to by³o g³ównym celem Jego wyk³adów. Wyk³ad, w którym przekazuje siê s³uchaczom wy³¹cznie nieuporz¹dkowane i nieprzemyœlane informacje, niewiele daje. Szkoda na to czasu. Dobry wyk³ad to taki, który daje dobre podstawy. Dobre podstawy z kolei umo liwiaj¹ dalsze, szybsze i efektywniejsze pog³êbianie wiedzy i tu student poradzi sobie ju sam. Ten sposób podejœcia Profesora Pawlikowskiego nale y uznaæ za jedyny w³aœciwy, zw³aszcza w przypadku prowadzenia wyk³adów z tak trudnych przedmiotów, jak fizyka teoretyczna. Najwa niejszym bowiem celem wyk³adu jest zainteresowaæ, przyci¹gn¹æ i zachêciæ s³uchacza, a nie odstraszyæ go. Wyk³ady Profesora zawsze by³y dowodem na to, e 7

10 o rzeczach trudnych mo na mówiæ w sposób niezwykle przystêpny i jasny. Andrzej Pawlikowski stworzy³ prawid³owy wzorzec, jak nale y prowadziæ wyk³ady. Od tego bowiem zale y jakoœæ kszta³cenia. By³ zwolennikiem krótkiego, ale rzeczowego przedstawiania problemu. Jego wyk³ady stanowi³y prawdziw¹ esencjê tego, co naprawdê potrzebne, niezbêdne i wa ne. Miar¹ kompetencji naukowych Andrzeja Pawlikowskiego s¹ nie tylko prace naukowe, lecz tak e Jego niezwyk³e osi¹gniêcia w dziedzinie kszta³cenia kadry naukowej, tak potrzebnej, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie dzia³alnoœci Uniwersytetu Œl¹skiego. Profesor Pawlikowski jako cz³owiek otwarty, przystêpny i mi³y by³ osob¹ szczególnie szanowan¹ i lubian¹ wœród studentów i pracowników Instytutu. W po³¹czeniu z uznanymi kompetencjami naukowymi (m.in. recenzowa³ wiele prac doktorskich i habilitacyjnych) te wszystkie Jego cechy sprawi³y, e w krótkim czasie skupi³ wokó³ siebie liczne grono uczniów i studentów. Trudno nawet podaæ dok³adn¹ liczbê prac magisterskich, których by³ promotorem. Jednak e by³a to pokaÿna liczba. Profesor Pawlikowski zawsze otwarty na wszelkie dyskusje naukowe, chêtnie s³u y³ rad¹. Nikomu nie narzuca³ swej opinii, ceni³ te inne pogl¹dy. Dawa³ swym uczniom wiele swobody do dzia³ania. Prac¹ zespo³u kierowa³ w sposób delikatny, metod¹ niewidzialnej rêki. Mo na by³o z nim podyskutowaæ dos³ownie o wszystkim. Mia³ na to zawsze czas. Nikomu nie odmawia³. By³ wprost idealnym szefem zespo³u. Z tego powodu nast¹pi³ bardzo szybki rozwój naukowy wielu uczniów pod Jego kierownictwem. W okresie 18 lat kierowania Zak³adem Fizyki Teoretycznej ustanowi³ swoisty rekord: wypromowa³ 16 doktorów (patrz s. 10). S¹dz¹c tylko po tematach prac doktorskich, których by³ promotorem, widaæ wyraÿnie, e Profesor by³ specjalist¹ w wielu ró nych dziedzinach. Tematyka tych prac dotyczy³a podstaw mechaniki kwantowej, rezonansu j¹drowego, teorii magnetyzmu, w³asnoœci termodynamicznych cia³ sta³ych, fizyki statystycznej i teorii wielu cia³, teorii procesów nieodwracalnych, zjawisk relaksacyjnych i rezonansowych. Z tych dziedzin w³aœnie powsta³o wiele prac naukowych Jego uczniów zainspirowanych pomys³ami Profesora, opublikowanych nastêpnie w licznych czasopismach o zasiêgu miêdzynarodowym. Gdyby 8

11 uwzglêdniæ oczywisty fakt, e Profesor Andrzej Pawlikowski mia³ powa ny wk³ad w prawie wszystkie prace swego zespo³u, liczba Jego opublikowanych prac mog³a z ³atwoœci¹ przekroczyæ sto. Profesor Pawlikowski jako cz³owiek niezwykle skromny nigdy nie dba³ o wyró nienia i zaszczyty. Nie mia³ te zwyczaju dopisywania siê do prac swych uczniów, mimo e sam by³ inspiratorem ich badañ. Natomiast autentycznie cieszy³ siê z ka dego, nawet najdrobniejszego ich sukcesu. Spoœród grona 16 doktorantów, 9 osób uzyska³o stopieñ doktora habilitowanego, 5 otrzyma³o tytu³ naukowy profesora, w tym 2 osoby tytu³ profesora zwyczajnego. Gdyby grono to rozszerzyæ do ogólnej liczby jego studentów, nale a³oby tu jeszcze dodaæ wielu doktorów i doktorów habilitowanych oraz kilku profesorów. Taki jest bowiem plon dzia³alnoœci Profesora Pawlikowskiego. Tematyka wyk³adów Profesora Andrzeja Pawlikowskiego obejmowa³a: Wyk³ady kursowe Algebra z geometri¹. Mechanika teoretyczna. Elektrodynamika klasyczna. Mechanika kwantowa I i II. Metody matematyczne fizyki I i II. Klasyczna i kwantowa teoria pola. Termodynamika i fizyka statystyczna. Wyk³ady monograficzne Teoria magnetyzmu. Teoria rezonansu magnetycznego. Kwantowa teoria uk³adów wielu cz¹stek. Zaawansowane metody matematyczne fizyki teoretycznej. Teoria procesów nieodwracalnych i równania kinetyczne. Teoria cia³a sta³ego. 9

12 Doktoranci profesora Andrzeja Pawlikowskiego i tematy ich prac Krystyna Bugajska: Geometryczna struktura niehilbertowskiej mechaniki kwantowej. Katowice S³awomir Bugajski: Aksjomaty Mackeya i niehilbertowska mechanika kwantowa. Katowice Micha³ Matlak: Zastosowanie techniki diagramowej w teorii magnetyków anizotropowych. Katowice Krystyna Bia³as-Borgie³: Badanie zjawiska j¹drowego rezonansu magnetycznego w ferromagnetykach jednorodnych metod¹ przybli onego nierównowagowego operatora statystycznego. Katowice El bieta Zipper: Teoria j¹drowego rezonansu magnetycznego w ferromagnetykach jednorodnych i wielodomenowych. Katowice W³adys³aw Borgie³: Badanie w³asnoœci dwuspinowych statystycznych funkcji korelacyjnych dla ferromagnetyka Heisenberga z jednojonow¹ anizotropi¹ typu pola krystalicznego. Katowice Bogumi³ Westwañski: Uogólnione statystyczne twierdzenie Wicka i jego zastosowanie w teorii wielu cia³. Katowice Janusz Czakon: Zastosowanie metody operatorów ortogonalnych w fizyce cia³a sta³ego ze szczególnym uwzglêdnieniem magnetyków niemetalicznych. Katowice Karol Skrobiœ: Zastosowanie teorii grafów do otrzymania w³asnoœci termodynamicznych s³abych ferromagnetyków. Katowice Ryszard Mañka: Pewna metoda wariacyjna w teorii du ego polaronu. Katowice Barbara Kowalczyk: W³asnoœci termodynamiczne zwi¹zków typu U 3 X 4. Katowice Marian Drzazga: Równania na kierunki namagnesowania w pasmowej teorii ferromagnetyzmu. Katowice Jerzy uczka: Kinetyczna teoria magnetycznych zjawisk relaksacyjnych i rezonansowych w paramagnetykach. Katowice

13 Jan Aksamit: Stan podstawowy, wzbudzenia elementarne i przejœcia fazowe w magnetyku z potrójnym punktem krytycznym. Katowice Edward Piotrowski: Zjawiska nierównowagowe w uk³adach spinów zlokalizowanych, pozostaj¹cych w kontakcie z termostatem fononowym. Katowice Edward B³aszczak: Zastosowania metody grafów do badania w³asnoœci termodynamicznych uk³adów z oddzia³ywaniem bikwadratowym i trójatomowym. Katowice 1987.

14 Mistrz i jego dzie³o Andrzej Adam Henryk Pawlikowski, u ywaj¹cy jednego imienia Andrzej, urodzi³ siê 12 marca 1928 roku w Michalewicach ko³o Rudek, w dawnym województwie lwowskim. Przed wojn¹ mieszka³ w Nik³owicach ko³o Sadowej Wiszni oraz we Lwowie. Pochodzi³ z rodziny o tradycjach patriotycznych. Dziadek Andrzeja Pawlikowskiego bra³ czynny udzia³ jako powstaniec w powstaniu styczniowym i zosta³ zes³any na Syberiê. Ojciec, o wykszta³ceniu prawniczym i rolniczym, posiada³ niewielki maj¹tek ziemski, na którym gospodarowa³. Muzeum i Zbiory Ossoliñskich we Lwowie powierzy³y mu równie opiekê i zarz¹dzanie ich dobrami, z których dochód by³ przeznaczony na utrzymanie Muzeum i Zbiorów oraz na zakup nowych nabytków dla Muzeum. Swoj¹ solidn¹ prac¹ znacznie pomno y³ te dochody. Polskie ziemie wschodnie w okresie II wojny œwiatowej by³y trzykrotnie okupowane (najpierw przez Rosjan, potem przez Niemców, a nastêpnie znowu przez Rosjan). Rozegra³y siê na tych terenach tragiczne wydarzenia. Po wkroczeniu Rosjan do Lwowa we wrzeœniu 1939 roku ojciec Andrzeja Pawlikowskiego zosta³ aresztowany, potem deportowany w nieznanym kierunku i wszelki œlad po nim zagin¹³. Po wkroczeniu Niemców, w celu unikniêcia dalszych represji, matka wraz z nim i jego siostr¹ postanowi³a przenieœæ siê ze Lwowa do Krakowa. W trudnych latach okupacji z braku œrodków do ycia wkrótce zapanowa³ g³ód. Andrzej Pawlikowski, dziêki szczêœliwemu zbiegowi okolicznoœci, trafi³ do Tymbarku ko³o Limanowej, gdzie znalaz³ 12

15 schronienie w rodzinie pañstwa Maæków. Ta zacna rodzina przygarnê³a go jako kilkunastoletniego ch³opca i w ten sposób ocali- ³a od widma g³odu. Pomaga³ tam w gospodarstwie, ale przede wszystkim uczy³ siê wspólnie z dzieæmi pañstwa Maæków. Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych Andrzej Pawlikowski powróci³ na krótko do Krakowa, gdzie uczêszcza³ do gimnazjum im. Jana Sobieskiego. Wkrótce potem rodzina przenios³a siê do Wroc³awia. W 1948 roku Andrzej Pawlikowski zda³ we Wroc³awiu maturê i rozpocz¹³ studia fizyki i matematyki na Wydziale Matematyki, Fizyki, Chemii i Astronomii Uniwersytetu Wroc³awskiego. By³ zdolnym i samodzielnym studentem. Mia³ szerokie zainteresowania i daleko wykracza³ poza ramy wyk³adanego materia³u. W miarê mo liwoœci i œrodków kupowa³ ksi¹ ki, choæ by³o bardzo ciê ko. Wœród kolegów z tego okresu znany by³ jako spokojny, mi³y i kole eñski. Potrafi³ rozwi¹zywaæ najtrudniejsze zadania. Chêtnie te udziela³ pomocy w nauce s³abszym kolegom. Zawsze umia³ prosto i zarazem przystêpnie wyjaœniæ nawet bardzo zawi³e zagadnienia. Te jego umiejêtnoœci spowodowa³y, e jeszcze w czasie studiów zosta³ zatrudniony w Dziale Wydawnictw Polskiego Towarzystwa Matematycznego jako redaktor techniczny. Pracowa³ tam w latach W 1951 roku, jeszcze jako student, zosta³ zastêpc¹ asystenta w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Wroc³awskiego. W 1952 roku uzyska³ stopieñ magistra filozofii. Pracê magistersk¹ wykona³ pod kierunkiem prof. R.S. Ingardena. Dotyczy³a ona zachowania materii pod wysokim ciœnieniem. Zaproponowano mu nastêpnie stanowisko aspiranta, a potem asystenta. W 1959 roku za pracê pt. Zagadnienie warunków ubocznych w metodzie zmiennych dodatkowych uzyska³ stopieñ doktora na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wroc³awskiego. Praca ta, której promotorem by³ prof. R.S. Ingarden, zosta³a wysoko oceniona przez recenzentów. Recenzentami byli prof. J. opuszañski z Uniwersytetu Wroc³awskiego i prof. J. Rayski z Uniwersytetu Jagielloñskiego. W latach Andrzej Pawlikowski pracowa³ na stanowisku adiunkta w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Wroc³awskiego. W tym okresie odby³ sta naukowy w Zjednoczonym Instytucie Badañ J¹drowych w Dubnej (ZSRR), gdzie pracowa³ oko³o 2 lat. W 1964 roku o eni³ siê z Krystyn¹ S³owik. 13

16 W tym e samym roku Andrzej Pawlikowski przeniós³ siê do nowo utworzonego Studium Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Jagielloñskiego z siedzib¹ w Katowicach. Uczelniê tê, po utworzeniu jeszcze Wydzia³u Prawa i Administracji, nazwano póÿniej (od 1966 roku) Fili¹ Uniwersytetu Jagielloñskiego w Katowicach. Z uczelni tej, po po³¹czeniu z Wy sz¹ Szko³¹ Pedagogiczn¹ w Katowicach, w 1968 roku powsta³ Uniwersytet Œl¹ski. W lecie 1965 roku Andrzej Pawlikowski wyjecha³ na 2 miesi¹ce do Stanów Zjednoczonych, gdzie bra³ udzia³ w Letniej Szkole Fizyki Teoretycznej w Boulder, w stanie Kolorado. Prowadzi³ tam æwiczenia i wyk³ady z wielu dziedzin fizyki teoretycznej dla studentów i doktorantów. Kierowa³ czterema pracami dyplomowymi w Uniwersytecie w Boulder. Pod koniec 1968 roku Minister Oœwiaty i Szkolnictwa Wy szego powo³a³ Andrzeja Pawlikowskiego na stanowisko docenta etatowego. Wkrótce potem zosta³ on mianowany kierownikiem Zak³adu Fizyki Teoretycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego. W 1969 roku Andrzej Pawlikowski na Uniwersytecie Jagielloñskim w Krakowie uzyska³ stopieñ doktora habilitowanego za pracê O wyznaczaniu wektora namagnesowania w magnetyku anizotropowym (Za³¹cznik 1). Praca ta zosta³a wysoko oceniona. W latach Andrzej Pawlikowski wspólnie z prof. J. opuszañskim pracowali nad napisaniem nowoczesnego podrêcznika z fizyki statystycznej. Ich trud zosta³ uwieñczony sukcesem. W 1969 roku ukaza³a siê monografia J. opuszañskiego, A. Pawlikowskiego: Fizyka statystyczna. Warszawa: PWN Ten obszerny podrêcznik (Za³¹cznik 2), licz¹cy 464 strony, nie straci³ swej aktualnoœci do dzisiaj. By³ to pierwszy nowoczesny podrêcznik w jêzyku polskim, który w przystêpny sposób omawia³ podejœcie statystyczne do teorii wielu cia³. Szczególnie interesuj¹co zosta³y przedstawione rozdzia³y poœwiêcone metodzie temperaturowych funkcji Greena. Teoria ta umo liwia znajdywanie w³asnoœci termodynamicznych uk³adów oddzia³uj¹cych cz¹stek, w przypadku gdy jest znany Hamiltonian uk³adu. Podejœcie to uwa a siê za uniwersalne, gdy umo liwia badanie rozmaitych w³asnoœci cia³ sta³ych, cieczy i gazów. Ma te zastosowanie w teorii j¹dra, w fizyce plazmy, w teorii cz¹stek elementarnych, czy astrofizyce. Na omawianym podrêczniku wy- 14

17 chowa³o siê wielu fizyków w Polsce. By³ on równie popularny wœród studentów i doktorantów Instytutu Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego i jest popularny do dzisiaj. W 1970 roku Andrzej Pawlikowski zosta³ wyró niony za pracê naukow¹ Indywidualn¹ Nagrod¹ Ministra III stopnia oraz kilkoma nagrodami Rektora Uniwersytetu Œl¹skiego za pracê naukow¹ i organizacyjn¹ w nastêpnych, kolejnych latach. W 1971 roku zosta³ odznaczony Z³otym Krzy em Zas³ugi. Do 1975 roku Andrzej Pawlikowski wypromowa³ 8 doktorów. W 1976 roku uzyska³ tytu³ naukowy profesora w uznaniu jego zas³ug w dziedzinie badañ naukowych i kszta³cenia m³odej kadry. Minister Nauki, Szkolnictwa Wy szego i Techniki powo³a³ go na stanowisko profesora w Uniwersytecie Œl¹skim (Za³¹cznik 3). Po 1976 roku, a do chwili œmierci, wypromowa³ jeszcze 8 doktorów, czyli ³¹cznie 16 doktorów. Jest to prawdziwie imponuj¹ca liczba. Profesor Pawlikowski czêsto by³ powo³ywany na recenzenta w licznych przewodach doktorskich i habilitacyjnych. Wielokrotnie bra³ te udzia³ w procedurach o nadanie tytu³u naukowego profesora jako recenzent dorobku naukowego. W 1977 roku otrzyma³ Krzy Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. W latach profesor przebywa³ w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Wilhelma w Münster (RFN). Prowadzi³ tam æwiczenia i seminaria z fizyki teoretycznej dla studentów wy szych lat. Wielokrotnie przebywa³ te we W³oszech na krótkoterminowych sta ach w International Centre for Theoretical Physics w Trieœcie. Profesor Andrzej Pawlikowski zainicjowa³ organizacjê corocznych konferencji naukowych z dziedziny fizyki teoretycznej, poœwiêconych aktualnym problemom fizyki. Pierwsza taka konferencja odby³a siê w 1975 roku. Konferencjom tym zawsze patronowa³ i uczyni³ je konferencjami o charakterze miêdzynarodowym, na które przyje d a³o corocznie oko³o 80 uczestników z kraju i z zagranicy. Konferencje odbywa³y siê i odbywaj¹ siê nadal we wrzeœniu w Wiœle, Szczyrku lub Ustroniu. Obecnie oficjaln¹ nazw¹ konferencji jest International Conference of Theoretical Physics. Konferencje te ciesz¹ siê du ¹ popularnoœci¹ i zainteresowaniem zarówno w kraju, jak i za granic¹. Dziêki 15

18 tym konferencjom mieliœmy ju wielokrotnie okazjê goœciæ u nas wiele znanych osobistoœci ze œwiata fizyki i wys³uchaæ ich interesuj¹cych wyk³adów. W tym roku (2008) odbêdzie siê ju 31. konferencja z tej serii. Trzeba tu jeszcze podkreœliæ, e organizowanie corocznych konferencji tego typu stanowi wspania³¹ wizytówkê i doskona³¹ reklamê Uniwersytetu Œl¹skiego w skali miêdzynarodowej. Lata , nies³ychanie wa ne w historii Polski, stanowi³y punkt zwrotny, który doprowadzi³ nasz kraj do pe³nej suwerennoœci. Profesor Pawlikowski, razem z bardzo liczn¹ grup¹ pracowników Instytutu Fizyki, bez wahania przyst¹pi³ do nowo tworz¹cego siê zwi¹zku NSZZ Solidarnoœæ. W dniu wprowadzenia stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku internowano wielu pracowników i studentów Uniwersytetu, w tym Rektora Uniwersytetu Œl¹skiego prof. dr. hab. Augusta Che³kowskiego i Prorektora ds. Nauczania prof. dr hab. Irenê Bajerow¹. W dniu 13 maja 1982 roku przed budynkiem Rektoratu Uniwersytetu Œl¹skiego zorganizowano manifestacjê domagaj¹c¹ siê uchylenia stanu wojennego. W wyniku represji aresztowano liczn¹ grupê pracowników i studentów Uniwersytetu, w tym równie profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Spêdzi³ on dwa tygodnie w Oœrodku Odosobnienia w Zabrzu-Zaborzu na ul. Janika 18 w celi 11, wielokrotnie odwo³uj¹c siê od decyzji o internowaniu. Decyzj¹ ówczesnego Rektora zosta³ zawieszony ponadto w obowi¹zkach nauczyciela akademickiego od maja do paÿdziernika 1982 roku (Za³¹cznik 4). Udzielono mu równie upomnienia za przy³¹czenie siê w dniu 13 maja 1982 roku do grupy osób manifestuj¹cych przed Rektoratem Uniwersytetu Œl¹skiego (Za³¹cznik 5). Wolnej Polski, jednak e, nie by³o dane mu doczekaæ. Zmar³ 1 kwietnia 1986 roku po d³ugiej i ciê kiej chorobie. W uznaniu jego ogromnych zas³ug dla Uniwersytetu Œl¹skiego, decyzj¹ w³adz uczelni, Sala Audytoryjna III w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego w 1987 roku zosta³a przemianowana i od tej pory nosi jego imiê (Sala Audytoryjna im. Andrzeja Pawlikowskiego). Wspania³e dzie³o profesora i poœwiêcenie dla dobra nas wszystkich, Uniwersytetu Œl¹skiego i Polski jest dalej kontynuowane, bo wychowa³ liczne grono kontynuatorów tego dzie³a.

19 Dzia³alnoœæ naukowa profesora Pawlikowskiego Profesor Andrzej Pawlikowski zajmowa³ siê wieloma zagadnieniami fizyki teoretycznej. W pocz¹tkowym okresie, w latach , napisa³ 6 prac. W pracy [1] zajmowa³ siê g³êbszym uzasadnieniem hipotezy Fiesienkowa odnoœnie do pochodzenia planetoid. W nastêpnych publikacjach [2] [6] zajmowa³ siê ju zupe³nie inn¹ tematyk¹ badañ, dotycz¹c¹ metody zmiennych dodatkowych. Metoda ta, wprowadzona wówczas do teorii elektronów w metalu, by³a bardzo aktualna i stanowi³a prze- ³om w teorii metali. Jednym z wa nych etapów tych prac by³o przedyskutowanie roli warunków ubocznych w omawianej teorii i wskazanie koniecznoœci ich modyfikacji w celu spe³nienia zasady korespondencji. Innym wa nym wynikiem tych prac, zawartym w jego pracy doktorskiej [6], jest pokazanie, e dowolne, bezpoœrednie oddzia³ywanie centralne dwucz¹stkowe mo na przedstawiæ w postaci oddzia³ywania poœredniego, z dwoma polami bozonowymi. Po uzyskaniu doktoratu w 1959 roku Andrzej Pawlikowski ca³kowicie zmieni³ tematykê swych badañ. W latach zajmowa³ siê teori¹ j¹dra atomowego. Rozpatrywa³ nadciek³y model j¹dra, w którym wykorzystywa³ metody przejête z teorii nadprzewodnictwa. G³ównym celem prac [7] [9], [12], [14] by³o œcis³e obliczenie poziomów energetycznych uproszczonego modelu j¹dra i porównanie ich z poziomami obliczonymi za pomoc¹ metod przybli onych. Warto tu podkreœliæ du e praktycz- 17

20 ne znaczenie tych badañ, gdy do opisu w³asnoœci j¹der atomowych u ywa siê z koniecznoœci metod przybli onych, znajomoœæ zatem stopnia ich dok³adnoœci jest wiêc bardzo istotna. Zainteresowanie wynikami prac [8] [9], [12], [14] by³o w œwiecie naukowym bardzo du e. Model j¹drowy, zaproponowany w tych e pracach, zyska³ w literaturze naukowej nazwê modelu Pawlikowskiego Rybarskiej. W pracach [10], [11], [13] nastêpuje kolejna zmiana tematyki badañ. Tym razem s¹ to tematy zwi¹zane z kwantow¹ teori¹ wielu cia³ w zastosowaniu do magnetycznych w³asnoœci cia³ sta³ych. W swej pracy habilitacyjnej [13] i w poprzednich pracach [10], [11] rozpatrywa³ problem wyznaczania kierunków namagnesowania w magnetyku anizotropowym. Problem ten zosta³ rozwi¹zany za pomoc¹ termodynamicznych funkcji Greena w przybli- eniu najprostszego rozszczepienia, metod¹ pola molekularnego oraz metod¹ równañ ruchu w przybli eniu przypadkowych faz. Zas³ug¹ Andrzeja Pawlikowskiego jest wprowadzenie oryginalnej metody wyznaczania kierunków namagnesowania z kryterium regularnoœci funkcji Greena. Jeden z interesuj¹cych wyników jego rozprawy habilitacyjnej stanowi efekt skrócenia d³ugoœci wektora namagnesowania wewn¹trz miêdzydomenowej œcianki Blocha, który powinien byæ znaczny dla temperatur bliskich temperatury Curie. Jak ju wczeœniej wspomniano, w latach Andrzej Pawlikowski wspólnie z prof. J. opuszañskim pracowa³ nad wydaniem monografii z fizyki statystycznej, która ukaza³a siê w 1969 roku nak³adem PWN-u. Jest to obszerna monografia [15] licz¹ca 464 strony. Omówiono w niej termodynamikê fenomenologiczn¹ i statystyczn¹, zarówno klasyczn¹, jak i kwantow¹. Oko³o po³owy objêtoœci tej ksi¹ ki stanowi¹ rozdzia³y napisane przez Andrzeja Pawlikowskiego. Zaprezentowa³ w nich termodynamikê statystyczn¹, poszerzon¹ o metody teorii wielu cia³, ze szczególnym uwzglêdnieniem drugiego kwantowania, metodê temperaturowych funkcji Greena, twierdzenie Wicka i technikê diagramow¹. Poda³ liczne przyk³ady zastosowania tej teorii. Przedstawiona tam tematyka jest aktualna do dzisiaj i dalej rozwijana. Szkoda tylko, e ta interesuj¹ca ksi¹ ka nie doczeka³a siê kolejnych wydañ. 18

21 W artykule [16] podano krótki i elegancki dowód twierdzenia o rozwiniêciu na grafy zwi¹zane, zarówno dla temperaturowych funkcji Greena, jak i energii swobodnej. Dowód ten jest zupe³nie ogólny i nie zale y od postaci Hamiltonianu, opisuj¹cego uk³ad oddzia³uj¹cych cz¹stek. W pracy [17] wprowadzono kwaziklasyczne stany spinowe, bêd¹ce analogiem stanów koherentnych Glaubera. Wykazano ich równowa noœæ ze spinowymi stanami koherentnymi Redcliffa, skonstruowano te stany mieszane. W publikacji [18] zawarto dyskusjê pewnego paradoksu w niehamiltonowskiej mechanice statystycznej A. Kossakowskiego, w której nie s¹ spe³nione relacje nieoznaczonoœci Heisenberga w dowolnej chwili. Wyjaœnienie tego paradoksu polega³o na wykazaniu, e operator ewolucji czasowej w tej teorii nie jest unitarny. Problem diagonalizacji Hamiltonianu w reprezentacji operatorów fermionowych jest omówiony w pracy [19], w której przedyskutowano wielocz¹stkowy aspekt zagadnienia diagonalizacji. Bardzo wa ne osi¹gniêcie stanowi publikacja [20] dotycz¹ca sformu³owania uogólnionego twierdzenia Wicka, w przypadku gdy niezaburzony Hamiltonian uk³adu da siê przedstawiæ w postaci pojedynczej sumy operatorów i mo e mieæ dowolnie skomplikowan¹ postaæ, której spektrum mo na dok³adnie obliczyæ. Praca ta podaje metodê, jak znaleÿæ operatory, których komutator z niezaburzonym Hamiltonianem jest proporcjonalny do tych e operatorów. Na podstawie tej procedury mo na sformu³owaæ uogólnione twierdzenie Wicka, pozwalaj¹ce w sposób rekurencyjny redukowaæ dowolne wartoœci œrednie operatorów do odpowiednich wartoœci œrednich ni szego rzêdu. Opisana metoda umo liwia nastêpnie stworzenie nowej techniki obliczania wartoœci œrednich temperaturowych ró nych operatorów z u yciem techniki diagramowej, bêd¹cej uogólnieniem diagramów Feynmana. Praca [20] ze wzglêdu na jej wa - noœæ jest przedstawiona w ca³oœci w Za³¹czniku 6. W kolejnych pracach [21], [22] A. Pawlikowski z wspó³autorami przedstawili oryginaln¹ metodê znajdywania nierównowagowego operatora statystycznego wprost z równania Liouville a, z u yciem rozwiniêcia na operatory ortogonalne. Metodê tê zastosowano do wyprowadzenia równañ kinetycznych. W pracy [23] uogólniono technikê diagramow¹ Izjumowa na przypadek 19

22 niejednorodnych ferromagnetyków anizotropowych. U yto jej nastêpnie do badania w³asnoœci termodynamicznych tych uk³adów. W kolejnej pracy [24] za pomoc¹ metody pokazanej w [21], [22] zbadano kszta³t linii absorpcyjnej i dyspersyjnej j¹drowego rezonansu magnetycznego w ferromagnetykach, uzyskuj¹c dobr¹ zgodnoœæ z eksperymentem. Prace [25], [27] poœwiêcono badaniu w³asnoœci termodynamicznych trójpodsieciowych, niekolinearnych ferromagnetyków typu U 3 X 4 z anizotropi¹ typu pola krystalicznego. Ze wzglêdu na wystêpowanie w tych zwi¹zkach silnej anizotropii równania na d³ugoœæ namagnesowania i jego kierunki s¹ bardzo skomplikowane. Stosunkowo proste wzory otrzymuje siê jednak w pobli u punktu Curie. W pracy znaleziono temperaturê Curie, d³ugoœæ i kierunki namagnesowania oraz podatnoœæ w pobli u punktu Curie. W artyku³ach [26, 28, 29] autorzy zajêli siê problemem fluktuuj¹cej wartoœciowoœci w zwi¹zkach ziem rzadkich. Wprowadzili pojêcie temperatury fluktuacji w tych uk³adach oraz znaleÿli regu³y wyboru dla hybrydyzacji elektronów 4f i elektronów przewodnictwa, pos³uguj¹c siê teori¹ grup, uzyskuj¹c dobr¹ zgodnoœæ z eksperymentem. Opinie Profesor Jerzy Rayski z Instytutu Fizyki Uniwersytetu Jagielloñskiego w swej opinii (6 lutego 1965 roku) napisa³ miêdzy innymi: W swoich pracach dr Pawlikowski stosuje z powodzeniem metody kwantowej teorii pola w zagadnieniach teorii j¹dra atomowego i teorii cia³a sta³ego. Prace te odznaczaj¹ siê wysokim poziomem naukowym. Szczególnie zas³uguj¹ na uwagê prace, w których rozwi¹zywane jest zagadnienie znalezienia kierunków wektora namagnesowania w anizotropowym krysztale ferromagnetycznym. 20

23 Profesor Jan opuszañski z Instytutu Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Wroc³awskiego oceniaj¹c dorobek naukowy Andrzeja Pawlikowskiego (30 listopada 1968 roku), przedstawi³ swoj¹ opiniê w nastêpuj¹cy sposób: Dr Pawlikowski przez szereg lat by³ pracownikiem Katedry Fizyki Statystycznej. Znam Go wiêc nie tylko ze studiów, jako m³odszego kolegê, ale równie jako kolegê i wspó³pracownika w pracy naukowej. Pragnê podkreœliæ wysokie walory moralne, Jego uczciwoœæ, rzetelnoœæ, kole eñstwo, dok³adnoœæ w pracy i skromnoœæ, jak równie urok osobisty. Dr Pawlikowski posiada wszechstronne i g³êbokie wiadomoœci z wielu dzia³ów fizyki i uchodzi u nas, i to s³usznie, za erudytê, do którego zwracano siê o pomoc naukow¹ z problemami z ró nych dziedzin tej e dyscypliny. Nale y podkreœliæ wielostronnoœæ Pawlikowskiego. Jest doskona³ym znawc¹ literatury naukowej, zw³aszcza z dziedzin teorii pola i statystyki. Erudycja nie wp³ywa jednak hamuj¹co na rozwój Jego si³ twórczych. Na podkreœlenie zas³uguje Jego wysoka kultura matematyczna. Prace A. Pawlikowskiego stoj¹ na wysokim poziomie naukowym, odznaczaj¹ siê starannoœci¹, pomys³owoœci¹ i jasnoœci¹ sformu³owañ. Œwiadcz¹ o œwietnym opanowaniu przedmiotu i aparatu rachunkowego. Prace te wzbudzi³y ywe zainteresowanie za granic¹. Z obowi¹zków swoich wywi¹zuje siê bardzo dobrze. Wyk³ady, które prowadzi, s¹ przygotowane bardzo starannie i jasno. Udziela czêsto konsultacji studentom, jak równie m³odszym kolegom asystentom. W seminariach Instytutu bierze ywy udzia³, wyg³aszaj¹c referaty i cykle referatów. Bierze te czêsto udzia³ we wspólnych dyskusjach nad wykonywanymi w Instytucie pracami, przy czym odznacza siê du ¹ doz¹ zmys³u krytycznego oraz trafnoœci¹ s¹dów. Du o czasu poœwiêca pracy administracyjnej, zw³aszcza sprawom bibliotecznym. Profesor Janusz Morkowski (z Instytutu Fizyki PAN, Oddzia- ³u Poznañskiego) w opinii o pracy naukowej doc. dr. hab. Andrzeja Pawlikowskiego (22 sierpnia 1974 roku) tak przedstawi³ jego osi¹gniêcia: 21

24 Doc. A. Pawlikowski jest pracownikiem naukowym o du ym talencie naukowym, nieprzeciêtnym dorobku naukowym. Posiada du e osi¹gniêcia w kszta³ceniu kadry naukowej i organizowaniu badañ naukowych, kieruj¹c du ym zespo³em rozwi¹zuj¹cym tematy z zakresu problemu wêz³owego. Reprezentuje wa n¹ i rozwijaj¹c¹ siê dyscyplinê naukow¹. Prace Doc. A. Pawlikowskiego charakteryzuje aktualnoœæ tematyki, trafny wybór nowoczesnych metod matematycznych, oryginalnoœæ, œcis³oœæ wywodów i sformu³owañ. W wielu pracach problem rozpatrywany jest ró nymi metodami matematycznymi, porównywane s¹ wyniki oraz dyskutowane zalety i ograniczenia poszczególnych ujêæ. Zwraca uwagê doskona³a orientacja Doc. Pawlikowskiego w aktualnych osi¹gniêciach, szczególnie w zakresie nowych metod kwantowej teorii wielu cia³ i umiejêtnoœæ zastosowania tych metod do rozwa anych problemów. Doc. Pawlikowski posiada ywe kontakty z fizykami teoretykami za granic¹, szczególnie z Z.I.B.J. w Dubnej, w którym odbywa³ d³ugi sta naukowy i do którego czêsto przyje d a na krótkie pobyty. 22

25 Załącznik 1 Okładka, strony tytułowa i redakcyjna oraz streszczenia pracy habilitacyjnej profesora 23

26 24

27 25

28 26

29 27

30 28 Załącznik 2 Okładka, strona tytułowa i spis treści monografii Fizyka statystyczna

31 29

32 30

33 31

34 32

35 33

36 34

37 Załącznik 3 Pismo o nadaniu tytułu profesora nadzwyczajnego nauk fizycznych 35

38 36 Załącznik 4 Pismo informujące o zawieszeniu profesora w pełnieniu obowiązków służbowych

39 Załącznik 5 Pismo rektora informujące o wymierzeniu profesorowi kary upomnienia 37

40 Załącznik 6 Publikacja będąca bardzo ważnym osiągnięciem naukowym profesora 38

41

42 Epilog Profesor Andrzej Pawlikowski kierowa³ Zak³adem Fizyki Teoretycznej w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Œl¹skiego przez 18 lat. W pocz¹tkowym okresie by³ jedynym samodzielnym pracownikiem naukowym w Zak³adzie. Przez ca³y czas towarzyszy³a mu jednak sta³a troska o rozwój kadry naukowej Zak³adu. Prowadzi³ prawid³ow¹ politykê kadrow¹, dziêki której Zak³ad, kierowany przez niego, rozwin¹³ siê niezwykle szybko. W doborze kadry opar³ siê na swych najlepszych uczniach i studentach, umo liwiaj¹c im szybki rozwój naukowy. Stopniowo wzrasta³a liczba wypromowanych doktorów w Zak³adzie, którzy nastêpnie uzyskiwali stopieñ doktora habilitowanego. Powiêksza³a siê wiêc liczba samodzielnych pracowników naukowych, o których mu chodzi³o. Rozszerza³a siê te tematyka badañ naukowych i tworzy³y siê w sposób spontaniczny ró ne grupy badawcze, zajmuj¹ce siê podobn¹ tematyk¹. Spowodowa³o to koniecznoœæ podzia³u istniej¹cego Zak³adu zgodnie z tematyk¹ poszczególnych grup badawczych. W grudniu 1990 roku nast¹pi³ podzia³ Zak³adu na 3 oddzielne jednostki. Najliczniejsza grupa osób pozosta³a w istniej¹cym ju Zak³adzie Fizyki Teoretycznej i nazwa tego Zak³adu nie uleg³a zmianie. Pozosta³e osoby przesz³y do nowo powsta³ego Zak³adu Teorii Pola i Cz¹stek Elementarnych oraz do Zak³adu Astrofizyki i Kosmologii. Nast¹pi³ te dalszy szybki rozwój kadry naukowej tych Zak³adów. W chwili obecnej dzia³aj¹ 3 Zak³ady maj¹ce wspólne korzenie w dawnym Zak³adzie Fizyki Teoretycznej, kierowanym przez profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Podzia³ tego Zak³a- 40

43 du na 3 oddzielne jednostki niczego nie zmieni³ we wzajemnych przyjaznych i kole eñskich relacjach miêdzy pracownikami. Obecnie kadra naukowa tych 3 Zak³adów sk³ada siê z 9 profesorów (w tym 3 zwyczajnych), 2 profesorów UŒ, 2 doktorów habilitowanych i 10 doktorów. ¹czna liczba doktorantów wynosi 29 osób. Oto sk³ad osobowy tych Zak³adów: Zak³ad Fizyki Teoretycznej Prof. zw. dr hab. Jerzy uczka (kierownik Zak³adu) Prof. UŒ dr hab. W³adys³aw Borgie³ Prof. dr hab. Micha³ Matlak Prof. dr hab. Marcin Mierzejewski Prof. dr hab. Marek Szopa Prof. dr hab. Bogumi³ Westwañski Prof. zw. dr hab. El bieta Zipper Dr hab. Maciej Maœka Dr Jan Aksamit Dr Jerzy Dajka Dr Marcin Kostur Dr ukasz Machura Dr Katarzyna Czajka Odeszli od nas: œ.p. dr Marian Drzazga (1989), œ.p. prof. zw. dr hab. Janusz Zieliñski (2002), œ.p. dr hab. S³awomir Bugajski (2003). Tematyka badawcza: teoria cia³a sta³ego, teoria magnetyzmu, teoria nadprzewodnictwa, teoria przejœæ fazowych, procesy stochastyczne, nanostruktury i ich w³asnoœci. 41

44 Zak³ad Teorii Pola i Cz¹stek Elementarnych Prof. zw. dr hab. Marek Zra³ek (kierownik Zak³adu) Prof. dr hab. Karol Ko³odziej Prof. dr hab. Henryk Czy Dr hab. Janusz Gluza Dr Micha³ Czakon Dr Jacek Syska Tematyka badawcza: modelowanie oddzia³ywañ cz¹stek elementarnych przy niskich i wysokich energiach, opis procesów rozproszeniowych w ramach modelu standardowego i jego uogólnieñ, fizyka neutrin, symulacja Monte Carlo rozpadów cz¹stek i procesów rozproszeniowych. Zak³ad Astrofizyki i Kosmologii Prof. UŒ dr hab. Jan S³adkowski (kierownik Zak³adu) Dr Ilona Bednarek Dr hab. Marek Biesiada Dr Jerzy Król D³ugoletnim kierownikiem Zak³adu Astrofizyki i Kosmologii by³ prof. dr hab. Ryszard Mañka-Marcisz, obecnie na emeryturze. Tematyka badawcza: astrofizyka gwiazd, bia³e kar³y, gwiazdy neutronowe, ewolucja gwiazd, kosmologia m³odego wszechœwiata. Obecny stan kadry naukowej Zak³adu Fizyki Teoretycznej, Zak³adu Teorii Pola i Cz¹stek Elementarnych oraz Zak³adu Astrofizyki i Kosmologii jest bezpoœrednim i poœrednim dzie³em profesora Andrzeja Pawlikowskiego. Przyk³ad ten po- 42

45 kazuje, ile dobrego by³ w stanie uczyniæ ten jeden, jedyny cz³owiek. Podziêkowania Autor sk³ada serdeczne podziêkowania Pani Krystynie Pawlikowskiej, onie Profesora, oraz Panu prof. zw. dr. hab. Wiktorowi Zipperowi za umo liwienie reprodukcji zdjêæ, pochodz¹cych zarówno ze zbiorów prywatnych, jak i z Archiwum Zak³adu Fizyki J¹drowej.

46

47 Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa Wykaz obejmuje bibliografiê ujêt¹ chronologicznie. W obrêbie bibliografii zastosowano nastêpuj¹ce skróty: A druki zwarte, ksi¹ ki, B artyku³y, C prace edytorskie, D opracowania naukowe zwi¹zane z pracami umownymi, E prace niepublikowane. Bibliografia podmiotowa BW sprawie hipotezy Fiesienkowa o pochodzeniu planetoid. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wroc³awskiego. Seria B 1. Wroc³aw: Uniwersytet Wroc³awski, s B..., W. Szczurówna: On the canonical formalism for dynamical systems with constrains. Bull. Polon. Acad. Sci., CL III 6, s B..., W. Szczurówna: O primenenii metoda dopolnitelnych peremennych Zubareva k statistièeskoj fizikie. W: Doklady AN SSSR, ¹ 118, s

48 B..., W. Szczurówna: O primenenii metoda dopolnitelnych peremennych k statistièeskoj fizikie. W: Doklady AN SSSR, ¹ 124, s B..., W. Szczurówna: The partition function and subsidiary conditions in the Bohm Pines and Migdal Galitskii Method. Nuovo Cimento, nr 11, s B... : Zagadnienie warunków ubocznych w metodzie zmiennych dodatkowych. Praca doktorska. Uniwersytet Wroc³awski, maszynopis B... : K vydeleniu samosoglosovannogo pola v sverchtekuèej modeli jadra. W: Doklady AN SSSR, ¹ 145, s B..., W. R ybarska: O toènosti metoda Bogolubova w teorii èetno-èetnych niesferièeskich jader. ETF, ¹ 43, s B M.K. Volkov,..., V. R ybarska, V.G. Soloviev: O toènosti razèetov svojstv silno deformirovanych jader na osnovie sferchtekuèej modeli jadra. W: Izvestia AN SSSR, Seria: Fizika, ¹ 27, s B... : On the magnetization direction in isotropic Heisenberg ferromagnets. Bull. Polon. Acad. Sci., no. 12, s B... : Ferromagnetic Domain Structure at Non-Zero Temperature. Molecular Field Approximation. Acta Physica Polonica, nr 27, s B..., W. R ybarska: On the four-particle correlations in the superfluid nuclear model. Acta Physica Polonica, nr 27, s. 537.

49 A... : O wyznaczaniu wektora namagnesowania w magnetyku anizotropowym. Report No. 627/PL. Kraków: Instytut Fizyki J¹drowej. 14 B P. Boschen,..., W. R ybarska: Izuèenie toènosti približenych razèetov v sverchtekuèej modeli jadra. Jadernaja Fizika, ¹ 8, s A J. opuszañski,... : Fizyka statystyczna. Warszawa: PWN B M. Matlak,... : A simple proof of the linked cluster expansion theorem in the many-body problem. Acta Physica Polonica, nr A 37, s E... : Kwaziklasyczne stany spinowe. Katowice: Uniwersytet Œl¹ski, maszynopis A R.S. Ingarden,... : On the Heisenberg picture in the non- -hamiltonian quantum statistical mechanics. Preprint No Toruñ: Instytut Fizyki Uniwersytetu im. Miko³aja Kopernika w Toruniu. 19 B A.L. Kuzemsky,... : Note on the diagonalization of a quadratic linear form defined on the set of second quantization fermion operators. Reports on Mathematics-Physics, no. 3, s B B. Westwañski,... : On the general statistical Wick theorem. Phys. Lett., vol. A 43, s

50 B K. Bia³as-Borgie³,..., E. Zipper: Nonequilibrium statistical operator and generalized kinetic equations. Phys. Lett., vol. A 49, s B K. Bia³as-Borgie³,..., E. Zipper: Projection operators and kinetic equations. Proceedings of the Conference. On statistical physics. Leipzig: Physikalische Gesellschaft der DDR B M. Matlak,... : Application of the diagram technique to exchange type anisotropic ferromagnets with arbitrary spin. Acta Physica Polonica, no. A 47, s B K. Bia³as-Borgie³,..., E. Zipper: The theory of nuclear magnetic resonance in ferromagnets. Physica, nr B 82, s B K. Walasek, J. Przystawa,... : Phase transitions in a three-axial ferromagnet with single ion anisotropy: Application to U 3 P 4. Journal of Physics, no. C 9, s B M. Drzazga,..., E. Zipper: On the concept of fluctuation temperature in mixed valence (MV) systems. Journal of Magnetism and Magnetic Materials, no. 47/48, s B..., B. Kowalczyk, H. Kasprzyk: On the thermodynamical properties of a three-axial ferromagnet such as U 3 X 4. Journal of Physics, no. C 12, s B M. Drzazga,..., M. Szopa, E. Zipper: Group theoretical selection rules for f-c hybridization. Journal of Magnetism and Magnetic Materials, no. 63/64, s. 227.

51 29 B M. Drzazga,..., E. Zipper: Structure and properties of the electronic states in the spin-less intermediate valence model. Acta Physica Polonica, nr A 72, s Bibliografia przedmiotowa A K. Bia³as-Borgie³, M. Matlak: Andrzej Pawlikowski. Postêpy Fizyki, nr 6, s B W. Nawrocka, K. Bia³as-Borgie³, M. Zra³ek: Kolega, przyjaciel, mistrz. Tygodnik Powszechny, nr A A. Topol: Kazimierz Popio³ek i jego czasy. Katowice: Wydawnictwo Œl¹sk A Œl¹scy uczeni. Czêœæ druga. Katowice: Biblioteka Œl¹ska w Katowicach, s. 25.

52

53 Micha³ Matlak Andrzej Pawlikowski ( ) Summary Professor Andrzej Pawlikowski was an outstanding specialist in many areas of the theoretical physics, such as quantum theory of many particles, statistical physics, quantum mechanics and quantum field theory, theory of the atomic nucleus, theory of condensed matter, theory of irreversible processes, theory of relaxational and resonance phenomena. He is a co-author of a large academic textbook: Statistical Physics published by PWN in1986. In the beginning, he was connected with the University of Wroc³aw where he studied physics and mathematics and obtained a PhD degree. He got connected with Katowice in 1964 when he received the post of an assistant professor in the former School of Mathematics, Physics, and Chemistry at the Jagiellonian University in Katowice (later on the branch of the Jagiellonian University in Katowice). In 1969 he obtained a post-doctoral degree at the Jagiellonian University in Kraków and, subsequently, became a head of the Department of Theoretical Physics of the University of Silesia. He was nominated a professor in He directed the PhD studies at the Department of Mathematics, Physics and Chemistry at the University of Silesia. He also fulfilled important roles in the Institute of Physics at the University of Silesia. He was an excellent lecturer and educator of many generations of physicists in Silesia. He promoted 16 PhD candidates between 1970 and What proves his academic competence is the fact that the subject of doctoral theses written under his supervision concerned the basis of quantum mechanics, theory of magnetism, nuclear resonance, thermodynamical properties of solids, statistical physics and theory of many particles, theory of irreversible processes, theory of relaxational and resonance processes. Out of 16 PhDs he promoted, 9 obtained the post-doctoral degree, 5 the title of professor and 2 the title of full professor. Due to this fairly large academic activity, beginning from scratch, professor Pawlikowski became a father of the Theoretical Physics in Katowice. He co-created the Institute of Physics at the University of Silesia from the very beginning of its existence, and, thus, he is one of the pioneers of the University of Silesia. 51

54 As a recognition of his large achievements for the University of Silesia and training of the new academic stuff, the authorities decided to rename the lecturer room III in the Institute of Physics after his death, and in 1987 call it after his name: i.e. Sala Audytoryjna im. Andrzeja Pawlikowskiego.

55 Micha³ Matlak Andrzej Pawlikowski ( ) Zusammenfassung Professor Andrzej Pawlikowski war ein hervorragender Spezialist für solche Gebiete der theoretischen Physik, wie: Quantenmehrteilchentheorie, statistische Physik, Quantenmechanik, Quantenfeldtheorie, Atomkerntheorie, Theorie der kondensierten Phase, Theorie der irreversiblen Vorgänge, Relaxationstheorie, Resonanztheorie. Er ist Koautor des ausführlichen Lehrbuches, Die Statistische Physik, PWN, Er studierte Physik und Mathematik an der Universität in Wroc³aw, wo er auch den Doktortitel erworben hatte. Seit 1964 war Pawlikowski mit Oberschlesien verbunden, als er an der Jagiellonischen Universität ein wissenschaftlicher Mitarbeiter des ehemaligen Lehrstuhls für Mathematik, Physik und Chemie zu Katowice (der späteren Filiale der Jagiellonischen Universität in Katowice) geworden ist habilitierte er sich an der Krakauer Universität und wurde Leiter des Lehrstuhls für theoretische Physik an der Schlesischen Universität. Die Professorwürde erwarb er im Jahre Er war langjähriger Leiter des Doktorandenstudiums an der Fakultät für Mathematik, Physik u. Chemie der Schlesischen Universität. Er bekleidete auch viele verantwortungsvolle Stellungen im Physikinstitut. Andrzej Pawlikowski war ein hervorragender Hochschullehrer, der viele Generationen der schlesischen Physiker ausgebildet hatte. In den Jahren hat er 16 Doktoren promoviert, die unter seiner Leitung die Dissertationen im Bereich der Quantenmechanikgrundlagen, der Magnetismustheorie, der Kernresonanz, thermodynamischer Eigenschaften von Festkörpern, der statistischen Physik, der Mehrteilchentheorie, der Theorie von irreversiblen Vorgängen, der Relaxationstheorie und der Resonanztheorie geschaffen haben. Neun von den promovierten Wissenschaftlern haben dann noch den Titel des habilitierten Doktors erworben, fünf Personen sind zum Professor (zwei von ihnen zum ordentlichen Professor) ernannt worden. Dank seiner wissenschaftlichen Tätigkeit gilt Professor Pawlikowski für den Urheber der theoretischen Physik in Katowice. Er hatte an der Erschaffung vom Physikinstitut der Schlesischen Universität teil, so dass er zu Wegbereitern der Universität gehört. 53

56 In Anerkennung der großen Verdienste des Professors wurde der III. Hörsaal im Physikinstitut der Schlesischen Universität nach seinem Tode umbenannt und heißt seit 1987: Andrzej Pawlikowski Hörsaal.

57 Spis treœci Twórca fizyki teoretycznej w Katowicach Mistrz i jego dzie³o Dzia³alnoœæ naukowa profesora Pawlikowskiego Za³¹czniki Epilog Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa Summary Zusammenfassung

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67