Autoreferat. 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej

Transkrypt

1 dr inż. Jolanta Gumińska Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Instytut Inżynierii Wody i Ścieków Autoreferat 1. Imię i nazwisko Jolanta Gumińska 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej 2000 Stopień doktora nauk technicznych w dyscyplinie inżynieria środowiska. Politechnika Śląska w Gliwicach, Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Tytuł rozprawy doktorskiej: Usuwanie rozpuszczonych związków organicznych z wód o niskiej mineralizacji; promotor: dr hab. inż. Waldemar Sawiniak, prof. nzw. w Pol..Śl tytuł zawodowy: magister inżynier inżynierii środowiska, specjalność: Zaopatrzenie w wodę i unieszkodliwianie ścieków i odpadów Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Inżynierii Środowiska 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych asystent nadal adiunkt Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Instytut Inżynierii Wody i Ścieków Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Instytut Inżynierii Wody i Ścieków W latach urlopowana do odbycia stażu przemysłowego 1

2 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) a) Tytuł osiągnięcia naukowego Gumińska J.: Zastosowanie recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego do poprawy skuteczności koagulacji reagentami wstępnie zhydrolizowanymi. Monografia nr 543, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2014, ISBN Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Marek M. Sozański Prof. dr hab. inż. Marian Granops b) Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania w praktyce Wprowadzenie Koagulacja jest podstawowym procesem uzdatniania wód powierzchniowych, decydującym o skuteczności całego systemu technologicznego. Dlatego też większość działań zmierzających do poprawy jakości wody uzdatnionej dotyczy tego procesu. W układach konwencjonalnych uzdatniania wody powierzchniowej, w celu zwiększenia efektywności procesu koagulacji, w miejsce koagulantów hydrolizujących wprowadzane są koagulanty wstępnie zhydrolizowane, głównie chlorki poliglinu. Takie działanie, o ile daje pożądane efekty, jest jak najbardziej zasadne pod względem ekonomicznym, gdyż wszelkie działania modernizacyjne układu technologicznego uzdatniania wody są nieporównywalnie kosztowniejsze. Koagulanty wstępnie zhydrolizowane to grupa reagentów, których podstawową właściwością jest obecność wstępnie zhydrolizowanych produktów hydrolizy soli glinowych. Szczególnie dobrze sprawdzają się one w niskich temperaturach oraz przy zmiennym odczynie oczyszczanej wody. Zwiększona skuteczność działania reagentów zawierających produkty wstępnej hydrolizy wiąże się często z możliwością zmniejszenia ich wymaganych dawek. Ze względu na swoją charakterystykę koagulanty o dużym stopniu polimeryzacji nie obniżają odczynu oczyszczanej wody. Jest to bardzo ważna cecha tych reagentów, która wpływa na efektywność procesu uzdatniania i jest głównym kryterium 2

3 komercjalizacji tej grupy koagulantów. Stosowanie tych reagentów jest szczególnie zalecane do uzdatniania wód powierzchniowych o małej zasadowości i niskiej temperaturze, dla których stosowanie koagulantu hydrolizującego często nie przynosi pożądanych efektów, a ponadto skutkuje koniecznością wprowadzenia stabilizacji wody. Jednym z podstawowych celów procesu koagulacji tego typu wód jest usuwanie rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych, które mogą stanowić źródło ubocznych produktów utleniania i dezynfekcji metodami chemicznymi. W przypadku, gdy proces koagulacji jest prowadzony pod kątem minimalizacji zawartości tej grupy związków, oczyszczanie wody prowadzone jest zgodnie z mechanizmem koagulacji wymiatającej. Podczas koagulacji wymiatającej, prowadzonej w stanie przesycenia oczyszczanej wody produktami hydrolizy koagulantu może wystąpić zjawisko restabilizacji układu koloidalnego. Oznacza to, że stosowana dawka koagulantu jest zbyt duża w stosunku do ładunku zanieczyszczeń obecnych w uzdatnianej wodzie. Efektem przedawkowania koagulantu wynikającego z nagłych zmian jakości wody surowej, jest wzrost liczby niezaglomerowanych cząstek o wielkości 1 5 µm zarówno w wodzie odprowadzanej z osadnika, jak i po filtrze, szczególnie bezpośrednio po płukaniu złóż filtracyjnych, gdy porowatość złoża filtracyjnego jest największa. Ze względu na większe wymiary tych cząstek w porównaniu z cząstkami powstającymi podczas stosowania zbyt dużych dawek koagulantów hydrolizujących nie można stwierdzić ich obecności na podstawie analizy zmian mętności wody. Wzrost stężenia glinu resztkowego wynikający z prowadzenia koagulacji w okresach przedawkowania chlorku poliglinu może nie być zauważony podczas analiz wykonywanych standardową metodą kolorymetryczną, co prawdopodobnie wynika z obecności glinu w kompleksach ze związkami organicznymi, które są nieoznaczalne tą metodą. Z problemami wynikającymi z niedostosowania dawki koagulantu do nagłych zmian jakości wody najczęściej borykają się stacje uzdatniania ujmujące wody górskie, które charakteryzują się dużą zmiennością składu w krótkich okresach. Omówienie celu naukowego Podstawowym celem badań przedstawionych w monografii było opracowanie metody zapewniającej stabilizowanie wysokiej efektywności procesu koagulacji wody o małej zdolności buforowej w warunkach nagłych zmian jej składu, prowadzonego z zastosowaniem koagulantów wstępnie zhydrolizowanych. Badania podjęte w pracy wykazały, że skuteczną metodą utrzymania wysokich efektów procesu koagulacji zarówno w warunkach przedawkowania, jak i stosowania zbyt małej 3

4 dawki koagulantu wstępnie zhydrolizowanego jest zastosowanie recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego. Omówienie osiągniętych wyników i wskazanie możliwości ich wykorzystania Badania prowadzono w skali laboratoryjnej oraz w skali ułamkowo technicznej. Badania laboratoryjne Badanie laboratoryjne obejmowały: - analizę wpływu stopnia polimeryzacji koagulantu na właściwości sedymentacyjne kłaczków po ich zdyspergowaniu, - analizę możliwości obniżenia dawki koagulantu poprzez zastosowanie recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego, - analizę wpływu wieku osadu pokoagulacyjnego na jego zdolności koagulacyjne. Badania w skali laboratoryjnej prowadzono metodą testów zlewkowych na wodzie modelowej. Głównym celem tego etapu badań było wyznaczanie koagulantu wstępnie zhydrolizowanego do badań w skali ułamkowo technicznej. Dokonując wyboru koagulantu, jako jedno z podstawowych kryteriów przyjęto efektywność sedymentacji zdyspergowanych kłaczków (osadu pokoagulacyjnego). Przyjęcie takiego kryterium wynikało z faktu, że podczas recyrkulacji kłaczki mogły ulec rozpadowi, co w konsekwencji skutkowałoby pogorszeniem jakości wody uzdatnionej w stosunku do klasycznej koagulacji (objętościowej). Podczas tego etapu badań kłaczki wytworzone podczas flokulacji rozbijano przy różnych wartościach gradientu mieszania, a następnie poddawano sedymentacji. Testom poddano 4 koagulanty wstępnie zhydrolizowane, różniące się stopniem polimeryzacji oraz porównawczo siarczan glinu, który zawiera jedynie monomery glinu. Analizę podatności rozbitych kłaczków na sedymentację dokonywano pośrednio na podstawie pomiarów absorbancji UV254 w próbkach niesączonych, który to parametr przyjęto, jako wskaźnik zawartości rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych oraz koloidów i zawiesin w wodzie. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że stopień polimeryzacji koagulantu w decydujący sposób wpływał na właściwości kłaczków pokoagulacyjnych. Im wyższa była jego wartość, tym efekty sedymentacji zdyspergowanych kłaczków były lepsze. Przy maksymalnej prędkości obrotowej mieszadeł w fazie rozpadu kłaczków odnotowano w przypadku siarczanu glinu wzrost absorbancji o 39,8% w stosunku do skuteczności koagulacji i sedymentacji z pominięciem fazy rozbijania kłaczków. Natomiast w przypadku 4

5 chlorku poliglinu, w którym około 47% form glinu stanowiły tridekamery, zdyspergowanie kłaczków tylko w niewielkim stopniu wpłynęło na skuteczność ich sedymentacji. Nie oznacza to jednak, że kłaczki te były praktycznie całkowicie odporne na rozpad, gdyż przy tak dużej prędkości obrotowej mieszadeł (200 obr/min) rozpad kłaczków był nieunikniony. Natomiast można stąd wnioskować, iż rozbite kłaczki bardzo szybko ulegały reaglomeracji już w fazie sedymentacji. Badania wykazały, że rozpad kłaczków nie wpływał na stężenie rozpuszczonych związków organicznych w uzdatnionej wodzie. W praktyce podczas oczyszczania wód w warunkach nagłych zmian ich składu, proces koagulacji jest okresowo prowadzony dawką koagulantu zbyt dużą lub zbyt małą w stosunku do dawki optymalnej. Dlatego też w kolejnym etapie badań laboratoryjnych analizowano, czy istnieje możliwość wykorzystania znajomości właściwości osadu pokoagulacyjnego do zapobiegania pogorszeniu jakości wody uzdatnionej w przypadku, gdy zastosowana dawka koagulantu jest zbyt mała. Podczas testów prowadzono proces koagulacji dawkami stanowiącymi odpowiednio 40%, 60%, 80% dawki optymalnej koagulantu (wytypowanego w poprzednim etapie badań) oraz wprowadzano jednakowe objętości świeżego osadu pokoagulacyjnego. Uzyskane wyniki wykazały, że wprowadzenie osadu umożliwiło obniżenie dawki chlorku poliglinu o nie mniej niż 20%. Oznacza to, że cząstki osadu pokoagulacyjnego były obdarzone wciąż niezneutralizowanym dodatnim ładunkiem powierzchniowym, co potwierdziła przeprowadzona analiza zmian wartości potencjału dzeta przed i po wprowadzeniu osadu pokoagulacyjnego do wody, oraz posiadały niewykorzystany potencjał adsorpcyjny. Istotnym czynnikiem wpływającym na skuteczność koagulacji z recyrkulacją osadu był wiek osadu, rozumiany jako czas, który upłynął od momentu zakończenia sedymentacji do momentu wykorzystania osadu w procesie uzdatniania. Wraz z wiekiem osadu zdolność wytworzonych kłaczków do usuwania zanieczyszczeń malała, ponieważ struktury pokoagulacyjne nie były stabilne i ulegały procesowi starzenia (synerezie) wraz z upływem czasu. Nie należało jednak bezpośrednio przenosić efektów uzyskanych w warunkach laboratoryjnych do skali pilotowej, ponieważ w badaniach laboratoryjnych osad pokoagulacyjny był wykorzystywany jednorazowo. Natomiast w układzie pilotowym, biorąc pod uwagę bilans zawiesiny w układzie, osad był wielokrotnie zawracany z leja osadowego do komory mieszania. Oznacza to, że wraz z upływem czasu cząstki wytworzonego osadu pokoagulacyjnego były obdarzone coraz mniejszym ładunkiem powierzchniowym, w wyniku ich zobojętniania dopływającymi zanieczyszczeniami. 5

6 Badania w skali ułamkowo technicznej Badania w skali ułamkowo technicznej prowadzono na stacji uzdatniania wody ujmującej wodę górską o małej mineralizacji i dużej zmienności składu zarówno dobowej, jak i w ciągu roku. Jakość wody surowej świadczyła o bardzo niewielkich własnościach buforujących, co było jedną z przyczyn zastosowania koagulantu o dużym stopniu polimeryzacji w układzie technicznym. Instalacja pilotowa była zasilana wodą doprowadzaną równocześnie do układu technicznego. Układ badawczy składał się z zespolonej dwusekcyjnej komory flokulacji (wolnego mieszania) z mieszadłami i komory sedymentacji z pakietami sedymentacyjnymi. Szybkie mieszanie odbywało się z wykorzystaniem mieszacza hydraulicznego. Dodatkowo układ klasycznej koagulacji rozbudowano o węzeł recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego. Zawiesina osadu pokoagulacyjnego z leja osadowego była częściowo zawracana do komory flokulacji lub do mieszacza hydraulicznego. Osad nadmierny usuwano okresowo. Wydajność układu badawczego wynosiła dm 3 /h, czas flokulacji ok. 20 min, obciążenie hydrauliczne osadnika 1,5 m 3 /m 2 h. Przepływ recyrkulatu zmieniano w zakresie dm 3 /h, co oznacza, że stopień recyrkulacji wynosił od 5,3% do 8,0%. Jako podstawowy cel procesu uzdatniania wody przyjęto jak najwyższą skuteczność usuwania rozpuszczonych związków organicznych, zwłaszcza prekursorów ubocznych produktów dezynfekcji. Z uwagi na jakość ujmowanej wody i przyjęty cel jej uzdatniania konieczne było prowadzenie tzw. koagulacji wymiatającej (pogłębionej koagulacji). Oznacza to, że nie było możliwości sterowania dawką koagulantu na podstawie zmian wartości prądu strumieniowego mierzonego za pomocą analizatora prądu strumieniowego (SCA). Badania w skali ułamkowo technicznej prowadzono przez okres trzech lat w pięciu etapach obejmujących: - wybór miejsca wprowadzenia recyrkulatu do klasycznego układu uzdatniania wody, - określenie optymalnego stopnia recyrkulacji osadu zapewniającego uzyskanie prawidłowo uzdatnionej wody, - badania skuteczności uzdatniania w zmodyfikowanym układzie koagulacji z zastosowaniem koagulantu o małym stopniu polimeryzacji, - badania wpływu recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego na możliwość stabilizowania efektów koagulacji przy zmiennej jakości wody surowej, - badania wpływu recyrkulacji i dawki koagulantu na skuteczność uzdatniania wody o małym stężeniu rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych. 6

7 Jako kluczowy parametr do oceny skuteczności procesu uzdatniania przyjęto liczbę cząstek o wielkości 1 µm, który pozwalał na obserwację zjawiska nieprawidłowego doboru dawki koagulantu. Dodatkowo prowadzono pomiary mętności, absorbancji UV254 w próbkach niesączonych oraz sączonych przez filtr membranowy 0,45 µm. Okresowo wykonywano pomiary OWO (ogólny węgiel organiczny) i RWO (rozpuszczony węgiel organiczny). Pomiar absorbancji w próbkach sączonych był wskaźnikiem zawartości rozpuszczonych związków organicznych, głównie kwasów humusowych, natomiast w próbkach niesączonych był wskaźnikiem rozpuszczonych związków organicznych oraz zawiesin i koloidów zarówno organicznych, jak i nieorganicznych. Dodatkowo prowadzono pomiary barwy pozornej i liczby cząstek o wielkości 10 µm, który pozwalał na analizę procesu skuteczności procesu flokulacji. W celu dokonania wyboru miejsca wprowadzenia recyrkulatu do klasycznego układu koagulacji badania prowadzono w okresie zimowo wczesnowiosennym, aby jakość wody zasilającej układ badawczy była jak najbardziej stabilna. Analizowano dwa warianty układów recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego tzn. recyrkulację osadu do komory flokulacji bądź do mieszacza hydraulicznego. W celach porównawczych przeprowadzono również testy, podczas których układ recyrkulacji był wyłączony, tzn. prowadzono proces klasycznej koagulacji objętościowej. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że różne warunki mieszania osadu recyrkulowanego z uzdatnianą wodą, będące wynikiem miejsca wprowadzania recyrkulatu, a tym samym wynikająca stąd różna wielkość, struktura i właściwości pojawiających się w układzie kłaczków pokoagulacyjnych, mają wpływ na skuteczność zatrzymywania drobnych cząstek glinu resztkowego. Wykazano, że zarówno uzdatnianie wody w układzie koagulacji z recyrkulacją osadu pokoagulacyjnego do komory flokulacji, jak i do mieszacza hydraulicznego zapobiegało wzrostowi niezaglomerowanych cząstek, jednak lepszy efekt uzyskiwano z zastosowaniem recyrkulacji osadu do komory flokulacji. Kluczowym parametrem prawidłowego funkcjonowania układu koagulacji z recyrkulacją osadu pokoagulacyjnego był stopień recyrkulacji osadu. W przypadku stosowania koagulantów hydrolizujących lub o małym stopniu polimeryzacji określenie optymalnego stopnia recyrkulacji osadu jest stosunkowo proste. Wynika to z faktu, że w przypadku koagulantów klasycznych, takich jak np. siarczan glinu, maksymalna ilość kłaczków powstaje podczas koagulacji w punkcie izoelektrycznym. Przy określonej wielkości jego dawki i ph wody wystarczy dobrać stopień recyrkulacji, dający najlepszą skuteczność technologiczną procesu. W sytuacji, gdy koagulacja prowadzona jest koagulantami wstępnie 7

8 zhydrolizowanymi, przebieg procesu jest odmienny. Z uwagi na znacznie większą gęstość ładunku powierzchniowego produktów hydrolizy koagulantu, dawki wymagane do osiągnięcia punktu izoelektrycznego są znacznie mniejsze, skutkiem czego ilość powstających zawiesin pokoagulacyjnych również jest mniejsza. W celu określenia optymalnego stopnia recyrkulacji osadu zapewniającego uzyskanie wody prawidłowo uzdatnionej zarówno w zakresie podstawowych parametrów jakości wody (mętność, absorbancja UV254), jak i liczby cząstek o wielkości 1 mikrometra stosowano optymalną dawkę koagulantu ustalaną, podobnie jak w pierwszym etapie, na podstawie testów zlewkowych. Była to równocześnie dawka, którą stosowano w układzie technicznym na stacji uzdatniania, w której zainstalowano układ badawczy. Testowano trzy różne warianty pracy układu różniące się przepływem recyrkulatu tzn: 40 dm 3 /h, 46 dm 3 /h, 60 dm 3 /h. W celach porównawczych okresowo wyłączano układ recyrkulacji i prowadzono klasyczną koagulację (objętościową). Analiza uzyskanych wyników wykazała, że wprowadzenie recyrkulatu w warunkach przedawkowania koagulantu nie zwiększało skuteczności usuwania rozpuszczonych związków organicznych (w wodzie odpływającej z osadnika zarówno w układzie z recyrkulacją osadu, jak i bez recyrkulacji, zanotowano obniżenie absorbancji w próbkach sączonych średnio o 55 60%), jednak w decydujący sposób wpływało na skuteczność usuwania zawiesin, koloidów i drobnych cząstek z wody, co potwierdzały uzyskane wyniki absorbancji mierzone w próbkach niesączonych, wartości mętności oraz liczby cząstek o wielkości 1 µm. W okresie badawczym optymalny strumień przepływu recyrkulatu wynosił 46 dm 3 /h, a jego zwiększenie powodowało pogorszenie jakości wody sklarowanej. Prawidłowość doboru optymalnego stopnia recyrkulacji została potwierdzona w obliczeniach statystycznych (test nieparametryczny ANOVA Kruskala-Wallisa). Przeprowadzone testy statystyczne nie wykazały istotnych zależności między stopieniem recyrkulacji a wartościami oznaczanych wskaźników jakości wody surowej. Oznacza to, że w badanym zakresie zmienności parametrów oczyszczanej wody nie zaobserwowano możliwości uzależnienia wymaganego stopnia recyrkulacji od jakości wody poddawanej oczyszczaniu. Na podstawie analizy zmian wartości prądu strumieniowego stwierdzono, że w przypadku koagulacji opartej na neutralizacji ładunku (wartość prądu strumieniowego w zakresie od +50 do +70) istniała możliwość określenia zależności pomiędzy wartością prądu strumieniowego a stopniem recyrkulacji osadu. Natomiast, kiedy wartość prądu strumieniowego przekraczała +70 taka zależność nie istniała. Wzrostowi stopnia recyrkulacji wprawdzie towarzyszył wzrost wartości prądu strumieniowego, jednak 8

9 nie obserwowano równoczesnego wzrostu skuteczności usuwania cząstek i mętności. Wprowadzenie zbyt dużego strumienia objętości recyrkulatu powodowało pogorszenie efektów oczyszczania. Oznacza to, że w sytuacji, kiedy proces uzdatniania jest prowadzony wg mechanizmu koagulacji wymiatającej konieczne jest wprowadzenie dodatkowego elementu pozwalającego na oszacowanie wymaganego stopnia recyrkulacji osadu. Parametrem tym może być liczba cząstek zawiesin odpływających z osadnika. Konieczne jest więc stworzenie odpowiedniego systemu sterowania stopniem recyrkulacji w zależności od liczby cząstek w wodzie sklarowanej, które powinno być realizowane w funkcji sprzężenia zwrotnego, w celu utrzymania możliwie małej jej zawartości. Koagulanty o dużym stopniu polimeryzacji nie zawsze są najskuteczniejszymi reagentami w procesie uzdatniania wody. Dlatego też w ramach kolejnego etapu badań dokonano analizy skuteczności metody koagulacji z recyrkulacją osadu z zastosowaniem koagulantu o znacznie mniejszym stopniu polimeryzacji (dużym udziale monomerów glinu) w stosunku do wcześniej testowanego reagenta. Wstępnie przeprowadzone testy zlewkowe wykazały, że koagulant ten był równie skuteczny w usuwaniu zanieczyszczeń z badanej wody, jak koagulant o dużym stopniu polimeryzacji (małej zawartości monomerów glinu). Podczas testów wytrzymałościowych zauważono jednak, że kłaczki zawierające w swojej strukturze głównie monomerowe formy glinu, znacznie gorzej sedymentują, jeśli ulegną wcześniejszemu rozbiciu. Oznacza to, iż z punktu widzenia skuteczności uzdatniania w układzie z recyrkulacją osadu, stosowanie tego koagulantu byłoby niewskazane, a tym samym układ ten spełniałby swoje zadanie tylko podczas koagulacji reagentami o dużym stopniu polimeryzacji. Jednak wyniki badań w skali ułamkowo technicznej pokazały, że koagulacja w zmodyfikowanym układzie koagulacji może zachodzić niezależnie od rodzaju koagulantu. Wprawdzie recyrkulacja nie poprawiała skuteczności usuwania rozpuszczonej materii organicznej, podobnie jak w przypadku koagulantu o dużym stopniu polimeryzacji, jednak wyraźnie wpływała na skuteczność obniżania wartości pozostałych wskaźników jakości wody. Jak wykazała analiza jakości wody uzdatnionej podczas koagulacji bez wprowadzania recyrkulatu najczęściej stosowano zbyt dużą dawkę koagulantu w stosunku do ładunku zanieczyszczeń obecnych w wodzie. W konsekwencji dochodziło do wzrostu liczby cząstek o wielkości 1 µm o około 20 30% w stosunku do wody surowej, któremu towarzyszyło okresowe pogorszenie skuteczności usuwania mętności. Jest to zjawisko typowe dla koagulantów hydrolizujących i koagulantów wstępnie zhydrolizowanych o małym stopniu polimeryzacji, ponieważ wynika z rozkładu wielkościowego cząstek strącanych podczas 9

10 hydrolizy tej grupy reagentów. Cząstki te charakteryzują się znacznie mniejszymi wielkościami w porównaniu do tych, które powstają podczas hydrolizy wysokospolimeryzowanych koagulantów i dlatego też można wykazać ich obecność podczas pomiaru mętności. Kluczowym parametrem decydującym o skuteczności procesu, podobnie jak w przypadku chlorku poliglinu o dużym udziale tridekamerów glinu, był stopień recyrkulacji. Przy przepływie recyrkulatu większym od optymalnego zauważalne były okresy pogorszenia jakości wody nie tylko w stosunku do jakości uzyskiwanej przy optymalnym przepływie recyrkulatu, ale również w stosunku do klasycznej koagulacji. Takiego zjawiska nie zaobserwowano podczas stosowania koagulantu o dużym stopniu polimeryzacji, kiedy to zastosowanie nieoptymalnego stopnia recyrkulacji wprawdzie powodowało pogorszenie jakości wody w stosunku do uzyskiwanej przy optymalnej wartości tego parametru, lecz zawsze efekty były lepsze w porównaniu do koagulacji bez recyrkulacji. Wynika to z faktu, że ładunek powierzchniowy zawracanej zawiesiny pokoagulacyjnej w przypadku obu koagulantów znacząco się różnił. Rolą recyrkulatu w przypadku koagulantów zawierających głównie monomerowe formy glinu jest przede wszystkim ewentualne poprawienie efektywności procesu flokulacji poprzez wprowadzenie dodatkowej zawiesiny oraz zwiększenie zdolności sorpcyjnej z uwagi na większą masę sorbentu. Zastosowanie metody recyrkulacji jest szczególnie uzasadnione podczas uzdatniania wody o znacznych wahaniach składu, kiedy koagulacja bez recyrkulacji osadu nie pozwala na uzyskanie stabilnych efektów. Przy zmiennej jakości wody surowej, utrzymanie optymalnej dawki koagulantu ustalonej w oparciu o procedury testów zlewkowych jest w praktyce niemożliwe. Ustalona dawka często jest dawką niedostosowaną do jakości oczyszczanej wody. W praktyce oznacza to, że proces koagulacji jest prowadzony okresowo dawką za dużą lub za małą w stosunku do optymalnej. Dlatego też w kolejnym etapie prowadzono badania przy stałej dawce chlorku poliglinu okresowo włączając i wyłączając układ recyrkulacji. Podczas badań stwierdzono, że wprowadzany recyrkulat pozwalał na zniwelowanie niekorzystnego wpływu zmian jakości wody surowej na jakość wody uzdatnionej. W okresach, kiedy dawka koagulantu była za mała wyłączenie recyrkulacji powodowało natychmiastowy spadek skuteczności usuwania rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych. Negatywny wpływ zaobserwowano również podczas analizy zmian pozostałych parametrów. Natomiast w okresach, kiedy prowadzono koagulację z recyrkulacją osadu przy optymalnym stopniu recyrkulacji proces przebiegał prawidłowo. Można stąd wnioskować, że ze względu na posiadany dodatni ładunek powierzchniowy oraz 10

11 niewykorzystane zdolności adsorpcyjne zawiesina wprowadzana wraz z recyrkulatem w pewnym sensie pełniła wówczas rolę koagulantu. Natomiast w warunkach przedawkowania koagulantu, wprowadzenie zawiesiny pokoagulacyjnej, miało przede wszystkim za zadanie wychwytywanie strąconych produktów jego hydrolizy pojawiających się w formie drobnych cząstek. Zadaniem recyrkulacji nie było więc zwiększenie skuteczności usuwania związków organicznych czy mineralnych, lecz zapobieganie przedostawaniu się tych cząstek do odpływu z osadnika. W prowadzonych badaniach zaobserwowano, że nawet w okresach stabilnej jakości ujmowanej wody, proces klasycznej koagulacji nie zawsze był skuteczny tzn. nie było możliwości ustalenia optymalnej dawki koagulantu. Problem ten pojawił się w okresie zimowym, kiedy ujmowana woda charakteryzowała się bardzo małym stężeniem rozpuszczonych związków organicznych, przy równocześnie bardzo małej mętności. Konieczność usuwania rozpuszczonej materii organicznej nawet przy małej jej zawartości wynikała z faktu, iż traktowana ona była jako źródło prekursorów kancerogennych trihalometanów, co potwierdzały okresowo wykonywane analizy. Jak wykazano problemy z doborem dawki koagulantu wynikały z bardzo dużej różnicy pomiędzy dawką optymalną zapewniającą skuteczną adsorpcję rozpuszczonych zawiązków organicznych (10 mg/dm 3 ) a dawką wymaganą do usunięcia koloidów i zawiesin (21 mg/dm 3 ). Wprawdzie teoretyczna dawka koagulantu potrzebna do usuwania cząstek mineralnych jest znacząco niższa niż do usuwania zanieczyszczeń organicznych, jednak w przypadku wody o małym stężeniu rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych to właśnie obecność cząstek zawieszonych decydowała o dawce skutecznej tego reagenta. Zbyt mała mętność wody uniemożliwiała skuteczną aglomerację kłaczków, a tym samym konieczne było zwiększenie dawki koagulantu w celu wytworzenia odpowiedniej ilości zawiesiny, podatnej na sedymentację. Jednak w takich warunkach zaobserwowano wzrost liczby cząstek o wielkości 1 µm. Biorąc pod uwagę podstawowe parametry kontroli procesu koagulacji tzn. mętność i absorbancję UV254 (próbki sączone) można by stwierdzić, że prowadzenie klasycznej koagulacji wody o takiej charakterystyce zanieczyszczeń było skuteczne. Jednak wzrost stężenia glinu resztkowego świadczył o braku możliwości doboru skutecznej dawki koagulantu do usuwania zarówno zanieczyszczeń organicznych, jak i mineralnych. Wprowadzenie recyrkulatu powodowało nie tylko dalszy wzrost zawartości glinu resztkowego, lecz również zawartości zawiesin i koloidów w wodzie po osadniku powodując wzrost mętności oraz absorbancji w próbkach niesączonych. W takiej sytuacji skuteczną metodą jest koagulacja wody w złożu filtracyjnym. 11

12 Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: 1. Podczas eksploatacji klasycznych systemów uzdatniania wody powierzchniowej opartej na koagulacji istnieją trudności w natychmiastowym dostosowaniu dawki koagulantu do nagłych i znacznych zmian jakości ujmowanej wody. Brak możliwości natychmiastowego buforowania tych zmian powoduje wystąpienie okresów przedawkowania, jak i stosowania zbyt małej dawki koagulantu w stosunku do jej wartości optymalnej, co skutkuje pogorszeniem jakości wody uzdatnionej. 2. Zastosowanie metody recyrkulacji osadu pokoagulacyjnego prowadzi do buforowania skutków nagłych i znacznych zmian składu wody ujmowanej i stabilizowania wysokiej efektywności procesu koagulacji w tych niekorzystnych okresach eksploatacji stacji uzdatniania wody. 3. W przypadku koagulantów wstępnie zhydrolizowanych zakres kontroli procesu uzdatniania (po osadnikach i po filtrach) zarówno w układzie z recyrkulacją osadu pokoagulacyjnego, jak i bez recyrkulacji powinien dodatkowo obejmować pomiar liczby i wielkości cząstek. Pomiar ten pozwala zauważyć negatywne skutki wynikające z niedostosowania dawki koagulantu do zmiennej jakości uzdatnianej wody, których nie można wykazać w oparciu o analizę wskaźników jakości wody, podlegających standardowej kontroli. 4. Wzrost stężenia glinu resztkowego wynikający z prowadzenia koagulacji w okresach wystąpienia efektów przedawkowania chlorku poliglinu może nie być zauważony podczas analiz wykonywanych standardową metodą kolorymetryczną. Wynika to z obecności form glinu, prawdopodobnie w połączeniach organicznych, które są nieoznaczalne tą metodą. 5. Skuteczne uzdatnianie wody podczas koagulacji z recyrkulacją osadu wymaga dostosowania stężenia zawiesiny w komorze flokulacji do jakości uzdatnianej wody oraz dawki i rodzaju koagulantu. Uzyskane wyniki mogą być wykorzystane w praktyce przez zakłady uzdatniania wody powierzchniowej, w których proces koagulacji jest prowadzony koagulantami wstępnie zhydrolizowanymi. W celu zapewnienia skutecznej kontroli parametrów procesu koagulacji z recyrkulacją osadu pokoagulacyjnego, a tym samym poprawy jakości wody uzdatnionej, konieczne jest zaprojektowanie systemu pomiarowego, w którym zostaną zastosowane algorytmy sterowania umożliwiające oszacowanie optymalnego stopnia recyrkulacji. 12

13 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych W okresie przed rozpoczęciem badań prowadzonych w ramach pracy doktorskiej zajmowałam się zastosowaniem selektywnej wymiany jonowej do usuwania azotanów z wód podziemnych. Badania te były realizowane z wykorzystaniem wielu mas jonitowych, z zastosowaniem różnych sposobów regeneracji złoża jonitowego i różnej jakości wody surowej. W wyniku przeprowadzonych eksperymentów określono podstawowe parametry decydujące o skuteczności procesu wymiany jonowej, zwracając szczególną uwagę na problem powstawania bardzo dużej ilości ścieków poregeneracyjnych, znacznie przekraczających wartości podawane przez producentów mas jonowymiennych. Wyniki badań opublikowano w pracach wymienionych w załączniku 3 w pkt II E.7 oraz w pkt III B.10. Po uzyskaniu stopnia doktora nauk technicznych w latach w trakcie stażu przemysłowego, który odbywałam w Rybnickiej Spółce Węglowej S.A., w KWK Rydułtowy oraz Kompanii Węglowej S.A. zajmowałam się zagadnieniami dotyczącymi gospodarki wodno-ściekowej w górnictwie węgla kamiennego, szczególnie rozwiązywaniem problemów promieniotwórczości oraz nadmiernego zasolenia wód pochodzących z odwadniania zakładów górniczych. Jednym z kluczowych analizowanych przeze mnie zagadnień była ocena możliwości i zasadności rozbudowy istniejącego systemu retencyjno dozującego Olza w celu przyjęcia dodatkowej ilości wód zasolonych. Wynikiem analizy i oceny powyższych zagadnień były publikacje wymienione w Załączniku 3 w pkt II E.13, E.14, E.15 oraz w pkt III B.14, B.15, B.18. Podczas stażu zajmowałam się również zagrożeniem pożarowym składowisk odpadów górniczych. Uczestniczyłam w pomiarach aktywności termicznej zwałowisk oraz w analizie i ocenie stosowanych technologii likwidacji zagrożenia pożarowego. Wyniki powyższych badań i analiz zostały opublikowane w pracach wymienionych w Załączniku 3 w pkt II E.18, E.19, E.20, E.22. Pomijając okres stażu i wstępnych prac badawczych dotyczących procesu wymiany jonowej, moje zainteresowania naukowe koncentrowały się na kompleksowym 13

14 rozwiązywaniu problemów związanych z procesem koagulacji, który jest podstawowym procesem jednostkowym decydującym o skuteczności całego systemu uzdatniania wody powierzchniowej. W swojej wieloletniej pracy, również w ramach pracy doktorskiej, prowadziłam badania zarówno w skali laboratoryjnej, ułamkowo technicznej, jak i technicznej na stacjach uzdatniania wody, w których proces koagulacji bardzo często przebiegał w sposób nieprawidłowy i wywoływał poważne trudności eksploatacyjne. Szczególnie nasilały się one podczas uzdatniania wody o małych zdolnościach buforujących i niskiej temperaturze utrzymującej się przez okres kilku miesięcy w ciągu roku, kiedy proces był prowadzony z zastosowaniem koagulantu hydrolizującego (siarczanu glinu). Prowadzone badania w skali ułamkowo technicznej wykazały, że zachowanie ściśle ustalonych parametrów technologicznych umożliwia skuteczną koagulację siarczanem glinu, jednak proces ten powinien być prowadzony w różnych układach technologicznych (koagulacja powierzchniowa lub objętościowa), których wybór zależy od temperatury wody surowej. W trakcie badań okresowo obserwowano zjawisko starzenia się kłaczków prowadzące do desorpcji rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych wcześniej zasorbowanych na kłaczkach wodorotlenku glinu i skutkujące pogorszeniem jakości wody uzdatnionej. Ponadto badania wykazały, że koagulacja powierzchniowa wymaga precyzyjnego utrzymania odczynu wody w bardzo wąskim zakresie. Wzrost ph powyżej optymalnego zakresu wpływał na znaczne pogorszenie jakości wody uzdatnionej oraz powodował wzrost stężenia glinu rozpuszczonego w filtracie. Z uwagi na niską mineralizację i małą zasadowość wody, zastosowanie siarczanu glinu wiązało się z koniecznością prowadzenia bardzo dokładnej jego korekty. Analiza procesu uzdatniania w skali technicznej wykazała, że jeśli wymagana dawka koagulantu była duża, odczyn uzdatnianej wody gwałtownie obniżał się, okresowo nawet od wartości ph 6,5 do ph 3,5, co z punktu widzenia jakości wody przeznaczonej do spożycia było niedopuszczalne. Jedynym wyjściem w tej sytuacji było dozowanie alkaliów. Jednak pomimo dużej skuteczności koagulacji siarczanem glinu przy zachowaniu optymalnych parametrów technologicznych i hydraulicznych procesu uzdatniania, trudności eksploatacyjne zadecydowały o wprowadzeniu chlorku poliglinu o dużym stopniu polimeryzacji w miejsce dotychczas stosowanego reagenta. Zmiana koagulantu była jak najbardziej celowa, gdyż umożliwiała prawidłowy przebieg procesu uzdatniania wody, w tym znaczące obniżenie stężenia prekursorów trihalometanów o kancerogennych właściwościach. 14

15 Wyniki badań zostały opublikowane w pracach wymienionych w Załączniku 3 w pkt II A.5, E.4, E.8, E.9, E.10, E.11, E.12, E.17, E.21, E.25, E.33, E.42, E.45 oraz zaprezentowane na konferencjach wymienionych w pkt III B.1, B.2, B.3, B.11, B.12, B.13, B.16. Zastosowanie koagulantu wstępnie zhydrolizowanego w miejsce siarczanu glinu nie zawsze jest możliwe. Wynika to przede wszystkim ze względów ekonomicznych, ponieważ siarczan glinu jest znacząco tańszy. W przeprowadzonych badaniach wykazano, że nawet ze względów technologicznych taka zamiana nie zawsze jest korzystna. W przypadku niektórych wód to właśnie ten tańszy koagulant jest skuteczniejszy w usuwaniu zanieczyszczeń. Zauważono jednak, że podczas koagulacji siarczanem glinu wód o małej mętności, zawierających przede wszystkim kwasy humusowe, powstające kłaczki są bardzo podatne na rozpad, co w istotny sposób wpływa na skuteczność procesu koagulacji oraz separacji wytrąconych zawiesin podczas sedymentacji. Wprawdzie procesy jednostkowe w układach technologicznych uzdatniania wody są projektowane w sposób ograniczający możliwość rozbicia wytwarzanych kłaczków, jednak istnieją obszary w komorach flokulacji, w których są one szczególnie narażone na rozpad. Takie zjawisko może być również obserwowane podczas przepływu wody z zawiesiną pokoagulacyjną przez przelewy, pompy itd. Dlatego w badaniach podjęto próbę oceny konsekwencji tego zjawiska. Wykazano, że podczas koagulacji siarczanem glinu kłaczki powstające wg mechanizmu koagulacji wymiatającej, w porównaniu do kłaczków powstających poprzez neutralizację ładunku, były mniej wrażliwe na niekorzystne konsekwencje ich rozpadu podczas flokulacji. Różnice właściwości kłaczków, w tym ich zdolności do reaglomeracji po rozbiciu, wpływały istotnie na jakość wody oczyszczonej. Największe dysproporcje wystąpiły wówczas, gdy rozbicie kłaczków nastąpiło w końcowej fazie flokulacji. Wyniki badań zostały zaprezentowane w pracy wymienionej w Załączniku 3 w pkt II A.2. W celu określenia formy występowania glinu w koagulantach, gwarantującej jak największą podatność zdyspergowanych kłaczków na proces sedymentacji przeprowadzono testy wytrzymałościowe. Specjację glinu oznaczano na podstawie wyników testów ferronometrycznych w oparciu o różnice w kinetyce reakcji z ferronem (kwas 8-hydroksy-7- jodochinolino-5-sulfonowy). Jednym z podstawowych założeń tej metody jest, że wraz ze wzrostem stopnia polimeryzacji hydrokompleksów glinu reakcja z ferronem przebiega coraz wolniej. Analizę wytrzymałości kłaczków dokonywano pośrednio na podstawie pomiarów absorbancji w próbkach niesączonych, jako wskaźnika rozpuszczonych związków 15

16 organicznych oraz koloidów i zawiesin w wodzie. Analiza zależności pomiędzy wzrostem wartości absorbancji UV254 zanotowanym w wyniku rozpadu kłaczków a udziałem poszczególnych form glinu (monomery, formy nisko- i średniospolimeryzowane oraz tridekamery) w koagulantach oraz ich współczynnikiem alkaliczności wykazała najsilniejszą liniową zależność pomiędzy wzrostem absorbancji a zawartością Al13. Oznacza to, że im wyższy był udział tridekamerów glinu w koagulancie, tym lepsza była skuteczność oczyszczania. Efekty tych badań przedstawiono w pracach wymienionych w załączniku 3 w pkt II A.9, A.10, E.2, E.48. Kolejne badania dotyczyły skuteczności koagulacji reagentami wstępnie zhydrolizowanymi. Analiza stabilności składu koagulantów wykazała, że specjacja glinu może się zmieniać wraz z wiekiem koagulantu, skutkując obniżeniem zawartości Al13. Wpływało to bezpośrednio na zdolność do neutralizacji ładunku powierzchniowego zanieczyszczeń obecnych w uzdatnianej wodzie. Sumaryczny ładunek powierzchniowy produktów hydrolizy testowanego koagulantu o dużym stopniu polimeryzacji (ok. 61% udział Al13) po około 4 miesiącach jego magazynowania obniżył się prawie dwukrotnie. Należy pamiętać, że również podczas hydrolizy koagulantu specjacja glinu może ulegać zmianie. Intensywność tych zmian zależy od odczynu wody i stopnia spolimeryzowania koagulantu. Przeprowadzone badania dla dwóch zakresów odczynu tzn. obojętnego i lekko kwasowego wykazały ścisłą zależność pomiędzy zawartością monomerów glinu w koagulancie a skutecznością koagulacji. Podczas koagulacji z zastosowaniem koagulantów o dużym udziale tridekamerów glinu, związki organiczne obecne w wodzie praktycznie były usuwane w takim samym stopniu, niezależnie od odczynu wody. Natomiast ph oczyszczanej wody miało podstawowe znaczenie w przypadku chlorku poliglinu o dużym udziale monomerów. Obniżenie odczynu do lekko kwasowego poprawiło skuteczność usuwania rozpuszczonych związków organicznych w stosunku do odczynu obojętnego oraz umożliwiło uzyskanie lepszej jakości wody oczyszczonej nawet w porównaniu do koagulantów o wyższym stopniu polimeryzacji. Wyniki przeprowadzonych badań zaprezentowano w pracach wymienionych w załączniku 3 w pkt II A.6, A.11, E Jednym z najważniejszych osiągnięć mojej wieloletniej pracy naukowo - badawczej było wyjaśnienie przyczyn problemów technologicznych związanych z doborem optymalnej

17 dawki koagulantu. Wyniki badań, w których brałam udział, jednoznacznie wykazały, iż w przypadku koagulantów wstępnie zhydrolizowanych zastosowanie typowych procedur doboru dawki, opartych na testach zlewkowych i analizie jakości wody sklarowanej może okazać się niewłaściwe. Wiąże się to z koniecznością określenia dawek wymaganych do prowadzenia koagulacji wymiatającej. W przypadku siarczanu glinu i innych koagulantów hydrolizujących zakres dawek zapewniających skuteczne klarowanie wody oraz usunięcie rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych najczęściej pokrywa się, natomiast jeżeli koagulacja jest realizowana z zastosowaniem koagulantów wstępnie zhydrolizowanych, ze względu na znacznie większą gęstość ładunku powierzchniowego produktów hydrolizy, dawka optymalna do usuwania mętności jest znacznie mniejsza niż dawka wymagana do usuwania rozpuszczonej materii organicznej. Zwiększenie dawki nie skutkuje wprawdzie takimi problemami, jak w przypadku reagentów hydrolizujących, ale w praktyce często powoduje zawyżanie dawki koagulantu, co niesie za sobą przeciążenie zawiesinami układów sedymentacji i filtracji pospiesznej oraz zwiększa koszty prowadzenia procesu. Dlatego też wybór tego typu reagentów wymaga jasnego określenia kryteriów, które brane są pod uwagę przy optymalizacji procesu. Rezultaty badań wskazały na konieczność wprowadzenia pomiaru liczby cząstek, jako dodatkowego elementu kontroli prawidłowości doboru dawki koagulantu i skuteczności procesu uzdatniania. W 2009 roku praca będąca wynikiem tych badań pt. Wykorzystanie pomiaru liczby cząstek do optymalizacji dawki koagulantu w oczyszczaniu wód powierzchniowych została nagrodzona Nagrodą Innowacyjną AQUARINA za osiągnięcia w badaniach naukowych i wdrażanie nowych technologii służących ochronie środowiska w kategorii naukowo-badawczej. Nagrody AQUARINA są wręczane raz w roku podczas wiodących konferencji naukowotechnicznych organizowanych przez Oddziały Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych we Wrocławiu i w Poznaniu. W dalszych badaniach zaproponowano zastosowanie pomiaru liczby i wielkości cząstek również do analizy i kontroli procesu koagulacji objętościowej i powierzchniowej oraz filtracji pospiesznej. Wykazano, że jest to doskonałe narzędzie umożliwiające prawidłową eksploatację i kontrolę procesu filtracji i koagulacji, szczególnie w przypadku stosowania podczas uzdatniania koagulantów wstępnie zhydrolizowanych. Wyniki badań przedstawiono w pracach wymienionych w załączniku 3 w pkt II A.4, A.8, A.13, A.15, A.16, E.27, E.34, E.37, E.40, E.41, E.48, E.51 oraz w pkt III B.8, B.9. 17

18 Koszty zakupu koagulantu są praktycznie największymi kosztami ponoszonymi podczas produkcji wody. Dlatego też celem dalszych badań było opracowanie metody, która przy niewielkich kosztach modernizacyjnych stacji uzdatniania pozwalałaby na obniżenie dawki koagulantu. W badaniach zaproponowano wprowadzanie osadu pokoagulacyjnego podczas flokulacji. Testy prowadzono z zastosowaniem siarczanu glinu. Stwierdzono, że osad pokoagulacyjny wciąż posiadał właściwości sorpcyjne i neutralizacyjne, umożliwiające znaczące obniżenie dawki koagulantu, pod warunkiem, że wprowadzano osad świeży tzn. tuż po jego sedymentacji. Efektem tych badań są publikacje wymienione załączniku 3 w pkt II A.1, E.5, E.46. Dalszym kierunkiem moich prac badawczych była analiza wpływu właściwości chlorków poliglinu na kinetykę wzrostu kłaczków podczas flokulacji, co przekłada się na prawidłowość separacji zawiesin pokoagulacyjnych. Analizowano wpływ dawki i odczynu wody podczas koagulacji, które determinują produkty hydrolizy tych reagentów. Na podstawie literatury przedmiotu stwierdzono, że były to pierwsze badania w tym obszarze, w których wykorzystano licznik cząstek. Pozwoliły one nie tylko na analizę zmian wielkości kłaczków podczas flokulacji w zależności od charakterystyki koagulantu, ale również na ocenę konsekwencji zastosowania nieprawidłowej dawki reagenta. Zauważono, że przedawkowanie koagulantu wstępnie zhydrolizowanego prowadzi do zwiększenia liczby drobnych cząstek (strąconych produktów hydrolizy koagulantu) w oczyszczonej wodzie, które nie mają wpływu na pomiar jej mętności. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko, ponieważ na podstawie standardowo wykonywanych analiz jakości wody nie można zauważyć żadnych nieprawidłowości w przebiegu procesu uzdatniania wody. Byłoby to możliwe tylko wówczas, jeśli dodatkowo do analizy zostałby włączony pomiar liczby cząstek. Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano ponadto, że zastosowanie pomiarów spektrofotometrycznych w sposób pośredni pozwala na obserwację i analizę procesu kłaczkowania. Efektem wyżej przedstawionych badań są publikacje wymienione w Załączniku 3 w pkt II A.7, E.23, E.26 oraz w pkt III B.17, B.19. W pracy badawczej dużo uwagi poświęciłam analizie problemów eksploatacyjnych systemów uzdatniania wody i efektów modernizacji tych systemów m.in. instalacji flotacji ciśnieniowej w Zakładzie Wodociągu Północnego oraz stacji uzdatniania wody Wisła - 18

19 19 Załącznik 2