Sytuacja polityczna na Êwiecie, zw aszcza wydarzenia

Transkrypt

1 PRAWO I PRAKTYKA Jerzy Zajad o, Kamil Zeidler Wydzia Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdaƒski PRAWNA OCHRONA ZABYTKÓW NA WYPADEK WOJNY Sytuacja polityczna na Êwiecie, zw aszcza wydarzenia w Iraku, zmuszajà do g bokiej refleksji nad ochronà dóbr kultury w miejscach, gdzie sà one zagro one prowadzonymi dzia aniami wojennymi. Stosunek prawa mi dzynarodowego do konfliktów zbrojnych dotyczy trzech ró nych problemów: prawa do wojny jako elementu suwerennoêci paƒstw (ius ad bellum), warunków i metod prowadzenia dzia aƒ wojennych (ius in bello) oraz mo liwoêci zapobiegania wojnom (ius contra bellum). W aêciwie do momentu powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych paƒstwom przys ugiwa o, chocia z pewnymi ograniczeniami, ius ad bellum. Obecnie Karta Narodów Zjednoczonych zakazuje wojny jako Êrodka rozstrzygania sporów mi dzynarodowych, dopuszczajàc groêb u ycia lub u ycie si y jedynie w przypadku samoobrony, bàdê na podstawie odpowiedniej rezolucji Rady Bezpieczeƒstwa w razie zagro enia pokoju i bezpieczeƒstwa na Êwiecie 1. Interwencja NATO w Kosowie w 1999 r. postawi a jednak na nowo problem potencjalnego konfliktu pomi dzy legalnoêcià wojny a jej moralnà legitymizacjà, poniewa z jednej strony podj tym dzia aniom brakowa o autoryzacji Rady Bezpieczeƒstwa, ale z drugiej celem ataku by o powstrzymanie masowych naruszeƒ praw cz owieka i zapobie enie humanitarnej katastrofie. Ramy i g ówny temat artyku u nie pozwalajà na szerszà analiz tego skomplikowanego zagadnienia. Skonstatujmy wi c jedynie, e problem mi dzynarodowoprawnej ochrony dóbr kultury jest w gruncie rzeczy nieistotny z punktu widzenia ius ad bellum, natomiast nabiera ogromnego znaczenia w sferze ius in bello. To, czy wojna jest legalna czy nielegalna, lub nawet szerzej rzecz ujmujàc s uszna czy nies uszna nie zwalnia stron walczàcych z obowiàzków przestrzegania norm traktatowych i zwyczajowych wynikajàcych z mi dzynarodowego prawa humanitarnego (ius in bello), w tym tak e w zakresie ochrony dóbr kultury 2. Zwróçmy te uwag na pewien moralny paradoks zwiàzany z problemem tak zwanej interwencji humanitarnej, szczególnie aktualny w l. 90. poprzedniego stulecia. Otó ka da wojna jest sama w sobie czymê sprzecznym z szeroko poj tà kulturà. JeÊli jednak uznaç, e celem interwencji humanitarnej jest powstrzymanie masowych naruszeƒ praw cz owieka oraz, e prawa te sà wyrazem elementarnego humanizmu, to nagle mamy do czynienia z wojnà prowadzonà w imi pewnych kulturalnych wartoêci 3. Podstawowym narz dziem prawnym majàcym zapewniç ochron dóbr kultury w czasie wojny jest Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (zwana dalej konwencjà) wraz z Regulaminem wykonawczym do tej konwencji oraz Protokó o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze 14 maja 1954 r. 4 Nie jest to jedyne êród o mi dzynarodowej ochrony dóbr kultury, jednak e umowa ta jest êród em prawa, które w szczegó owy sposób odnosi si do zagadnienia ochrony kulturowej spuêcizny poprzednich pokoleƒ w czasie trwania wojny. Inne umowy mi dzynarodowe znajdujà oczywiêcie w takiej sytuacji zastosowanie, lecz jedynie pomocnicze i na zasadach ogólnych. Trzeba te dodaç, e mi dzynarodowe prawo humanitarne dotyczàce ochrony dóbr kultury w sytuacji konfliktu zbrojnego podlega sta emu rozwojowi. 26 marca 1999 r. uchwalono drugi protokó do Konwencji, ale z uwagi na niewielkà iloêç ratyfikacji (na dzieƒ 28 lipca 2003 r. 16 paƒstw) nie wszed on jeszcze w ycie 5. Na Êwiecie trwajà te stale prace dotyczàce tego tematu, podejmowane zarówno w wymiarze globalnym, jak i regionalnym. Dla przyk adu w dniach maja 2002 r. w Peru odby a si konferencja ekspertów z Ameryki Po udniowej pod has em Ochrona dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego: implementacja mi dzynarodowej regulacji na poziomie krajowym 6. JeÊli dodamy do tego wynikajàcy z konwencji system raportowania o stanie realizacji jej postanowieƒ, wówczas rzeczywiêcie trzeba stwierdziç, e omawiana dziedzina ma charakter dynamiczny i podlega sta emu rozwojowi 7. Wi kszoêç podstawowych aktów wspó czesnego prawa mi dzynarodowego publicznego nie pozostaje oboj tna wobec zagadnieƒ zwiàzanych z ochronà dziedzictwa kultury. Z tego punktu widzenia akty prawa mi dzynarodowego mo na podzieliç na dwie grupy. Pierwsze, które regulujà sprawy dziedzictwa kultury, traktujàc je, albo te poszczególne zwiàzane z nim zagadnienia, jako podstawowy przedmiot regulacji. Inne, cz stokroç êród a prawa mi dzynarodowego majàce zasadnicze znaczenie, odnoszà si do dziedzictwa kultury, formu ujàc jedynie ogólne i w zasadzie nie majàce praktycznego zastosowania postulaty. Oceniajàc regulacj zagadnieƒ dziedzictwa kultury w aktach prawa mi dzynarodowego o charakterze ogólnym, dostrzega si, jak wa nym i powszechnie docenianym jest ono zagadnieniem. 116

2 Niezwykle istotne jest okreêlenie przedmiotu ochrony 8. Dziedzictwo kultury to zespó myêli, uczuç, reakcji, jak te dóbr materialnych, przekazywanych przez poprzedników pokoleniom nast pnym. Zazwyczaj dziedzictwo to jest rozumiane pozytywnie i àcznie z dezyderatem, by by o utrzymane 9. Kultur zaê nale y rozumieç jako materialny i duchowy dorobek ludzkoêci, wytworzony w rozwoju spo eczno-historycznym 10. Dziedzictwo kultury sk ada si z dziedzictwa materialnego i niematerialnego, duchowego 11. W taki te sposób Tadeusz Kotarbiƒski dzieli poj cie kultury: na kultur duchowà, oznaczajàcà zdobycze o charakterze sublimacji psychiki i na kultur materialnà, obejmujàcà swà intencjà ogó zdobyczy zewn trznych, instrumentalnych 12. Kultura jest przeto podstawowym elementem ciàg oêci pokoleƒ 13. Nale y przy tym dà yç do jej ciàg ego rozwijania i utrwalania. Podstawà dla takiej dzia alnoêci winna byç doskona a znajomoêç przedmiotu zainteresowaƒ 14. Dziedzictwo kultury mo na rozpatrywaç w ró nym zakresie; wyró niaç dziedzictwo kultury danego narodu, dziedzictwo kultury, na które sk ada si wspólny dorobek narodów danego kontynentu, np. europejskie dziedzictwo kultury, czy te w najszerszym zakresie Êwiatowe dziedzictwo kultury 15. Dziedzictwo Êwiatowe, europejskie i narodowe sà ze sobà wzajemnie i ÊciÊle powiàzane. I tak polskie sk ada si na wspólne dziedzictwo europejskie, a to z kolei w ogromnym stopniu kszta tuje obraz Êwiatowego 16. Mo na zatem powiedzieç, i przedmiotem ochrony b dzie w aênie dziedzictwo kultury, przede wszystkim jednak w jego materialnej postaci. Tak rozumiane winno byç chronione wspólnym wysi kiem wszystkich paƒstw 17. W przypadku ochrony prawnej, atwiej jest zabezpieczaç spuêcizn materialnà. I to w aênie jà okreêliç mo emy jako dobra kultury 18. Dodaç nale y, i poj cie to zosta o wprowadzone do j zyka prawnego w aênie Konwencjà Haskà z 1954 r. W art. 1 stanowi ona, i za dobra kulturalne, bez wzgl du na ich pochodzenie oraz na osob ich w aêciciela uwa a si dobra ruchome lub nieruchome, które posiadajà wielkà wag dla dziedzictwa kulturalnego narodu. Sà to m.in. zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak Êwieckie, stanowiska archeologiczne, zespo y budowlane o znaczeniu historycznym lub artystycznym, dzie a sztuki, r kopisy, ksià ki i inne przedmioty majàce wartoêci artystyczne, historyczne lub archeologiczne, zbiory naukowe, archiwalia lub reprodukcje wy ej okreêlonych dóbr. Za dobra kultury uznawane sà tak e gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr ruchomych takie, jak: muzea, biblioteki, archiwa, jak równie schrony przeznaczone do przechowywania dóbr kulturalnych ruchomych w razie konfliktu zbrojnego oraz oêrodki obejmujàce znacznà iloêç dóbr kulturalnych wymienionych powy ej, zwane oêrodkami zabytkowymi. Nie ma wàtpliwoêci co do faktu, e konflikt zbrojny jest realnym zagro eniem dla ruchomych i nieruchomych dóbr kultury znajdujàcych si na terenie obj tym dzia aniami wojennymi. Sposoby ochrony przewidziane Konwencjà Haskà z 1954 r. sà zró nicowane. Obok postulatów, które okreêliç mo na jako lex imperfecta, istniejà narz dzia prawne majàce na celu zachowanie dóbr kultury w stanie niepogorszonym podczas trwajàcego konfliktu zbrojnego. W myêl konwencji ochrona dóbr kulturalnych obejmuje opiek nad nimi oraz ich poszanowanie 19. Poszanowanie dóbr kultury polegaç ma na powstrzymaniu si od u ywania zabytków, ich bezpoêredniego otoczenia oraz Êrodków przeznaczonych do ochrony do celów, które mog yby wystawiç dobra na zniszczenie lub uszkodzenie w razie konfliktu zbrojnego, oraz na niepodejmowaniu wobec nich aktów nieprzyjacielskich 20. Zobowiàzania te mogà byç uchylone jedynie w przypadku, gdy wymaga tego w sposób kategoryczny koniecznoêç wojskowa 21. Paƒstwa strony zobowiàzujà si ponadto do zakazu dokonywania aktów kradzie- y, rabunku lub bezprawnego przyw aszczenia dóbr kulturalnych, jakàkolwiek przybra yby one form, jak równie zapobiegania aktom wandalizmu i zwalczania ich w razie potrzeby. Zobowiàzania obejmujà te powstrzymanie si paƒstw od stosowania rekwizycji wobec dóbr kulturalnych ruchomych po o onych na zaj tym terytorium, stosowania wszelkich Êrodków odwetu, wymierzonych przeciw dobrom kulturalnym oraz zapewnienie w czasie pokoju opieki nad dobrami kulturalnymi po o onymi na ich w asnym terytorium 22. Konwencja Haska z 1954 r. wyró nia dwa rodzaje obowiàzków obcià ajàcych okupanta. Sà to, z jednej strony, obowiàzki negatywne, polegajàce na koniecznoêci zaniechania dzia aƒ naruszajàcych dobra kultury na terenie okupowanym. Z drugiej zaê strony obowiàzki pozytywne, nakazujàce ochron dóbr kultury. Art. 5 konwencji stanowi, e paƒstwa strony, które okupujà w ca oêci lub w cz Êci obce terytorium, powinny w miar mo liwoêci popieraç wysi ki w aêciwych w adz narodowych terytorium okupowanego, majàce na celu zapewnienie opieki nad jego dobrami kulturalnymi i ich zachowanie. Je eli dla zachowania dóbr kulturalnych uszkodzonych przez dzia ania wojenne, konieczne jest podj cie natychmiastowych kroków, a w aêciwe w adze narodowe nie mogà ich podjàç, paƒstwo okupujàce ma obowiàzek uruchomienia w miar mo liwoêci Êrodków zaradczych w Êcis ej wspó pracy z tymi w adzami. PoÊród istotnych zagadnieƒ uj tych w konwencji na szczególnà uwag zas ugujà regulacje dotyczàce oznaczenia chronionych dóbr kultury, ochrony specjalnej, Mi dzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Obj tych Ochronà Specjalnà oraz przechowywania i transportu dóbr kultury 23. Konwencja przewiduje szczególne oznaczenie dla dóbr kultury. Znak rozpoznawczy ma u atwiç ich identyfikacj. Jest nim tarcza herbowa skierowana 117

3 ostrzem w dó, podzielona wzd u przekàtnych na cztery pola, dwa b kitne i dwa bia e. Ostrze tarczy tworzy jeden z kàtów b kitnego kwadratu, nad nim znajduje si b kitny trójkàt, a po bokach trójkàty bia- e. Znaku u ywa si bàdê pojedynczo, bàdê w uk adzie trójkàtnym, z jednà tarczà u do u. Takie oznaczenia mo na spotkaç przy wejêciach do nieruchomych dóbr kulturalnych obj tych ochronà specjalnà. Ochrona specjalna zostaje przyznana obiektom wpisanym do Mi dzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Obj tych Ochronà Specjalnà. Sà one uznawane za nietykalne. NietykalnoÊç polega na powstrzymaniu si od wszelkich aktów nieprzyjacielskich skierowanych przeciw nim oraz od u ytkowania ich oraz otoczenia do celów wojskowych. Mi dzynarodowy Rejestr Dóbr Kulturalnych Obj tych Ochronà Specjalnà prowadzony jest przez dyrektora generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury (UNESCO), a jego kopie przesy ane sà sekretarzowi generalnemu ONZ oraz paƒstwom stronom konwencji. Przewidziana jest równie odpowiednia procedura dotyczàca wpisu do rejestru oraz wykreêlenia z niego oêrodków zabytkowych, innych dóbr kulturalnych nieruchomych oraz schronów przeznaczonych dla przechowywania ruchomych dóbr kultury podczas konfliktu zbrojnego, po- o onych na terytorium paƒstwa strony. Regulacja obejmuje równie instytucj sprzeciwu wpisania dobra kultury do rejestru. Dobra kultury korzystajàce z ochrony specjalnej oraz Êrodki transportowe przeznaczone wy àcznie do ich przewozu opatrzone sà przywilejem nietykalnoêci wobec zaj cia, zdobyczy i upu. Konwencja reguluje równie kwesti transportu pod ochronà specjalnà, w wypadkach nag ych oraz przewozu dóbr kultury za granic. Transport pod ochronà specjalnà, który kieruje si do innego kraju obliguje paƒstwo, na którego terytorium dobra kultury b dà przechowywane, aby jako depozytariusz, zapewni o im opiek, co najmniej równà tej, jakà otacza w asne o podobnym znaczeniu oraz aby zwróci o depozyt po zakoƒczeniu konfliktu. Jego zwrot nastàpiç powinien w ciàgu szeêciu miesi cy od daty z o enia odnoênej proêby. Ponadto w czasie wszelkich operacji transportowych oraz w czasie pobytu na terytorium obcego paƒstwa dobra kulturalne sà wy àczone z wszelkiego rodzaju zaj cia. Dysponowaç nimi nie mo e ani deponent, ani depozytariusz. Je eli jednak wymaga tego bezpieczeƒstwo dóbr kulturalnych, depozytariusz za zgodà deponenta mo e zarzàdziç przewiezienie ich na terytorium kraju trzeciego. Niezwykle wa ne jest równie zagadnienie wywozu dóbr kultury, do którego dojêç mo e w wyniku konfliktu zbrojnego. Konwencja stanowi, e jej sygnatariusze zobowiàzujà si do zapobiegania wywozowi dóbr kulturalnych z terytoriów okupowanych przez siebie oraz zabezpieczenia dóbr wwiezionych na swoje terytorium, a pochodzàcych bezpoêrednio lub po- Êrednio z terytorium okupowanego. Zabezpieczenie b dzie zastosowane bàdê z urz du przy wwozie, bàdê te jeêli to nie nastàpi o na proêb zainteresowanych w adz. Ponadto paƒstwa strony konwencji zobowiàzujà si po zakoƒczeniu dzia aƒ wojennych do zwrotu dóbr kultury, które znalaz y si na ich terytorium, a dobra te nie b dà mog y byç zatrzymane tytu em odszkodowaƒ wojennych. Poza tym paƒstwo strona, która mia a obowiàzek zapobiec wywozowi dóbr kulturalnych z okupowanego przez siebie terytorium, powinna wyp aciç odszkodowanie tym, którzy weszli w posiadanie dóbr kulturalnych w dobrej wierze, a które podlegajà zwrotowi. Istotnym problemem jest powszechnoêç obowiàzywania konwencji, gdy stanie si ona skutecznym narz dziem ochrony dóbr kultury tylko wtedy, gdy b dzie êród em prawa powszechnie przyj tym i przestrzeganym 24. Art. 18 konwencji, dotyczàcy jej zastosowania, wskazuje, e z wyjàtkiem postanowieƒ, które powinny wejêç w ycie ju w czasie pokoju, b dzie stosowana w razie wojny wypowiedzianej lub jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego, nawet jeêli stan wojny nie zosta uznany przez jednego lub wi cej uczestników konfliktu. Dla okreêlenia w aêciwoêci konwencji niezb dne jest zdefiniowanie terminów wojna i konflikt zbrojny oraz zastanowienie si, czy sà one synonimami, czy te ich zakres poj ciowy jest ró ny. Wojn nale y rozumieç jako stan walki or nej mi dzy paƒstwami i jako przeciwstawienie stanowi pokoju 25. Jednak e szereg sytuacji konfliktowych we wspó czesnym Êwiecie nie odpowiada tej definicji i dlatego znajduje zastosowanie szersze poj cie konfliktu zbrojnego, które zosta o u yte w tytule i w samym tekêcie konwencji. Konwencja powinna byç stosowana we wszystkich przypadkach okupacji, bàdê ca ego terytorium jednej ze stron, bàdê jego cz Êci, nawet je eli nie wyst puje aden zbrojny opór. Ponadto paƒstwa b dàce stronami konwencji pozostanà zwiàzane nià w swoich wzajemnych stosunkach, nawet je eli jedno z paƒstw bioràcych udzia w konflikcie nie jest jej stronà. B dà ponadto nià zwiàzane równie w stosunku do tego paƒstwa, o ile oêwiadczy ono, e przyjmuje postanowienia konwencji, i o ile je stosuje. Z punktu widzenia zagro enia dóbr kultury znajdujàcych si na terenie Iraku, w czasie trwajàcego tam konfliktu zbrojnego, powstaje jednak e inny, zasadniczy problem. Polega on na tym, i niektórzy uczestnicy konfliktu nie sà stronami uczestnikami Konwencji Haskiej z 1954 r. Dotyczy to Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó nocnej oraz Wielkiej Brytanii 26. Przyczyn takiego stanu mo na si z atwoêcià domyêlaç. Polityka mocarstwowa USA w praktyce realizowania by a mi dzy innymi w ten sposób, e paƒstwo to stara o si zwiàzaç tylko takimi umowami mi dzynarodowymi, które by yby dla niego bezwzgl dnie korzystne, albo do zwiàzania si którymi w pewnych okolicznoêciach by o zmuszone 27. W wyniku takiej polityki mi dzynarodowej paƒstwo, które nie jest ograniczone treêcià prawa mi dzynarodowego w takim zakresie jak inne paƒstwa, ma szersze 118

4 PRAWO I PRAKTYKA spektrum dzia ania bez nara ania si na zarzut amania prawa. Jednak e zaznaczyç nale y, e inne strony uczestniczàce w konflikcie ratyfikowa y Konwencj Haskà z 1954 r. Stronami uczestnikami konwencji sà m.in. Polska, Australia oraz sam Irak 28. Powy sza sytuacja prawna jest niezwyk ym zagro eniem dla bezcennych dóbr kultury, które w chwili rozpocz cia wojny znajdowa y si na terytorium Iraku. Powstaje przeto pytanie, czy niektóre spoêród norm zawartych w Konwencji Haskiej z 1954 r. sta y si normami zwyczaju mi dzynarodowego i dzi ki temu generalnie obowiàzujà wszystkie paƒstwa na Êwiecie. Równie w innych umowach mi dzynarodowych, m.in. w tych o charakterze ogólnym, zawarte sà zapisy o koniecznoêci przedsi wzi cia wspólnych kroków dla ochrony Êwiatowego dziedzictwa kulturalnego, b dàcego spuêciznà, którà zachowaç nale y w jak najlepszym stanie dla przysz ych pokoleƒ 29. I z tej strony mo na rozpatrywaç obowiàzki tych paƒstw, które nie sà stronami Konwencji Haskiej z 1954 r. Z przyk adami grabie czej dzia alnoêci, której sprzyja zamieszanie wojenne, mo na si spotkaç w aênie przy okazji konfliktu zbrojnego w Iraku. Skandalicznym wydarzeniem by o splàdrowanie przez nieznanych sprawców muzeum w Bagdadzie. Bezcenne zbiory uleg y rozgrabieniu 30. Straty w zasobach dóbr kultury zosta y odnotowane ju podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r., jednak e nie by y one tak znaczne. W adze Iraku jeszcze przed konfliktem zbrojnym wspó pracowa y z UNESCO w zakresie odszukiwania i ratowania zagubionych dóbr kultury. UNESCO poêredniczy o w kontaktach z poszczególnymi muzeami, domami aukcyjnymi, ICOM em oraz INTERPOL em 31. Oczywistym jest, i na terytorium Iraku znajdujà si, a mo e ju tylko znajdowa y, niezwyk e zabytki, upami tniajàce histori Mezopotamii, a póêniej dokumentujàce rozwój islamu, znajdujàce si w miejscach cz sto wspominanych w PiÊmie Âwi tym. Równie êród a kszta towania si prawa, takie jak tablice ze s ynnym Kodeksem Hamurabiego, znajdowa y si na terenie Iraku. Konwencja Haska z 1954 r. nie by a pierwszà regulacjà przedmiotowego zagadnienia. W samej swej treêci odnosi si ona do wczeêniejszych aktów prawnych prawa mi dzynarodowego, dotyczàcych ochrony zabytków takich, jak: konwencje haskie z dnia 29 lipca 1899 r. i z dnia 18 paêdziernika 1907 r. oraz Paktu Waszyngtoƒskiego (Pakt Roericha) z dnia 15 kwietnia 1935 r. o ochronie instytucji artystycznych i naukowych oraz zabytków historycznych 32. W systemie mi dzynarodowej ochrony dóbr kultury du e znaczenie ma równie konwencja dotyczàca utworzenia UNESCO, uchwalona w Londynie dnia 16 listopada 1945 r. i zainicjowana przez t organizacj Konwencja w sprawie ochrony Êwiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyj ta w Pary u dnia 16 listopada 1972 r. 33 Po doêwiadczeniach II wojny Êwiatowej i jej destrukcyjnym wp ywie na dziedzictwo kultury wielu narodów, uznano i stwierdzono w niej, e ochrona na szczeblu krajowym bywa cz stokroç niewystarczajàca i konieczne jest zaanga owanie spo ecznoêci mi dzynarodowej w realizacj wspólnego celu, jakim jest ochrona dziedzictwa kultury Êwiatowej 34. Jednak e przewidziany przez te konwencje system ochrony ma charakter ogólny, przez co nale y rozumieç, e znajduje zastosowanie w ka dej sytuacji, nie tylko podczas konfliktu zbrojnego, tak jak to zapisano w przypadku Konwencji Haskiej z 1954 r. W razie podejmowania prób nielegalnego wywiezienia zrabowanych wczeêniej w Iraku dóbr kultury zastosowanie b dzie równie mia a Konwencja dotyczàca Êrodków w zmierzajàcych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu w asnoêci dóbr kultury, sporzàdzona w Pary u dnia 17 listopada 1970 r., której równie Irak jest stronà 35. Jest ona podstawowym Êrodkiem s u àcym walce z nielegalnym handlem zabytkami, pozyskanymi w wyniku dzia alnoêci przest pczej. TreÊç aktów prawa mi dzynarodowego, zw aszcza tych, które sà wià àce dla Polski, ma bezpoêredni wp yw na kszta t prawa wewn trznego. Postanowienia wy ej wskazanych konwencji znajdujà swe odbicie i potwierdzenie przede wszystkim w ustawach, b dàcych podstawowym êród em powszechnie obowiàzujàcego polskiego systemu prawnego. I tak Konwencja Haska z 1954 r. stworzy a nie tylko poj cie i definicj dobra kultury, ale równie wp yn a bezpoêrednio na uj cie, w rozdziale XVI kodeksu karnego (przest pstwa przeciwko pokojowi, ludzkoêci oraz przest pstwa wojenne), dwóch przest pstw 36. Art. 125 k.k. stanowi, e kto na obszarze okupowanym, zaj tym lub na którym toczà si dzia ania zbrojne, naruszajàc prawo mi dzynarodowe, niszczy, uszkadza lub zabiera dobro kultury, podlega karze pozbawienia wolnoêci od roku do lat dziesi ciu. Je eli zaê czyn dotyczy dobra majàcego szczególne znaczenie dla kultury, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoêci na czas nie krótszy od lat trzech. Artyku k.k. mówi, i karze pozbawienia wolnoêci do lat trzech podlega ten, kto w czasie dzia aƒ zbrojnych u ywa niezgodnie z prawem mi dzynarodowym znaku ochronnego dla dóbr kultury 37. Problem stosowania tych przepisów àczy si z zagadnieniem terytorialnego obowiàzywania ustawy karnej 38. Powszechne obowiàzywanie, a zw aszcza ÊwiadomoÊç spo eczna i znajomoêç przepisów zawartych w konwencji, których celem jest dostarczenie Êrodków i instrumentów ochrony dóbr kultury, sà niezwykle wa ne. Dobra kulturalne podczas licznych konfliktów zbrojnych doznawa y powa nych szkód. W nast pstwie rozwoju techniki wojennej grozi im coraz cz Êciej zupe ne zniszczenie. Preambu a konwencji stanowi, i szkody wyrzàdzone dobrom kulturalnym, do jakiegokolwiek nale a yby one narodu, stanowià uszczerbek w dziedzictwie ca ej ludzkoêci, gdy ka dy naród ma swój udzia w kszta towaniu 119

5 kultury Êwiatowej, a stan jej zachowania ma wielkie znaczenie dla ca ego Êwiata. Nale y zatem zapewniç temu dziedzictwu powszechnà ochron mi dzynarodowà. Kroki w tym kierunku powinny byç podejmowane ju w okresie pokoju, i to nie tylko na wypadek konfliktu zbrojnego, lecz równie dla zabezpieczenia ich przed zniszczeniem w innych okolicznoêciach. Prof. dr hab. Jerzy Zajad o, prawnik, specjalista w zakresie prawa mi dzynarodowego. Jest kierownikiem Zak adu Praw Cz owieka Wydzia u Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdaƒskiego. Mgr Kamil Zeidler, prawnik, jest asystentem w Katedrze Teorii Paƒstwa i Prawa Wydzia u Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdaƒskiego. Prowadzi zaj cia z zakresu prawnej ochrony dziedzictwa kultury ze studentami historii sztuki Uniwersytetu Gdaƒskiego. Przypisy 1. Dz.U. z 1947 r. nr 23, poz. 90 ze zm. 2. Szerzej na ten temat por. klasycznà ju dzisiaj pozycj amerykaƒskiego filozofa moralnoêci W. Walzera, Just and Unjust Wars, New York J. Habermas okreêli to zjawisko wojnà bestialstwa z humanizmem Bestialität und Humanität, Die Zeit, 1999, nr 18 z dn Dz.U. z 1957 r. nr 46, poz Konwencja wesz a w ycie dnia 7 sierpnia 1956 r., a przez Polsk zosta a ratyfikowana dnia 6 sierpnia 1956 r. i zacz a obowiàzywaç od dnia 6 listopada 1956 r.; historia powstania Konwencji zob.: S. Nahlik, Grabie dzie sztuki. Rodowód zbrodni mi dzynarodowej, Wroc aw 1958, s. 339 i n.; w 1999 r. zosta stworzony przez UNESCO Drugi Protokó do tej Konwencji, który nie zosta przez Polsk jak dotàd ratyfikowany. 5. Szerzej na ten temat zob. J. M. Henckkaerts, New Rule for the protection of cultural property in armed conflict, International Review of the Red Cross, 1999, nr 835, s J. Hladik, Protection of cultural property during hostilities: Meeting of experts in Latin America, International Review of the Red Cross, 2002, nr 847, s Szerzej na ten temat: J. Hladik, Reporting system under the 1954 Convention for the Protection of Cultural Property in the Ewent. of Armed Conflict, International Review of the Red Cross, 2000, nr 840, s S. Nahlik, op.cit., s. 347 i n. 9. W. Tatarkiewicz, Parerga, Warszawa 1978, s. 82 i n. 10. S ownik wyrazów obcych, Warszawa 1962, s G.L. Seidler, W poszukiwaniu naczelnej idei, Lublin 2002, s. 15; P. Dobosz, Poj cie dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie dla dzia aƒ polskiej administracji publicznej wobec integracji europejskiej, Ochrona Zabytków, 2002, nr 2, s. 121 i n. 12. T. Kotarbiƒski, SprawnoÊç i b àd, Warszawa 1970, s M. Szyszkowska, Prawo i pomniki, Gazeta Sàdowa, 1996, nr 19z dn ; 1997, nr 1 z dn ; autorka powo uje si ponadto na G. Radbrucha, który jak pisze domaga si uêwiadomienia spo eczeƒstwu, i celem nadrz dnym jest tworzenie i wspó tworzenie Êwiata kultury. Zwróçmy przy okazji uwag, e dla Radbrucha prawo w ogóle by o zjawiskiem ze Êwiata kultury szerzej na ten temat ostatnio H. Durth, Der Kampf gegen Unrecht. Gustav Radbruchs Teorie eines Kulturverfassunsrech, Baden-Baden T. Kotarbiƒski, op.cit., s. 40 i n. Co prawda autor uwagi swe odnosi do nauki, lecz mo na zastosowaç tu analogi w stosunku do kultury i sztuki. 15. Przyk adem regulacji regionalnych w ramach kontynentu europejskiego sà mi dzy innymi: Europejska konwencja kulturalna, sporzàdzona w Pary u dnia 19 grudnia 1954 r. (Dz.U. z 1990 r., nr 8, poz. 44), Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), uchwalona w La Valetcie dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564) oraz nieobowiàzujàce jeszcze w Polsce Europejska konwencja o przest pstwach przeciwko w asnoêci kulturalnej, podpisana w Delfach dnia 23 czerwca 1985 r. i Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego w Europie, podpisana w Granadzie dnia 3 paêdziernika 1985 r.; i odpowiednio dla Ameryki: Convention on the Protection of Archeological, Historical, and Artistic Heritage of the American Nations (Convention of San Salvador 16 June 1976). 16. J. Pruszyƒski, Dziedzictwo kultury polski. Jego straty i ochrona prawna, Kraków 2001,t. I, s. 55 i n.; zob. te : o europejskiej to samoêci kulturowej traktuje: Integracyjna i dezintegracyjna rola artystycznych Êrodków przekazu w kszta towaniu to samoêci na rodowej i jednoczeniu Europy, B. Dziemidok (red.), Gdaƒsk Przedmiot ochrony innymi s owy: dobro kultury, dzie o sztuki, zabytek; zob. te : A. Gerecka- o yƒska, W kwestii definicji dobra kultury i dzie a sztuki, Prokuratura i Prawo, 1999, nr 9, s. 104 i n. 18. W artykule niniejszym poj cia dobro kulturalne i dobro kultury u ywa si zamiennie. 19. Artyku 2 Konwencji. 20 Artyku 4 Konwencji. 21. Szerzej na temat poj cia koniecznoêç wojskowa zob. J. Hladik, The 1954 Hague Convention for the Protection of Cultural Property in the Ewent of Armed Conflict and the notion of militiary necessity, International Revue of the Red Cross, 1999, nr 835, s Artyku 3 Konwencji. 23. S. Nahlik, op.cit., s. 352 i n.; M. Gàska, A. Ciupiƒski, Mi dzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wybrane problemy, Warszawa 2001, s. 74 i n. 24. S. Nahlik, op.cit., s. 329 i n. 25 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo mi dzynarodowe publiczne, Warszawa 1997, s. 381; zob. te : H. Abtahi, The Protection of Cultural Property in Times of Armed Conflict: The Practice of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, Harvard Human Rights Journal, 2001, t. 14, Spring. 26. PoÊród stu pi ciu paƒstw stron Konwencji Haskiej z 1954 r. nie odnajdujemy ani Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó nocnej, ani te Wielkiej Brytanii; zob.: /hague/html_eng/page9.shtml (stan na dzieƒ ). 27. Te umowy mi dzynarodowe, które sà dla USA bezwzgl dnie korzystne, dajàce pozycje dominujàcà, by y tworzone lub chocia inicjowane przez USA w aênie; zob.: L. Pastusiak, Dyplomacja Stanów Zjednoczonych, Toruƒ Strona internetowa: /html_eng /page9.shtml (z ). 29. Na przyk ad umowy konstytuujàce organizacje mi dzynarodowe, ale nie tylko êród a prawa mi dzynarodowego powszechnie obowiàzujàcego, gdy znaczenie majà równie takie akty jak np. Final Communiqué of the NATO Partnership for Peace Conference on Cultural Heritage Protection in Wartime and in State of Emergency, Cracow, June C. Reichel, M.J. Larson, J.E. Peters, Utracony Êwiat, National Geographic (edycja polska), 2003, nr 7; i wskazane tam êród a internetowe. 120

6 PRAWO I PRAKTYKA 31. ICOM International Council of Museums; INTERPOL International Criminal Police Organization. 32. S. Nahlik, op.cit., s. 189 i n.; H. Nieç, Ojczyzna dzie a sztuki. Mi dzynarodowa ochrona integralnoêci narodowej spuêcizny kulturalnej, Warszawa 1980, s. 51 i n.; M. Gàska, A. Ciupiƒski, op. cit., s. 73 i n. 33. Dz.U. z 1958 r. nr 63, poz. 311; Dz.U. z 1976 r. nr 32, poz J. Pruszyƒski, Dziedzictwo kultury..., t. II, s. 196 i n.; M. Swarczyƒska, Lista Êwiatowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego (w:) K. Paw owska, M. Swarczyƒska, Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarzàdzanie i partycypacja spo eczna, Kraków 2002, s Dz.U. z 1974 r. nr 20, poz Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553), wszed w ycie dnia 1 wrzeênia 1998 r.; artyku 28 Konwencji stanowi, e umawiajàce si strony zobowiàzujà si powziàç w ramach swoich systemów prawa karnego wszelkie konieczne Êrodki, a eby osoby, które dopuêci y si naruszenia niniejszej Konwencji lub nakaza y jej naruszenie, by y bez wzgl du na swoje obywatelstwo Êcigane i dosi gni te sankcjami karnymi lub dyscyplinarnymi; zob. te : S. Nahlik, op.cit., s oraz 393 i n. 37. Mo e to mieç zastosowanie w sytuacji, gdy strona konfliktu zbrojnego pragnie ukryç i ochroniç pod znakiem dobra kultury obiekt wojskowy. 38. Zob.: art. 5 i 6 k.k. THE LEGAL PROTECTION OF HISTORICAL MONUMENTS IN CASE OF WAR The protection of cultural property at the time of an armed conflict comprises an extremely essential problem. International law foresees detailed guidelines concerning this issue in its Convention on the protection of cultural property in the case of an armed conflict, the Executive rules to this convention and the Protocol on the protection of cultural property in case of an armed conflict, signed at The Hague on 14 May These documents list the instruments and legal institutions protecting historical monuments during this particularly dangerous time. From the practical viewpoint, particular importance is attached primarily to a detailed definition of the object of protection. The instruments of protection include the specially noteworthy special protection, the International Register of Cultural Property under Special Protection, as well as the storage and transport of cultural property. Apart from the above mentioned detailed rules, which have not as yet been accepted by all countries, cultural property is protected according to assorted general principles. International law indubitably exerts direct impact on the contents of domestic law. Nonetheless, importance should be attached not only to law, but also to suitable social policies which ought to focus universal awareness on the necessity of preserving material cultural heritage for successive generations. 121